Nederland

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Nederland
Basisgegaevens
Officieel taal	Nederlands, Fries es twiede bestuurstaol in Friesland
Huidsjtad	Amsterdam
Sjtaotsvörm	Constitutioneel monarchie
Sjtaotshoof (lies)	Willem-Alexander (sinds 2013)
Premier	Dick Schoof
[[{{{titelhoofregering1}}}]]	{{{naomhoofregering1}}}
[[{{{titelhoofregering2}}}]]	{{{naomhoofregering2}}}
[[{{{titelhoofregering3}}}]]	{{{naomhoofregering3}}}
Religie	christendom (25%) islam (5%) aander religies (2%) oonkèrkelek (68%)
Opperflaakde – % water	41.543,37 km² 18,41%
Inwoeners – Deechde:	17.942.942 (jannewari 2024) 432/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid	Euro (EUR of €)
Tiedzaone	UTC +1
Nationale fiesdaag	27 april, 5 mei
Vouksleed	Wilhelmus
Web | Code | Tel.	.nl | NLD | +31

Nederland is e land in Wes-Europa. In 't bezunder is 't dit deil vaan 't Keuninkriek vaan de Nederlen wat in Europa ligk; ouch Caribisch Nederland (of de BES-eilen) maak evels deil devaan oet. De grens is 1027 kilometer laank en sjeit Nederland vaan 't Belsj en Duitsland. In 't noorde en weste weurt Nederland door de Noordzie begrens; de kös is 451 kilometer laank. 't Totaal landoppervlak bedreug 41.543 km²; de bevolking besteit oet zoe'n 18 miljoen lui. Daomèt is Nederland eint vaan de diechsbevolkde len op Eerd.

De hoofstad is Amsterdam, meh de regering zit in D'n Haag.

Bestuurleke indeiling

Nederland is in twelf provincies verdeild. De provincies zien op hun beurt weer verdeild in gemeintes (342 in 2024). De provincies zien de volgende (wienie de Limbörgse naom aanders is es d'n officiële, steit de lèste tösse häökskes):

Nederlandse gemeintes per 2024 (zoonder de BES-eilen; aonklikke veur groeter te zien)

Provincie	Hoofstad	Inwoeners (2024)	Opperflaakde (km²)			Deechde inw./km² (land)	Gemein- tes
			Totaal	Land	Water
Friesland (Fryslân)	Leeuwarden	662.000	5753	3340	2413	198	18
Groninge (Groningen)	Groninge	601.000	2955	2316	639	260	10
Drenthe	Assen	504.000	2680	2633	48	191	22
Euverijssel (Overijssel)	Zwolle	1.189.000	3421	3317	104	359	25
Flevoland	Lelystad	451.000	2412	1410	1002	320	6
Noord-Holland	Haarlem	2.976.000	4092	2663	1429	1118	44
Zuid-Holland	D'n Haag	3.840.000	3308	2698	609	1423	50
Utrech (Utrecht)	Utrech	1.400.000	1560	1484	76	943	26
Gelderland	Arnhem	2.149.000	5136	4960	176	433	51
Zieland (Zeeland)	Middelburg	392.000	2933	1780	1154	220	13
Noord-Braobant (Noord-Brabant)	Den Bosch	2.645.000	5082	4902	181	540	56
Limbörg (Limburg)	Mestreech	1.133.000	2210	2145	65	528	31
Totaal	Amsterdam	17.942.942	41.543	33.647	7.896	432	342

Boete de provinciaol indeiling valle de BES-eilen: Bonaire, Sint Eustatius en Saba. Zuug ouch de Lies vaan Nederlandse gemeintes.

Typisch Nederlands is de indeiling in watersjappe, 'n bestuurslaog die ziech bezeghèlt mèt zake gerelateerd aon waterbehier. Vreuger stoonte de watersjappe op sub-provinciaol niveau, neve de gemeintes; door groete herindeilinge de aofgeloupe jaore zien ze allewijl mie provinciaol vaan aard. Per 2018 gief 't 21 watersjappe.

Daoneve gief 't ouch nog laandsdeil (landsdelen), die op 't momint gein nationale beteikenis höbbe, meh inkel staotisch en Europees. In totaol gief 't d'r veer:

• Noord-Nederland
• Oos-Nederland (Oost-Nederland)
• Zuid-Nederland
• Wes-Nederland (West-Nederland)

't Nui kabinet is vaan plan mie mach vaan de provincie de versjuive nao dees zoegenaomde laandsdeil.

Politiek

Plenaire zaol vaan de Twiede Kamer.

Nederland is 'n parlemintair democratie en 'n constitutioneel monarchie. 't Staotshoof - de keuning - zit de regering veur meh heet mer 'n beperkde reëel mach. De wètgevende mach berös bij 't parlemint, wat in Nederland Staote-Generaol hèt. Dit is e twiekamereg parlemint; 't hoegerhoes hèt Ierste Kamer, 't liegerhoes Twiede Kamer. De Twiede Kamer weurt um de veer jaor door direkte verkezinge gekoze; vèlt de regering, daan vinde vreugtijege verkezinge plaots. Umtot Nederland direkte verkezinge zoonder distrikte en zoonder keesdörpel kint, besteit hei e väölpartijesysteem, en mote in de praktijk ummer coalities weure gevörmp veur 'n regering te steune. Oonder de groetste partije zien de PVV (rechspopulistisch), GL (GroenLinks) – PvdA (sociaoldemocratisch), VVD (rechsliberaol), NSC (Nui Sociaol Kontrak), D66 (linksliberaol), BBB (BoerBurgerBeweging), 't CDA (christendemocratisch) en de SP (socialistisch).

Op provinciaol niveau weure ouch eder veer jaor verkezinge gehawwe. De bestuurder vaan 'n provincie hèt commissair vaan de Keuning(in) (in Limbörg: gouverneur); heer weurt aongestèld door 't Riek. 't Parlemint of de raod vaan 'n provincie weurt Provinciaol Staote geneump. De direk gekoze Provinciaol Staote keze de Gedeputeerde Staote, 't daogeleks bestuur, 't 'kabinèt', vaan 'n provincie. De Staote keze ouch de leie vaan de Ierste Kamer (zuug bove).

Op gemeintelek niveau kees me, ouch al eder veer jaor, 'ne gemeinteraod. Ouch dao weure coalities gevörmp, die me colleesj neump. De partije vaan 't colleesj beneume wèthawwers, die same mèt de börgemeister 't daogeleks bestuur vaan de gemeinte vörme. De börgemeister weurt door de gemeinteraod veurgedrage en normaal gezeen door 't Riek beneump.

Zuug ouch: lies vaan premiers vaan de Nederlen

Insignes

't Veendel en waope vaan Nederland zien tegeliek ouch symbole vaan 't gans Keuninkriek vaan de Nederlen.

Veendel

't Prinseveendel (orange-blanche-bleu).

't Nederlands veendel besteit oet drei horizontaol loupende baone vaan roed, wit en blauw. Officieel zien de kleure gespecifieerd es helder vermieljoen, helder wit en kobaltblauw. Euver de verhajdinge gief 't gein wètteleke bepaolinge, meh de standaardverhajding 2:3 is algemein gebrukelek.

't Veendel stamp oet de zèstienden iew, meh in d'n tied vaan de Rippubliek waor 'nen aandere variant officieel, mèt baone vaan oranje, wit en liechblauw (zuug pleetsje). Dit veendel steit algemein bekind es 't Prinseveendel. De symboliek geit direk trök op de persoen vaan prins Wöllem vaan Oranje (vaandao de naom): blauw en wit waore de kleure vaan dee zien livrei, oranje verwees nao zie geslach. Dit veendel woort op de Unie vaan Utrech (1579) aongenome. Me zuut 't Prinseveendel allewijl nog wel ins trök bij (ultra)nationalistische gróppe.

Al vreug in d'n tied vaan de Rippubliek evels woort de variant mèt roed väöl geveurd; boeveur perceis is neet dudelek. In de Fransen tied en later in 't Keuninkriek waor 't roed-wit-blauw veendel algemein gebrukelek, meh de wètteleke status daovaan laog neet vas. Pas toen in de jaore daarteg de NSB ziech de historische variant mèt oranje góng touweigene, besloot me de roej kleur officieel vas te lègke; dit woort gedoon bij Keuninklek Besluut vaan 19 fibberwarie 1937.

Waope

Waope vaan de Rippubliek.

't Waope vaan Nederland liet ziech zoe besjrieve: in lazuur (blauw), bezejd mèt stoonde blökskes vaan goud, 'ne klummende rechsgedrejde liew vaan goud, gekroend mèt 'n kroen vaan drei blaajer en twie perelpunte vaan 'tzelfde, getóngk en genageld vaan keel (roed), in de rechterveurklaw opgeluf hawwentere in sjuinslinkse stand 'n oontbloet Romeins zweerd vaan zèlver, mèt geves vaan goud, en in de linker 'ne bundel vaan zeve pijle vaan zèlver, mèt punte vaan goud, de punte umhoeg, en de pijle samegeboonde mèt e lint vaan goud.
't Waopesjèld gedèk mèt 'n keuninkleke kroen, dezelfde die door keuning Wöllem I op zie waopezegel is geveurd; es sjèldhawwers twie heraldische liewe en profil vaan goud, oongekroend, getóngk en genageld vaan keel; 't devies Je maintiendrai in Latiense lètters vaan goud op e lint vaan lazuur.
't Waope gezat op 'ne mantel vaan purper (mauve, meh in dit geval ieder roed), geboord vaan goud, geveurd mèt hermelijn (wit boont mèt zwarte stertpuntsjes), opgeboonde mèt gouwe kaorde indegentere in kwaste, bei vaan goud, en gedèk door e baldakijn vaan purper, geboord vaan goud en dragentere de keuninkleke kroen, geliek wie die heibove besjreve.

Allein 't sjèld, wie in de boveste alinea besjreve, neump me de klein (waope)compositie. Mèt de kroen, de sjèldhawwers en 't devies sprik me vaan de middelgroete compositie, mèt de mantel en 't baldakijn vaan de groete compositie.

Dit waope woort oersprunkelek door Wöllem I vasgestèld bij Keuninklek Besluut vaan 24 augustus 1815. In 1909 kraog 't zienen huiege vörm. 't Is 'n combinatie vaan 't waope vaan Nassau ('t geslach boe de stadhawwers en de later keuninge oet stamme) en dat vaan de Rippubliek. Allebei hadde ze 'ne gouwe liew in 't waope; 't veld vaan lazuur en de gouwe blökskes koume vaan Nassau, 't zweerd en de zeve pijle (die stoonte veur de zeve provincies) zien vaan de Rippubliek euvergenome (zuug 't pleetsje).

Rechspraok

't Nederlands geriech oondersjeit ziech vaan aander len door 't oontbreke vaan juryrechspraok. De rechterleke mach is in drei niveaus ingedeild. Zake beginne bij d'n arrondissemintstribbenaol, boenao me in hoeger beroop kin goon bij de geriechshoof. 't Hoegste rechcolleesj, de Hoege Raod, besteit allein veur cassatie: 't behandelt de zaak neet obbenuits inhajdelek meh kin 'n arres vernetege op formeel grun. Es dat gebäört, moot 'nen aanderen hoof de zaak obbenuits behandele.

Tot en mèt 2010 gaof 't 19 arrondisseminte en 5 häöf, vaanaof 2011 weurt dat aontal trökgebrach tot 10 arrondisseminte en 4 häöf. 't Kantongerech woort al in 2002 gefuseerd mèt de arrondissemintstribbenaole.

Defensie

Officieel kint Nederland nog ummertouw conscriptie, meh sinds 1 mei 1997 is die opgesjort. Dit kump trop neer tot alle manslui vaan de zjuste leeftied veur d'n deens weure opgerope es dat nujeg is (beveurbeeld in geval vaan 'ne vreemden inval). Praktisch gezeen beteikent dit tot Nederland e beroopsleger heet.

De organisatie vaan Defensie besteit oet drei operationeel commando's ('t eigelek leger), naomelek de Keuninkleke Marine, de Keuninkleke Landmach en de Keuninkleke Lochmach, daobij koume wijer de Keuninkleke Marechaussee ('n militair pelitie oetindelek gebaseerd op de gendarmerie oet de Fransen tied), 't Commando Deenstrecentra (CDC), de Defensie Marterieelorganisatie (DMO) en de Bestuursstaaf ('t eigelek departemint of Ministerie vaan Defensie). In totaol wèrke bij defensie zoe'n 68.000 lui (neet allemaol militaire). De militair leiing ('t commando) euver de operationeel deile heet de Commandant vaan de Strijdkrachte; sinds 2021 is dit generaol Onno Eichelsheim.

Economie

Nederland heet 'n sterke, hoeg oontwikkelde economie (7e in nominaol BBP per hoof in 2005), die, wie in de mieste oontwikkelde len, op deenste gebaseerd is, meh wel 'ne sterkere primaire sector heet es de umligkende len. De economie is sterk op de handel geriech; Nederland is e distributieland. De werkeloesheid bedroog in 2009 4,8%; de inflatie laog in de jaore 2000 roond de 2%.

Primaire sector

Blommekweek bij Hillegom, Zuid-Holland. De tulp, die hei weurt verbouwd, gelt es de nationaol blom vaan Nederland.

In de primaire sector wèrk 4% vaan de beroepsbevolking en geit 2% vaan 't BBP um. Landbouw weurt in versjèllende vörm bedreve: akkerbouw is algemein in de provincies Zieland, Groninge en Flevoland. Tuinbouw in de ope loch vint me in zuidelek Utrech en de Betuwe (provincie Gelderland); in Midde-Holland concentreert ziech de blommekweek. Glaastuinbouw is sterk geconcentreerd in 't Westland (provincie Zuid-Holland). Op alle aander plaotse is veehawwerij in bojemgebruuk de belaankriekste landbouw.

Vèsserij vint nog vrij väöl plaots, ouch in plaotse die intösse aon 't IJsselmeer ligke en veur de vangs mote wieke nao de Noordzie (Urk, Volendam). Wie alle vèssers vaan de EU höbbe ze te make mèt vèsquota.

Delfstoffe

Nederland waor noets e land vaan groete natuurleke riekdóm; dit veranderde evels wie me in 1959 oonder Slochteren in Groninge e hiel groet eerdgaasveld voont. Vaan de oersprunkeleke 2700 tot 2800 km³ (= miljard m³) is roond 2010 nog e daarde euver. Kleinder gaasvelder vint me in de Noordzie en Waddezie. Me wèlt de gaaswinning de koumende jaore trökbringe um in 2030 gooddeils mèt gaasgebruuk te stoppe; rei daoveur zien de touwgenome eerdbevinge in Groninge en de ambitie um de CO₂-oetstoet te vermindere.

Eerdolie kin in klein kwantiteite gevoonde weure; um te beginne ouch in de Noordzie, wijer veural bij Schoonebeek (gemeinte Emmen; gewonne vaan 1948 tot 1996 en sinds 2011 weer) en e bitteke in Zuid-Holland (oonder mie Rotterdam). Steinkole zitte in de groond in zuidelek Limbörg, meh sinds de jaore 1970 exploiteert me dat neet mie umtot 't väöls te deep ligk en daorum neet rendabel is. Iewelaank is ouch op groete sjaol törf gestoke (iers in Holland, later in Friesland en tot slot veural in Drenthe). Boete brandstoffe weurt in Oos-Nederland ouch zaajt gewonne.

Secundaire sector

Containereuverslaag in de have vaan Rotterdam.

In de industrie wèrk 29% vaan de beroepsbevolking en geit 19% vaan 't BBP um. Belaankrieke sectore zien veujingsmiddele (Heineken in Zoeterwoude; Unilever in o.a. Zaanstad), (petro-)chemische industrie (AkzoNobel; DSM in Gelaen, Heële; zinkfebrik bij Buul; Shell in de have vaan Rotterdam), staol (Hoegoves, allewijl Tata Steel, in IJmuiden, gemeinte Velsen) en elektronica (Philips in Eindhove en Nimwege; ASML in Veldhove).

Tertiaire sector

Hoofketoer ING in Amsterdam-Zuid.

De mieste lui wèrke in de deenstesector; 64% vaan de bevolking deit dit. 79% vaan 't BBP geit hei-in um. Nederland heet 'n oetgebreid baank- en verzekeringsweze (ING, Rabobank, AEGON; ABN/Fortis is sinds 2008 in han vaan de staot), wat in de vasgoodcrisis ind jaore 2000 hel watsje kraog. Door de bleujende handel is ouch de transportsector good oontwikkeld.

Handelspartners

Duitsland en 't Belsj zien al sinds jaore de veurnaomste handelspartners vaan Nederland, zoewel wat export es wat import betröf. De belaankriekste len veur export (ciefers veur 2009) zien Duitsland (24,1%), 't Belsj (11%), Fraankriek (8,9%), 't Vereineg Keuninkriek (8,5%), Italië (8,2%) en de Vereinegde Staote (4,5%). Belaankriekste len vaan import nao Nederland zien Duitsland (19,8%), 't Belsj (9,9%), de Vereinegde Staote (8,5%), de Volksrepubliek China (7,9%), 't Vereineg Keuninkriek (6%) en Fraankriek (5%).

Munteinheid

Sinds 2002 betaolt me in Nederland mèt d'n euro; daoveur gebruukde me de gölde. Op de BES-eilen gebruuk me sinds 2011 d'n Amerikaansen dollar; daoveur d'n Antilliaanse gölde.

Infrastructuur

Brei fietspaajer wie dit zien in gans 't land te vinde.

Nederland is e diechbevolk land en heet 'n drökke infrastructuur. Opmerkelek aon 't land is 't väölvöldeg gebruuk vaan de fiets door alle laoge vaan de bevolking. De diechte bebouwing (en dus klein aofsten tösse locaties) en 't vlaak land make dat good meugelek.

Wegenèt

Nederland kint e paar hoonderd gewoen rieksweeg (N-weeg) en inkel tientalle otosnelweeg (A-weeg). De modern rieksweeg stamme vaan 't Riekswegeplan vaan 1927. In 1936 völde me dat aon mèt de verheffing vaan sommege rieksweeg tot otosnelweeg; nao d'n oorlog begós me die aon te lègke. De rieksweeg zien gedach vaanoet Amsterdam: Rieksweeg 1 tot 10 loupe allemaol vaanoet die stad (of waore zoe gepland, wie Rieksweeg 3).

Spoorwegenèt

D'n ierste spoorweeg in Nederland woort in 1839 geëupend tösse Amsterdam en Haarlem. Allewijl loupe intercitylijne nao alle provincies vaan 't land; daoneve gief 't stoptreine, (op sommege intercitytrajekte) sneltreine en hoegesnelheidslijne. Internationaol treine kinne zoewel stoptreine es intercitytreine of hoegesnelheidstreine zien. 't Gief versjèllende toeristische spoorweeg, wie 't Mieljoenelijnsje in 't Heuvelland. De Nederlandse Spoorweeg zien vaanaajds 'n euverheidsbedrief (sinds jaore in 't perces vaan verzelfstandeging); aongezeen 't nèt geprivatiseerd is, zien ze neet mie d'n einegen exploitant. Concurrente - Arriva, Veolia, Syntus, Connexxion - beperke ziech evels tot regionaol lijne.

Vleegverkier

Groetste vleegveld vaan Nederland is mèt aofstand Schiphol, in de gemeinte Haarlemmermeer. Aander commercieel vleegvelder zien Welschap (eigelek Vliegbasis Eindhove), Groningen Airport Eelde (gemeinte Tynaarlo), Mestreech Aoke Airport (gemeinte Baek), Zestienhoven (eigelek 'Rotterdam The Hague Airport', gemeinte Rotterdam); aander vleegbases zien allein veur militair gebruuk of veur sport.

Fysische geografie

N.B.: De fysische geografie vaan de BES-eilen is zoe aanders es die vaan Europees Nederland, tot die ierste hei neet weurt behandeld.

Geologie

Doorsnee vaan 't IJsseldel, mèt e paar väölveurkoumende groondsoorte.

In 't bèste deil vaan Nederland ligke de vaste gesteintes deep in de groond. Tot 't feitelek op de huugde ligk die 't noe heet, kump door de sediminte die revere in de loup vaan de iewe höbbe aongeveurd. In 80% vaan 't land daagzuime sediminte vaan minder es e mieljoen jaor aajd; veur geologische begrippe oetzunderlek joonk. Daorum weurt in de Nederlandse geologie mie es in aander len versjèl gemaak tösse de groondsoorte in de bojem en de vaste gesteintes in d'n depen oondergroond.

De ajdste sediminte die in Nederland daagzuime zien te vinde in de heuvelrögke in Centraol-Nederland: d'n Utrechsen Heuvelrögk, de Veluwe en de Sallandsen Heuvelrögk. Dees heuvelrögke neump me stouwwalle; ze zien in de einnaolèsten iestied (Saalien) door de ieslaoge opgestouwd. Soms ligk op de stouwwalle nog keileim. In d'n iestied dao-op, 't Weichselien, woorte dèkzand en (in Midde- en Zuid-Limbörg) löss aofgezat. Dit zien zoegenaomde eolische sediminte, die door de wind zien achtergelaote wie Nederland 'n poolweuste waor. In de kösprovincies vint me väöl zieklei; me oondersjeit awwe en joonge zieklei. In de res vaan 't land ligk väöl reveerklei: de revere höbbe in de loup vaan de doezende jaore väöl versjèllende loupe gehad en hunne klei bedèk daorum e groet gebeed. Ouch vint me in groete deile vaan 't land veen; liegveen in 't weste, hoegveen in 't ooste. Dat lèste is allewijl gooddeils aofgegrave (zuug bove). Direk aon de kös vint me duine (strandwalle), vaan ziezand.

Deep in de groond ligk de Hercynische sókkel; in 't zuie ligk dat minder deep en sprik me vaan 't Londe-Braobantmassief. 't Heuvelland maak dao deil vaan oet. Carboonlaoge koume in 't Heuvelland aon 't oppervlak; ouch in Limbörg vint me e paar kolelaoge (oet 't Carboon). In 't Perm en Trias zatte ziech zandsteinlaoge aof. Kalk- en mergellaoge, ouch al in Zuid-Limbörg, koume oet 't Kriet. Tot slot vint me in 't zuie e paar tertiair eerdlaoge.

Seismische activiteit

Eerdsjókke zien in Nederland meugelek. Nederland, 't Belsj en 't aonligkend deil vaan Duitsland zien 't geologisch actiefste gebeed in 't euveregens relatief stabiel Noordwes-Europa. Breuklijne loupe in zuidoos-noordwesriechting door 't land. Sjókke vaan 4 op de Momint-Magnitudesjaol (de gereviseerde Sjaol vaan Richter) of hoeger koume zoe um de tien jaor veur. In 1992 voont 'ne bezunder krachtegen eerdsjók vaan 5,8 plaots, mèt 't epicentrum in Remund. Geologe hawwe eine mèt 'n krach vaan 7 op de MM-sjaol veur meugelek. De helste sjókke höbbe hun epicentrum in Limbörg. Dit kump door 't zoezjus geneump Londe-Braobantmassief: umtot dat in Limbörg en Oos-Braobant minder deep ligk, gief 't dao minder weike groondlaoge die de sjókke kinne dempe es in Noord- of Wes-Nederland.

Veural in Groninge koume dèks eerdsjókke veur die hunnen oersprunk neet in plaattektontiek meh in gaaswinning höbbe (zuug bove). Hun aontal en zwuurte begóste roond 2010 touw te numme; vaanaof 2013 greujde daorum 't protes. Me heet sindsdeen de winning vaan gaas trökgebrach en is in 2023 (zoe good wie) gestop mèt de gaaswinning.

Reliëf

't Heuvelland (hei bij Sjin) is oetzunderlek es hoeggelege stökske Nederland.

Oongeveer de helf vaan 't Nederlands groondgebeed ligk oonder de ziespiegel. Dit kump oonder mie doortot de ziespiegel al doezende jaore stijg en de bojem door inklinkend veen en aander oerzake daolt. Ouch heet me in groete deile vaan veural Holland en Utrech zoe intensief törf gestoke tot allein e, later dèks weer druuggelag, meer euverbleef. Es me neet al sinds de middeliewe aon waterbehier hej gedoon, zouw haaf 't land noe oonder stoon. Waterbehier hèlt 't bouwe vaan dieke, verstevege en oonderhawwe vaan duine en 't inpoldere vaan land in (landaonwinning). 't Liegste punt ligk allewijl in de Zuidplaspolder (gemeinte Zuidplas) op 6,76 meter oonder zieniveau. In 't zuie en ooste ligk de groond bove de ziespiegel, meh euver 't algemein minder es 20 meter. De bove besjreve stouwwalle koume dao wel bove - de Veluwe zelfs tot bove de 100 meter. Ouch ligke in Euverijssel e paar geïsoleerde bergskes vaan bove de 50 meter (Koningsbelt bij Rijssen). 't Zuidooste vaan Braobant en groetde deile vaan Limbörg ligke op 't bove besjreve massief. In 't Heuvelland is de groond ouch in de lieger stökker bove de 50 meter en op väöl plaotse bove de 100 meter. De Völzerberg is mèt 321 meter 't hoegste punt vaan Europees Nederland. In Caribisch Nederland haolt me 877 meter, op Saba.

Hydrografie

De Waal bij hoeg water.

Nederland ligk in 't stroumgebeed vaan drei groete revere, de Rien, de Maos en de Schelde, die in 't land oetmunde en ziech hendeg (ouch mètein) vertekke. In de provincies Zieland en Zuid-Holland verbreie ziech de oonderluip vaan de revere tot zie-erm. Dit gebeed heet zoewel kinmerke vaan 'nen delta en vaan 'n estuarium (dit kump door de snel struimende Noordzie). D'n IJssel (de noordeleken tak vaan de Rien) dao-entege vörmp 'nen echten delta. 't Debiet vaan de Rien is gemiddeld oongeveer 2200m³/s, varierend vaan 1250 in de zomer tot 3250 in de winter. 't Verdampe in werm maond weurt gecompenseerd door d'n aonveur vaan smeltwater in deenzelfden tied. Dit gelt evels neet veur de Maos, wat 'n typische regereveer is. Maondgemiddelde loupe dao oeterein vaan 45 tot 660m³/s, mèt maxima roond de 3000 (in jaore tot väöl Limbörgse dörper oonderluipe) en minima vaan mer e paor m³/s (daan ligk de bèdding zoe good wie druug). Probleme mèt watervervojling waore in de jaore nao d'n Twiede Wereldoorlog hendeg groet, meh zien de lèste jaore aofgenome, door beter behier ouch in 't Belsj, Fraankriek en Duitsland.

Door waterwerke in d'n twintegsten iew - Zuiderziewerke en Deltawerke - is de hydrografie vaan Nederland sterk veranderd. De lengde vaan de köslijn leep mèt twie daarde trök, en väöl kunsmaotege binnenmere zien oontstande. 't IJsselmeer en 't Markermeer zien de groetste; wijer ligke in dat gebeed nog zoegeneumde boezems of randmere wie 't Veluwemeer en 't Ketelmeer. In 't zuidweste zien aw zie-erm wie 't Haringvliet, de Grevelingen en 't Veerse Meer (veurheer Veerse Gat) ouch binnemere gewore. De mere in Friesland zien awwer, meh veur e groet deil ouch 't gevolg vaan minseleke activiteit, i.c. de törfwinning. Klein peulkes vaan natuurleken oersprunk (pingorewiene, relikte oet de iestije) vint me beveurbeeld op de Veluwe (Uddelermeer).

Polders

Gemaol Cruquius, gebruuk veur 't druuglègke en -hawwe vaan de Haarlemmermeer.

Wie bove gezag ligk e groet deil vaan Nederland oonder de ziespiegel en deit me al sinds de middeliewe aon waterbehier. Toen ouch is me begós mèt 't aonlègke vaan polders: druuggelagte groond dee zoonder waterbehier oonder zouw loupe. Aonvenkelek deeg me dat door druugvallende grun (wadde, kwelders, schorre, slikke) door 'nen diek te umgeve; 't nui land veel daan dèks spontaon druug of leegsjöppe waor genoog. In de vreugmodernen tied begós me windmeules in te zètte, zoetot me ouch ganse mere (die get deper waore es de vreuger polders) kós druuglègke. Zoe góng dat in Noord-Holland mèt oonder mie de Schermer, Beemster, Wormer en Purmer. Allein 't Haarlemmermeer, wat groeter en gevierleker waor, mós wachte tot de oetvinding vaan 't stoumgemaol in de negentienden iew. Dieselgemaole en elektrische gemaole, wie ouch de gemachineerden aonlègk vaan dieke en damme, maakde de groetsjaolege IJsselmeerpolders (Wieringermeer, Noordoostpolder, Oostelek en Zuidelek Flevoland) meugelek.

Klimaot

Nederland heet, volges Köppen, e Cfb-klimaot, e gemaoteg zieklimaot mèt rege 't gans jaor door. 't Neerslaaggemiddelde ligk roond de 800 mm per jaor. Zieland en Midde-Limbörg zien bezunder druug; de Veluwe en Zuid-Limbörg zien belaankriek nater es gemiddeld, door de aonwezegheid vaan heuvele. Aon de kös heet me roond de 1600 zonore per jaor, nao 't binneland touw weurt dat minder mèt es deepdepunt 1450 in d'n Achterhook (landelek gemiddelde: 1524). De jaortemperatuur laog tösse 1971 en 2000 op 9,8°C; door 't breujkaseffek ligk dat de lèste jaore hoeger. Kaajdste maond is januari, wermste is juli (aofgoond op de gansen daag).

De weerciefers veur De Bilt (provincie Utrech; standplaots vaan 't KNMI) in de periood 1971-2000 zien de volgende:

Maond	jan	fib	mrt	apr	mei	jun	jul	aug	sep	okt	nov	dec	Jaor
hoegste maximum in °C	15,1	16,9	21,8	26,9	32,0	33,9	34,9	35,3	30,1	26,5	17,7	15,3	35,3
gemiddeld maximum in °C	5,2	6,1	9,6	12,9	17,6	19,8	22,1	22,3	18,7	14,2	9,1	6,4	13,7
daaggemiddelde in °C	2,8	3,0	5,8	8,3	12,7	15,2	17,4	17,2	14,2	10,3	6,2	4,0	9,8
gemiddeld minimum in °C	0,0	-0,1	2,0	3,5	7,5	10,2	12,5	12,0	9,6	6,5	3,2	1,3	5,7
liegste minimum in °C	-18,3	-14,6	-13,9	-6,6	-2,5	0,2	4,0	4,4	-0,7	-5,1	-8,9	-13,4	-18,3
neerslaag in mm	67,0	47,5	65,4	44,5	61,5	71,7	70,0	58,2	72	77,1	81,2	76,8	792,9

Levende natuur

Gewoene ziehoond.

Noordse weulmoes.

Grawwe gajs.

Klunkske.

Groete vuurkapel.

Biogeografisch gezeen vèlt Nederland in 't Palearctisch gebeed, boe gans de polair en gemaotegde streke vaan Eurazië bij hure. Caribisch Nederland huurt bij 't Neotropisch gebeed.

Flora

Nederlandse botanici deile 't land dèks in floradistrikte (ouch wel plantegeografische distrikte) in. Väöl plantesoorte, veural de zeldzamer, zien wat Nederland betröf exclusief te vinde in Zuid-Limbörg; dat is 't Zuid-Limbörgs distrik. De flora in de res vaan Nederland is verwanter en kint de volgende distrikte: de Pleistoceen distrikte (op de druger en hoeger gelege deile vaan 't land), 't fluviatiel distrik (in de stroumdale vaan groete en middelgroete revere, boete de Maos in Zuid-Limbörg), de hafdistrikte (in 't noorde en noordweste) en de duindistrikte (aon de kös). Drei vaan die veer distrikte zien (wie de miervoudege naome al aongeve) wijer verdeild in kleinder distrikte. De zie vörmp 't maritiem distrik. Tot slot oondersjeit me (sinds relatief kort) nog 'n categorie floradistrikte die door minseleke activiteit zien gevörmp: 't urbaan distrik en 't IJsselmeerpolderdistrik. In Nederland zien oongeveer 1400 soorte vaatplante bekind, zoewie nog 600 mossoorte en hoonderde alge.

Käöme

't Gief in Nederland hoonderde soorte koorsmosse (symbiotische kolonies vaan alge en käöme). Ouch zien zeker 4.000 paddesteul bekind.

Fauna

De Nederlandse fauna is veur e groet deil recint: ze heet ziech nao de lèsten iestied gevesteg. Dit is ouch logisch, aongezeen de poolweuste en toendra vaan toen gein biotope vaan groete biodiversiteit zien.

Zoogdiere

In Nederland leve good viefteg oersprunkeleke soorte zoogdiere, es me de gereïntroduceerde soorte mètrekent. 't Euvergroet deil besteit oet knaagdiere, vleermuis en spitsmuis. Groeter soorte dao-entege zien oonder mie de gewoene ziehoond (Phoca vitulina), de broenvès (Phocoena phocoena) en de fóks (Vulpes vulpes). 'n Oondersoort vaan de Noordse weulmoes (Microtus oeconomus arenicola) leef oonder mie in de Biesbos en is bezunder es endemisch zoogdier in Nederland. Algemein soorte wie de knien (Oryctolagus cuniculus), de brojn rat (Rattus norvegicus) en de zwarte rat (R. rattus) zien oetheims (meh ingebörgerd en daorum koelek nog es exote gezeen). Exote vaan lateren tied zien oonder mie de muskusrat (Ondatra zibethicus), de verwèlderde kat (Felis catus) en de wasbeer (Procyon lotor). Verdwene es inheims dier meh nog presint es daolgas zien d'n toemeleer (Tursiops truncatus), de gewoenen dolfien (Delphinus delphis) en sinds 2011 weer de wouf (Canis lupus). Gans verdwene is d'n Europese nerts (Mustela lutreola); vaan d'n Euraziatische lynx (Lynx lynx) is dat oonzeker. Weer ingeveurd zien d'n otter (Lutra lutra) en de bever (Castor fiber).

Veugel

't Aontal veugel in Nederland ligk bove de 200, es me teminste daolgaste mètrekent. De lèste jaore is 't aontal soorte ieder touw- es aofgenome; neet in 't minste doortot 't klimaot aontrèkkeleker weurt veur subtropische soorte wie de bije-eter (Meropus apiaster). Soorte wie de hoesmösj (Passer domesticus) zien door veranderende bouwtrends hendeg trökgeloupe; de merel (Turdus merula) is allewijl de mies veurkoumende vogel. De grawwe gajs (Anser anser) is vaan wintergas nao standvogel gegaange. De raof (Corvus corax) is mèt succes obbenuits oetgezat naotot 'r in Nederland waor oetgestorve. 'ne Spectaculairen doortrèkker is de kroenekraon (Grus grus). Tropische veugel hawwe ziech in 'n urbaan umgeving soms es exoot, wie de halsbandparkiet (Psittacula krameri) en d'n heilegen ibis (Threskiornis aethiopicus).

Reptiele, amfibieë en vèsse

Nederland is relatief erm aon reptiele, wat ziech liet verklaore oet de kaajdbleujetegheid vaan die diere. Vief soorte herdisse en drei soorte slange zien inheims. Bij die slange geit 't um de rinkslang (Natrix natrix), d'n adder (Vipera berus) en de gladde slang (Coronella austriaca). De slange koume in groete deile vaan 't land veur, meh 't frequintste op de Veluwe en de Drentse zandgrun. De herdisse koume 't mieste veur in Zuid-Limbörg; sommege soorte zien daobove gaaroet neet te vinde. Es exote koume versjèllende sjèldpadde veur, veural de roedwangsjèldpad (Trachemys scripta elegans) en de bietsjèldpad (Chelydra serpentina). De Europese moerassjèldpad (Emys orbicularis) weurt soms es daolgas gezeen.

Amfibieë zien mèt 14 soorte vertrooje, 5 salamanders en 9 kwakkers en padde. De brojne kwakker (Rana temporaria) en de gewoen pad (Bufo bufo) zien de algemeinste. Zeldzaomer zien 't klunkske (Alytes obstetricans) en de geelvuurboekpad (Bombina variegata), welke lèste allein in Zuid-Limbörg veurkump.

In de Nederlandse zeute waters vint me good zesteg soorte vèsse, exote inbegrepe. Daoboete koume nog versjèllende soorte in de Noordzie veur.

Kapelle

Kapelle en motte zien in Nederland mèt hoonderde soorte, meh in d'n twintegsten iew zien ze wel in aontal achteroet gegaange, e perces wat nog ummer wijer geit. Verdwene zien beveurbeeld de roej vuurkapel (Palaeochrysophanus hippothoe) en de zèlvervlek (Boloria euphrosyne); 't duingentiaanbluiwke (Maculinea alcon arenaria) kaom allein in Nederland veur en is noe es oondersoort zelfs gans oetgestorve. Ouch de in Nederland endemische oondersoort vaan de groete vuurkapel (Lycaena dispar batava) is intösse irnsteg bedreig. Zelfs 'n tot veur kort extreem algemein soort wie d'n daagpauwoug (Aglais io) heet las vaan de klimaotverandering. Toch koume ouch aoventouw nui soorte kapelle 't land binne.

Natuurbehaajd

De Veluwezoom en de Hoge Veluwe waore in 1930 resp. 1935 de ierste nationaol parke vaan Nederland. Allewijl (2018) gief 't 'rs einentwinteg; sinds in 2018 de Oostvaardersplasse tot einentwintegste park woort gepromoveerd; kin me ze in alle provincies vinde. Ouch de BES-eilen kinne nationaol parke. Daoneve gief 't nog Natura 2000-gebeje. De aonwiezing en oontwikkeling daovaan is nog in volle gaank. Nederland, wat begin negentienden iew bekans compleet oontbos waor, kint väöl nui natuur die bewus veur dat doel is aongeplant. E spectaculair veurbeeld zien de Oostvaardersplasse in Flevoland.

Veur 't natuurbehaajd zien ouch zoegenaomde roej lieste opgestèld vaan verdwene of verdwijnende dier- en plantesoorte. Anno 2013 bestoon in Nederland roej lieste vaan vaatplante, mosse, koorsmosse, paddesteul, platwörm, weikdiere, kapelle, eindaagsvlege, sprokke (kokerjóffers), sjiere, bije, sprinkhaone en kriekele, steinvlege, vèsse, amfibieë, reptiele, veugel en zoogdiere.

Demografie

Bevolkingsdeechde in Nederland, per wiek of naobersjap; vol roed is 2000 inw./km².

Nederland heet sinds augustus 2024 18 mieljoen inwoeners en steit daomèt roond de zestegste plaots op de lies vaan len nao bevolking (de exakte plaots kin variëre). Dit gief 'n bevolkingsdeechde vaan 432 inwoeners/km²; mèt 't water neet mètgerekend is dit zelfs 533 km².

Bevolkingsoontwikkeling

De Nederlandse bevolking is in d'n twintegsten iew oongeveer lineair gegreujd mèt get mie es 100.000 lui per jaor. Nao 1950 naom de greuj in relatief ciefers aof, door achterein netto emigratie en trökloupende houweleksvröchbaarheid. Wel heet Nederland vaan de jaore zesteg tot in de jaore nul veural 'n netto immigratie gekind. Allewijl ligk 't greujciefer op 0,39% (eint vaan de liegste op de wereld); 't geboorteciefer ligk op 10,3 per 1.000 (vergeliekbaar lieg), 't sterfteciefer op 8,78 per 1.000. De levesverwachting is 79,55 jaor 76,94 jaor veur manslui en 84,30 jaor veur vrouwlui. De verhajding manslui:vrouwlui is bij de geboorte oongeveer 21:20; bij de ganse bevolking ieder 49:50, door 't groet versjèl in levesverwachting. De hoeg (en stijgende) levesverwachting, 't lieg geboorteciefer en de aofgenome immigratie make tot de Nederlandse bevolking verawwert.

Urbanisatie

De verdeiling vaan de bevolking euver 't land is get oongewoen: oondaanks de hoeg bevolkingsdeechde kint 't land gein stei vaan mie es ein mieljoen inwoeners. Wel make de veer groetste gemeintes - Amsterdam, Rotterdam, D'n Haag en Utrech - mèt nog väöl aander middelgroete stei (boe-oonder Almere, zevende stad vaan 't land), klein stei en versteidelekde dörper deil oet vaan de Randstad, e groet urbaan gebeed in Wes-Nederland boe intösse 7 mieljoen lui woene. De twiede groetste bevolkingsconcentratie vint me in Noord-Braobant, boe oonder mie de vijfde, zesde en negende stad te vinde zien (Eindhove, Tilburg en Breda respectievelek). Aander concentraties zien te vinde in zuidelek Limbörg (Mestreech, Zittert-Gelaen en Parksjtad Limburg), zuidelek Gelderland (Nimwege, Arnhem en Apeldoorn); en Twente (Enschede en Hengelo); de stad Groninge, de achste vaan 't land, vörmp gooddeils allein e steidelek gebeed. In de Nederlandse Ruimdeleke Ordening weurt mèt 't begrip stadsgewes gewèrk.

Etnische verdeiling

Oongeveer 80% vaan de Nederlandse bevolking is etnische Nederlander. Vaan de aander 20% kump gein inkel gróp bove de 2,5% percint oet. De Turke make oongeveer 2,3% percint oet, zoe good wie de (gooddeils geïntegreerde) Indiërs en de Pruse (die veural in Limbörg woene). Marokkane en Surinamers koume op get mie es 2%. De mieste Marokkane zien Berbers; Surinamers zien te verdeile in Creoolse en Hindoestaanse Surinamers. Kleinder gróppe zien Antilliane (sinds 2010 oonder veer veendele verdeild), Chineze, Pole en Kaapverdiane, welke lèste veural in Rotterdam woene. Spanjole, Italiane en Grieke, die hei oets mèt väöl es gasarbeiers wèrkde, zien gooddeils geremigreerd. Tot slot vint me hei nog klein gemeinsjappe vaan vlöchtelinge.

De Nederlanders hure genetisch gezeen veural tot de haplogróppe R1b (70%) en I (25%). Mèt dat hoeg percentaasj R1b liekene de Nederlanders väöl op de Britte en minder op de Franse en Pruse. Binne de gróp R1b is de subgróp R1b1b2a1 de frequintste.

Taole

't Fries is in Friesland bestuurstaol neve 't Nederlands.

Domkèrk en -torie in Utrech; kathedraol veur de Reformatie, noe protestants.

Merkezmoskee in Deventer.

Hindoeïstische Moeroegantempel in Remunj.

Feitelek is Nederlands de officieel taol vaan 't land, allewel tot dit neet expliciet in de groondwèt steit gesjreve. 't Fries heet 'nen officiële status (erkind volges chapiter 3 vaan 't Europees Handves) in de ganse provincie Friesland en weurt dao op 't platteland nog vrij väöl gesproke. Erkind es streektaole zien 't Nedersaksisch (groof-eweg de provincies Groninge, Drenthe, Euverijssel en gooddeils Gelderland; zuug 't artikel veur 'n perceizer definitie), wat nogal in verval is, en 't Limbörgs in de provincie Limbörg, wat dao nog ummertouw zoewel in de stei es op 't land door lui vaan alle leeftije weurt gesproke. Ouch in 't weste vaan 't land weure dialekte gesproke (in versjèllende graode vaan conservatie), die evels neet weure erkind umtot ze inger mèt de oontwikkeling vaan 't Standaardnederlands verboonde zien.

Op Bonaire sprik me e Papiaments dialek, op Sint Eustatius en Saba huurt me Ingelse dialekte. De volkstaole genete groete maote vaan erkinning; zoe weurt dao oonderwies in 't Papiamento en Ingels gegeve.

Jiddisch en Romani (Zigeundertaol(e)) genete erkinning es taole vaan minderhede. Ze weure evels neet väöl (mie) gesproke; 't in Nederland geworteld Jiddisch dialek moot zoe good wie oetgestorve zien. Aander taole vaan minderhede zien in d'n twintegsten iew mètgebrach, zoewie (Kantonees) Chinees, Turks, Koerdisch, (Maghrebijns) Arabisch, (Riffijns) Berbers, Papiamento, Sranantongo (Surinaams), (Sarnami) Hindi en Kaapverdiaans Creool. Veural Chineze hawwe hun taol generaties laank oonderein aon, Surinamers dao-entege goon in Nederland gawwer euver op 't Nederlands.

Op sjaol liert me ouch vreem taole spreke, in 't bezunder Ingels, wat door de mieste Nederlanders weurt gesproke en verstande, en in minder maote Frans en Duits. Op gymnasia liert me Latien en Aajdgrieks.

Religie

Nederland is sinds de lèste decennia vaan d'n twintegsten iew sterk oontkèrkelek. In 2005 hóng 41% vaan de Nederlanders gein georganiseerde religie aon. Vaan de aandere geit e groet deil mer sporadisch nao de kèrk. Vaanajds evels waor Nederland sterk sociologisch verdeild euver religieus lijne. Katholiek zien ze in de provincies Noord-Braobant (boete 't Land vaan Altena) en Limbörg, in väöl plaotse in Noord-Holland, in sommege plaotse in Zuid-Holland en Utrech, in oostelek Twente (provincie Euverijssel), in 't Riek vaan Nimwege en de Liemers (Gelderland) en in de gemeinte Hulst (Zieland), protestants op de mieste aander plaotse. Dit versjèl is gooddeils oontstande in 't Twelfjaoreg Bestand (zuug oonder): de katholieke deile vaan Nederland laoge toen ofwel in Spaons gebeed, of in lendelek gebeed boe 'ne plaotseleken ambshier 't katholicisme besjermde.

Katholicisme

't Roems-katholicisme is georganiseerd in de Nederlandse kèrkprovincie. Die is gecentreerd op 't aartsbisdóm Utrech; de aander bisdómme zien Groninge-Leeuwarden, Haarlem-Amsterdam, Rotterdam, Breda, 's-Hertogenbosch en Remunj. Aartsbisjop is op dit momint (2013) Wim Eijk. Heer en Ad Simonis, aartsbisjop-emeritus, drage es einege Nederlanders d'n titel vaan kardinaol. Caribisch Nederland vèlt oonder 't bisdóm Willemstad.

In Nederland is ouch de aajd-kathelieke kèrk oontstande, die wel get vaan 't anglicanisme heet; ze heet allewijl good 5.000 lede.

Protestantisme

't Protestantisme in Nederland vertegewoordeg veural de traditie vaan 't calvinisme; lutheraanse gemeinsjappe zien mer klein. Vaanaof de zeventienden iew meh veural in de negentienden en twintegsten iew heet 't väöl sjismata en aofsjeiinge gegeve, die tot 'n ooneuverziechteleke versplintering vaan 't kèrklandsjap leide. Zoe veel 't calvinisme in de negentienden iew oeterein in hervörmde en gerifformeerde, wat daoveur eigelek 'tzelfde had beteikend. Sinds 2004 evels zien väöl genoetsjappe (hervörmde, gerifformeerde en lutheraanse) gefuseerd tot de zoegenaomde PKN (Protestantse Kèrk in Nederland).
 Genoetsjappe of gemeintes zien te sortere nao theologische oriëntatie, in de ierste plaots in orthodox en vrijzinneg. Binne de orthodoxe vint me ouch nog 'ultra-orthodoxe' gemeinsjappe die me bevindelek gereformeerd neump (geconcentreerd in 'ne strook vaan Rijssen, gemeinte Rijssen-Holten, euver Midde-Nederland tot in Zieland). In de PKN zien alle theologische hoofgróppe verzameld, meh vrijzinnege zitte dèkser in de PKN en (streng-)orthodoxe zien (väöl) dèkser boete de fusiekèrk gebleve.
 't Protestantisme organiseert ziech neet zoe hiërarchisch wie 't katholicisme; centraol euverlègk binne e genoetsjap vint plaots in de synood. De veurgenger weurt dominee geneump; dit is e typisch Nederlands woord.

Aander christeleke riechtinge

't Gief ouch klein christeleke genoetsjappe, aofkomsteg oet Amerika en dèks mèt oppervlekkege euvereinkomste mèt 't protestantisme. De Mormone höbbe 'n klein 8.000 lede en höbbe 'nen tempel in Zoetermeer. De Jehova's getuiges zien mèt good 30.000. De Zevendendaagsadventiste höbbe oongeveer 5.000 aonhengers in Nederland zelf en 'n aonzeenlek aontal lede in Caribisch Nederland.

Islam

De historie vaan d'n islam in Nederland leep laank parallel aon de historie vaan Nederlands-Indië. 'Nederlandse' moslims waore dèks Indische studente en aander immigrante. Pas mèt de groetsjaolege immigratie vaan Marokkaonse en Turkse gasarbeiers (en hun femilies, later) kaom dao veranderin in. De ierste moskee woort in 1956 in D'n Haag gestiech; allewijl gief 't 'rs e paar hoonderd. De mieste moslims hure bij de soenniete; aleviete, sji'iete, salafiste en Ahmedijne (de stiechters vaan die ierste moskee) zien in de minderheid. 't Aontal moslims löp tege 't mieljoen. Vaan hun is mer good 1% vaan otochtoon aofkóms; wijer zien 't oonder mie Turke, Marokkane, Indiërs, Hindoestaanse Surinamers, Somaliërs en Bosniërs.

Joededóm

't Joededóm in Nederland, wat tösse 30.000 en 40.000 aonhengers kint, is geconcentreerd in Amsterdam en Amstelveen. Dao vint me versjèllende genoetsjappe, zoewel orthodox es conservatief en liberaol, wie ouch koosjer winkele. Gemeinsjappe boete de hoofstad zien miestal liberaol of neet-religieus vaan aard.

Dharmische en Chinees religies

't Hindoeïsme weurt gooddeils door Hindoestaanse Surinamers aongehaange; de hindoes zien in Nederland mèt oongeveer 250.000. 't Boeddhisme heet in Nederland mier aonhengers oonder otochtone es oonder allochtone; väöl vaan die boeddhistische allochtone zien Chineze. Chineze in Nederland haange ouch dèks 't taoïsme of aander Chinees religies aon.

Cultuur

Erfgood en monuminte

Vief meules bij Kinderdijk, deil vaan de Werelderfgoodlies.

Nederland is mèt tien insjrievinge vertegewoordeg op de Werelderfgoodlies vaan de UNESCO; de mieste vaan die insjrievinge zien cultureel. 't Betröf hei Schokland en umgeving (gemeinte Noordoostpolder), de Stèlling vaan Amsterdam (versjèllende locaties in Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrech), de binnestad vaan Willemstad (Curaçao), de Meules vaan Kinderdijk (gemeinte Nieuw-Lekkerland), 't Woudagemaal (gemeinte Lemsterland), de Beemsterpolder, 't Rietveld-Schröderhoes (gemeinte Utrech, zuug oonder veur 'ne foto), de Grachtegordel vaan Amsterdam en 't Van Nellefebrik in Rotterdam. 't Eineg natuurmonumint op de lies is de Waddezie.

Nederland erkint ouch zoegenaomde rieksmonuminte. Daovaan gief 't 'rs in 't land intösse good 64.000. De gemeinte Amsterdam heet mèt (anno 2011) 7512 rieksmonuminte mie es 10 percint in han; Mestreech volg es twiede mèt 1685. Op lieger niveau erkinne provincies en gemeintes ouch monuminte.

Neve inkel gebouwe beheujt de wèt ouch stads- en dörpsgeziechter.

Beeldende kuns

Sjèlderkuns

Johannes Vermeer, Jóng vrouw die 'n breef leus.

Nederland heet ziech 'ne groete naom gemaak in de sjèlderkuns. In de middeliewe mós me de Zuideleke Nederlen dao-in nog veur ziech laote, al had 't gebeed eine geniale sjèlder: Jheronymus Bosch (ca. 1450-1516), 'ne religieuze sjèlder. In d'n tied vaan de Republiek (veural de zeventienden iew, dee me ouch daoveur in Holland de gouwe iew neump) woorte veural Hollandse sjèlders wereldbekind. Rembrandt van Rijn (1606?-1669), meister vaan 't clair-obscur, Johannes Vermeer (1632-1675), meister vaan de leechinval oet lestege heuk, en Jan Steen (1625?-1679) zien allein mer de bekindste. Ind negentienden iew kaom de Haagse Sjaol op, 'n gróp landsjapssjèlders, en waor d'n impressionis Vincent van Gogh (1853-1890) actief. In 't modernisme leep 't land veurop mèt De Stijl, 'n gróp kunstenere die radicaal geometrische abstractie veur ouge hadde; vaan hun is Piet Mondriaan (1872-1944) de bekindste. Theo van Doesburg (1883-1931), ouch lid vaan de gróp, deeg Nederland kinnesmake mèt 't dadaïsme. Nao d'n oorlog waor Nederland, mèt Guillaume Cornelis Beverloo (Corneille; 1922-2010) en Karel Appel (1921-2006), eint vaan de centra veur de Cobra-beweging.

Beeldhouwkuns

Romaanse beeldhouwkuns in Nederland beperk ziech gooddeils tot ornaminte in kèrkgebouwe. In Limbörg waor zoe eine Heimo (fl. 1170-1180) actief, nao wee me 'n Heimo-sjaol heet besjreve. Groete meisters oet de gotiek wie Claus Sluter (1350-1406) wèrkde veural boete de Nederlen, in Duitsland. Euver 't algemein steit de beeldhouwkuns in die daog nao Duitse, Franse of Vlaamse trends. In 't prèl begin vaan de renaissance waor in Limbörg Jan van Steffenswert (veur 1465-nao 1530) actief (veurbeelder in versjèllende kèrke in 't Maosland); ouch bekind woorte de koerbenk in Dordrech (Groete Kèrk). In de 'gouwen iew' haolde me dèks Vlaominge nao Nederland veur beeldhouwwerk (Jacob Colijns de Nole [1535-1601], Rombout Verhulst [1624-1698]). Daonao sleep de beeldhouwkuns in; pas in d'n twintegsten iew kaom ze weer op mèt figure wie Hildo Krop (1884-1970). 'n Belaankrieke patrones vaan de modern beeldhouwkuns is prinses Beatrix.

Architectuur

Rietveld-Schröderhoes in Utrech.

Eint vaan de ajdste gebouwe in Nederland is de zaolkèrk vaan Lemieësj (gemeinte Vols), dit kèrkske weurt door sommege nog Karolingisch geneump, is evels ieder romaans. Ouch aander veurbeelder vaan de romaanse bouwkuns moot me veural in Limbörg zeuke (prominente romaanse kèrke in Remunj, Zöstere en Mestreech). De gotiek is wel euveral in 't land te vinde: zoe heet de Braobantse gotiek, oontstande in de zuideleke Nederlen, veurnaom vertegewoordegers in oonder mie Den Bosch, Dordrech en Middelburg. De bleuj vaan de börgerleke cultuur in de zeventienden iew vint me trök in 't Hollands classicisme (de barok, stijl vaan de contra-reformatie, moot me in Nederland neet zeuke), bij oonder mie Jacob van Campen (1596-1657; Paleis op d'n Dam, Amsterdam; Paleis Noordeinde, D'n Haag) en Pieter Post (1608-1669; oonder mie 't Raodhoes vaan Mestreech). In de negentienden iew regeerde ouch hei neoclassicisme en néo-grec (Winkel vaan Sinkel in Utrech); later kaom de neogotiek op. Deze stijl woort veural gebruuk bij katholieke kèrkgebouwe (sinds 1848: Katholieke Renaissance), meh Pierre Cuypers (1827-1921), de veurnaomste Nederlander dee deze stijl touwpasde, kreeg ouch opdrach tot o.m. 't Rieksmuseum in Amsterdam. Wie in de beeldende kuns braoke ouch in de architectuur de ideeë vaan De Stijl door: bekind woort veural Gerrit Rietveld (1888-1964; Rietveld-Schröderhoes in Utrech). Aander naome oet 't modernisme zien Willem Dudok (1884-1974; Raodhoes vaan Hilversum) en Hendrik Petrus Berlage (1856-1934; Beurs in Amsterdam). Nao d'n oorlog woorte Piet Blom (1934-1999; structuralistische gebouwe wie zien Kubushoezer in Rotterdam en Helmond) en Rem Koolhaas (*1944; ouch väöl gevraog in 't boeteland) bekind. E consortium boetelandse architecte deeg Nederland in 1994 via 't Groninger Museum (Groninge) mèt 't postmodernisme kinnes make.

Film

In vergelieking mèt de naoberlen heet de Nederlandse film laank neet väöl veurgestèld. Veur e deil is dit te verklaore oet de relatief inge merret dee e land vaan 16 miljoen lui en 'n taol mèt 22 miljoen sprekers beie. 'ne Pioneer waor Joris Ivens (1898-1989), meker vaan dèks politiek geëngageerde documentaire. 'ne Wijere veuroorlogse film mèt succes waor Boefje oet 1939. Nao d'n oorlog kaom 't genre op gaank mèt de films (wie Ivens veural documentaire) vaan Bert Haanstra (1916-1997). Nog bekinder woort Paul Verhoeven (*1938), dee neet allein in Nederland väöl succes had mèt Turks Fruit, meh ouch in Amerika bekind woort. Dick Maas (*1951) zörgde veur horrorfilms. De Nederlandse filmindustrie reik edersjaor de Gouwe Kaver oet.

Meziek

Jan Pieterszoon Sweelinck.

Gecomponeerde meziek

In de gecomponeerde meziek heet Nederland neet de rol kinne speule die 't in de sjèlderkuns späölt. Vaan de Nederlandse polyfoniste kaome 'rs mer e paar oet de Noordeleke Nederlen. De belaankriekste en alzeleve mies invloodrieke componis oet Nederland is Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621), dee klaveermeziektradities oet gans Europa bijeinbrach en euver zien lierlinge es de stiechter vaan de Noord-Duitse örgelsjaol gelt. De hoegbarok is vertegewoordeg in Unico Wilhelm van Wassenaer (1692-1766), dee zien wereldbekinde Concerti Armonici 240 jaor laank oonterech aon Pergolesi zien touwgesjreve. Roond 1900 waor Alphons Diepenbrock (1862-1921) actief, dee vocale muziek in d'n trant vaan Mahler sjreef en dee lèste ouch heet beïnvlood. Prominente moderniste waore Matthijs Vermeulen (1888-1967; veural bekind mèt symfonieë in de vrij atonaliteit) en Willem Pijper (1894-1947; 'ne neoclassicus, wie de mieste Nederlandse componiste oet zienen tied Frans georiënteerd). Nao d'n Twiede Wereldoorlog woort Ton de Leeuw (1926-1996) de belaankriekste veurvechter vaan internationaol trends oet d'n avant-gardemeziek. Um häöm heer waore oonder mie Peter Schat (1935-2003), Jan van Vlijmen (1935-2004) en Simeon ten Holt (1923-2012; later bekind mèt minimal music) actief. Ouch kaom 'n bleujende improvisatiescene op, die es 'typisch Nederlands' gelt en wèrk op de grens vaan moderne jazz en gecomponeerde meziek, mèt figure wie Willem Breuker (1944-2010) en Misha Mengelberg (1935-2017). Louis Andriessen (*1939) maakde internationaal naom mèt minimal music dee door Stravinski is beïnvlood.

Volksmeziek

Nederlandse volksmeziek is veur e groet deil historisch, dat wèlt zègke tot de tradities die veur folkloriste intrèssant zien, al in de negentienden iew bekans stèlvele. 't Gief väöl zaankbeukskes oet vreuger tije, die evels miestal allein de tekste geve en gein wijsaonduidinge höbbe. Door intensief oonderzeuk lök 't miestal de melodie bij de teks te vinde. Volksleedsjes die in Nederland in de negentienden en twintegsten iew nog woorte opgeteikend, zien gemeinelek tonaol en in majeur. Oetzunderinge beeje Volendam (gemeinte Edam-Volendam, Noord-Holland) en Hoogeloon (gemeinte Bladel, Noord-Braobant), boe me nog nao d'n oorlog mineur-melodieë kós opteikene. Instrumentaal tradities concentrere ziech roontelum de trèkzak en de blaosmuziek, instruminte die in de negentienden iew binnekaome. Op Terschelling (provincie Friesland) heet me evels awwer muzikaal tradities behawwe (volks vioolspeul). De blaosmuziek is populair gebleve in Friesland (vasteland) meh veural in Limbörg, boe eder groeter dörp wel 'n famfaar of hermenie heet. Veural in Limbörg ouch besteit 'n levendege zaankcultuur roond de vastelaovend.

Populaire meziek

Peter Koelewijn.

De rock 'n roll voont in Nederland al snel naovolging, veural bij zoegenaomde indorockers. De beatmeziek sloog ouch aon (Golden Earring), zoe good wie de progressieve rock (Focus). In Volendam oontstoont de Palingpop (The Cats, BZN), die sterk op Europese amusemintsmeziek trökgreep. Al in 1960 begós Peter Koelewijn (*1940) popmeziek in 't Nederlands te make, meh 't zouw nog tot roond 1980 dore ietot dat algemeiner woort. Wel kaom ind jaore zesteg al zenger Boudewijn de Groot (*1944) op, dee geïnspireerd waor door 't chanson en Bob Dylan. Begin jaore 1980 waor Doe Maar mèt ska en reggae in de landstaol oongekind populair. Me begós toen ouch in 't dialek te zinge (Normaal, Janse Bagge Bend). Zoewel popmeziek in de standaardtaol (Bløf, Marco Borsato [*1966]) es in de streektaol (Rowwen Hèze, of in allebei, wie Skik en De Kast) raakde obbenuits populair midde jaore 1990. In dat decennium kreeg Nederland ouch 'n reputatie mèt dance: gabber, Eurohouse en later trance (DJ Tiësto [*1969], Armin van Buuren [*1976]). Hiphop, miestal in 't Nederlands, begós in de jaore tachteg (Osdorp Posse) en woort groet in de jaore 2000.

'n Gans aander populair traditie is 't levesleed, ouch wel smartlap geneump, wat ziech veur d'n oorlog bij amusemintszengers oet operatradities oontwikkelde. Willy Derby (1886-1944), Mary Servaes (Zangeres zonder naam; 1919-1998) en André Hazes (1951-2004) woorte dao bekind mèt, zoe good wie de producinte Johnny Hoes (1917-2011) en Pierre Kartner (1935-2022). 't Levesleed is dèks ing verboonde mèt de Duitse schlagertraditie (die in Nederland ouch good bekind is) en flirt allewijl soms ouch mèt de popmuziek (Jan Smit [*1985]). E zier volks subgenre vaan 't levesleed steit bekind es piratemuziek.

Literatuur

In de middeliewe woort de mieste Nederlandse literatuur in Braobant en Vlaandere geproduceerd, meh Heinric van Veldeke (ca. 1128-1190) brach 'nen tied in Mestreech door. De zuideleke rederiekerstraditie sloog ind middeliewe euver nao Holland; Joost van den Vondel (1587-1679) en P.C. Hooft (1581-1647), twie vaan de groetste sjrievers oet de zeventienden iew, greujde drin op. Ouch Constantijn Huygens (1596-1687) en Gerbrand Andriaenszoon Bredero (1585-1618) woorte bekind. Oet d'n achtienden iew is de breefroman Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhardt vaan belaank. De groetste sjriever oet de negentienden iew waor Multatuli (Eduard Douwes Dekker; 1820-1887); vaanaof 1880 bleujde de poëzie bij de Tachtegers. Roond 1900 trok Louis Couperus (1863-1923) de aondach mèt zien rieke fin de sièclestijl, boemèt Ferdinand Bordewijk (1884-1965, nui zakelekheid) wouw aofrekene. Tegeliek mèt häöm waor Martinus Nijhoff (1894-1953) actief, de groetste Nederlandsen diechter oet de twintegsten iew. Nao d'n oorlog kaome de 'groete drei' op: Willem Frederik Hermans (1921-1995, beïnvlood door Sartre), Gerard Reve (1923-2006) en Harry Mulisch (1927-2010). Ouch Jan Wolkers (1925-2007) en Hella Haasse (1918-2011) trokke in dezelfden tied de aondach. De poëzie vaan deen tied is veur e good deil bepaold door de Vieftegers.

Media

Groetste gezèt in Nederland is De Telegraaf, mèt e sterk populair karakter en 'n rechse oriëntatie. Aander daagblajer zien De Volkskrant (links en maoteg populair), NRC Handelsblad (oonaofhenkelek en elitaristisch), Algemeen Dagblad (populair en regiogeriech) en Trouw (vrijzinneg-christelek); daoneve gief 't nog get kleinder gezètte en gans get regionaol daagblajer.

Bij de publieke radio en de televisie is e systeem vaan umroopvereineginge vaan krach, wat uniek veur Nederland is. 't Hèlt in tot ideologisch gekleurde umreup (beveurbeeld de socialistische VARA, de katholieke KRO en d'n orthodox-protestantsen EO) same hunne zendtied verdeile euver de besjikbaar radio- en tv-kenale. Radio-oetzendinge gief 't in Nederland al sinds 1919, tv-oetzendinge sinds 1951. Me kint (sinds 1989) ouch versjèllende commercieel radio- en tv-kenale.

Oonderwies en weitesjap

Academiegebouw in Leiden, hoofkerteer vaan de ajdste (1575) universiteit in Nederland.

Nederland kint lierpliech vaan 't viefde tot 't zestiende jaor. Gemeinelek zoe vaan 't veerde tot 't twelfde jaor doorlöp 't keend de basissjaol, daonao volg 't voortgezat oonderwies, wat ziech vertek in vmbo (beroopsoonderwies), havo en vwo (wetensjappelek oonderwies). Vervolgopleiinge veur die drei zien respectievelek mbo (middelbaar beroopsoonderwies), hbo (hoeger beroopsoonderwies) en universiteit. Nederland tèlt veertien gesubsidieerde (twie in Amsterdam, wijer in Groninge, Enschede, Utrech, Wageningen, Nimwege, Delft, Leiden, Rotterdam, Tilburg, Eindhove en Mestreech en 'n Ope Universiteit) en vief erkinde universiteite (veur 't bedriefsleve: Nyenrode in Breukelen en Nimbas in Tilburg/Eindhove; of speciaal veur 'n levesvisie: theologische universiteite in Kampen, Apeldoorn en de Universiteit veur Humanistiek in Utrech). Nederland kint de zoegenaomde vrijheid vaan oonderwies, wat de ruimde gief veur veural basissjaole en middelbaar sjaole op confessionele of oonderwiesfilosofische groondslaag.

De Nobelpries is versjèllende kiere aon 'ne Nederlander oetgereik; bekinde laureaote zien Jacobus Henricus van 't Hoff (chemie, 1901), Johannes Diderik van der Waals (natuurkunde, 1910), Heike Kamerlingh Onnes (natuurkunde, 1913), Jan Tinbergen (economie, 1969), Paul Crutzen (chemie, 1995) en Gerardus 't Hooft en Martinus Veltman (natuurkunde, 1999). Groete Nederlandse wetensjappers oet vreuger tije zien Christiaan Huygens (1629-1695), Anthoni van Leeuwenhoek (1632-1723) Jan Swammerdam (1637-1680) en Herman Boerhaave (1668-1738). De bekindste Nederlandse filosofe zien Desiderius Erasmus (1467?-1536) en Baruch d'Espinoza (1632-1677).

Sport

Nederlands voetbalèlftal op 't WK vaan 1974, veur de finale tege Wes-Duitsland.

De populairste sport is ouch in Nederland 't voetbal. Dit weurt in alle deile vaan 't land op amateurbasis gespäöld. Ouch bestoon twie professioneel divisies veur de manslui (Ieredevisie en Keuken Kampioen Divisie) en 'n klein veur de vrouwlui. 't Nederlands hierevoetbalèlftal huurt bij de bèste vaan de wereld meh is nog noets kampioen gewees. De populariteit en prestaties vaan 't vrouwluivoetbal blieve in Nederland evels achter. D'n aandere nationale sport is sjaatse, wat in Nederland mier weurt gedoon es boe ouch op de wereld. 't Is 't populairste in Friesland; wijer geneet 't ouch populariteit in Euverijssel en de Hollande. Körfbal, bekans exclusief in Nederland gespäöld, is in 't weste en midde vaan 't land populair. Hockey is geleef oonder de elite; de Nederlandse hockeyclubs en nationaol èlftalle (manslui en vrouwlui) hure bij de wereldtop. Fietserenne is 't bekindste in Noord-Braobant en Limbörg. Ouch in 't zwumme, judo, volleybal en in de peerdssport höbbe de Nederlanders naom gemaak.

Nederland in internationaal verband

Nederland is sinds de opriechting lid vaan de Europese Unie, de Raod vaan Europa, de Vereinegde Naties, de NAVO, de OESO, de WTO en EURATOM. Al sinds 1944 besteit de Benelux, e samewèrkingsverband (oersprunkelek douane-unie) tösse Nederland, 't Belsj en Luxemburg.

In Nederland zien d'n Internationale Straafhof en de Joegoslavië-tribunaal gevesteg. Twie veurnaom verdraoge veur de EU woorte in de jaore negenteg in Nederland geslote: 't Verdraag vaan Mestreech en 't Verdraag vaan Amsterdam.

Historie

Betrach Historie vaan Nederland veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

Prehistorie

Prehistorische voondste zien in Nederland dèkser in 't ooste es in 't weste gedoon, umtot 't ummer waterriek en lieggelege weste dèks oonderleep of moerasgebeed waor. Ouch waor in iestije 't noorde dèks vergletsjerd of poolweuste, zoetot artefacte oet die periode dèkser in 't zuie zien te vinde.

Oeraw voondste deeg me in Limbörg; 't Belvédèremets moot mesjiens zelfs aon d'n Heidelbergmins weure touwgesjreve. Oet Noord- en Oos-Nederland zien inkel voondste oet 't midde-paleolithicum bekind, geassocieerd mèt Neanderthalers. Nog versjèllende aander culture oet 't paleolithicum en mesolithicum zien oet 't land bekind. De ierste landbouwers op later Nederlandse groond waore 't volk vaan de bandkeramische cultuur (ca. 5000 v. Chr.), wat veural in Midde-Europa leefde meh ziech ouch in 't Heuvelland vestegde. Ouch nog oet 't neolithicum stamp de treisterbekercultuur (4350-2700 v. Chr.), die in Noordoos-Nederland leefde en in Drenthe de hunebèdder naoleet. Ze zien verdroonge door de touwbekercultuur, die algemein weurt geassocieerd mèt (d'n opmarsj vaan) de Indogermane, en in häör verspreiing de hölp zal höbbe gehad vaan 't raad en de domesticatie vaan 't peerd. De lèste vaan de neolithische bekerculture waor de klokbekercultuur (2700-2100 v. Chr.), die euver gans Wes- en Midde-Europa bekind is meh zoewoer zienen oersprunk in Oos-Nederland sjijnt te höbbe gehad.

Vaanaof 't twiede millennium veur Christus begint in Nederland de broonstied; koper en tin zien neet in Nederland te vinde en de volker in kwestie mote aofhenkelek zien gewees vaan handel. 'n Nederlandse broonscultuur waor de zoegeneumde Hilversumcultuur, die in väöl hoeger gelege deile vaan 't land te vinde is. D'n iezertied associeert me mèt de Hallstattcultuur en de La Tènecultuur. Vaan al dees volker is neet good bekind of ze Kelte daan wel Germane waore; 't is evels woersjijnelek tot de lèste in dezen tied 't land binnekaome. Wie de Romeine de Nederlen binnevele, leefde hei in 't zuie Keltische volker (bekind es de Aw Belzje), en in de res vaan 't land Germaanse.

Prehistorische toponieme in Nederland zien oonder mie oonverklaorde reviernaome en bepaolde plaotsnaome - naome wie Zeist, Houten en Zöstere zouwe op e pre-Indogermaans substraot kinne trökgoon - zoewie Keltische naome wie Gelaen, Lemieësj en Nimwege (de ajdste stad vaan Nederland), en Germaanse toponieme wie Wadenoijen (gemeinte Tiel; iersten iew: Vadam)

Romeinsen tied

De Eburonesjat vaan Amie.

De campagne vaan Caesar oonderworp alle Gallische stamme - dao huurde de Belzje in Zuid-Nederland ouch bij - meh umtot ze liever water es grens hadde, liefde de Romeine alles oonder de Rijn bij 't Riek in. Dees revier had toen häören hoofloup oongeveer bij d'n huiege Kromme Rijn en Awwe Rijn. Dit had tot gevolg tot ouch de Germaans sprekende Batave en Caninefate (in 't huieg Zuid-Holland) bij 't Riek kaome te hure. Daobij kaom tot de (Keltische) Eburone oet 't huieg Nederlands en Belsj Limbörg gooddeils waore oetgemaord, en tot de (Germaanse) Tóngere (Tungri) hun plaots innaome.

Kort tenao woorte ouch de Frieze oonderworpe; in 't midde vaan d'n iersten iew móste ziech de Romeine weer tröktrèkke achter de Rijn, wie dit volk in opstand kaom en 't Romeins leger de aander Germaanse stamme neet oonder controle kreeg. In 69 kaome ouch de Batave in opstand, oonder Julius Civilis; dezen opstand woort mer mèt meujte bedwoonge. Vaan de res vaan de Romeinsen tied in Nederland is minder bekind. De Romeine höbbe ziech veural laanks de limes (dus aon de zuidkant vaan de Rijn) en in Zuid-Limbörg gevesteg. In dat gebeed vint me versjèllende naome vaan Latiensen oersprunk, wie Mestreech (Mosae Trajectum) en Zumpelveld in 't zuie, en Tricht, Utrech (Trajectum) en Kesteren (gemeinte Neder-Betuwe; Castra) in 't midde. Tege 't ind vaan de Romeinsen tied moot ziech 't christendom zien begós te verspreie; Sintervaos weurt mèt de keerstening vaan de Tóngere geassocieerd. Mèt de ineinstorting vaan 't Romeins Riek in de veerden iew verlete de Romeine ouch de Nederlen.

Vreug middeliewe

Willibrord, apostel vaan de Frieze.

Wat in d'n tied vaan de Groete Volksverhuizinge perceis in Nederland is gebäörd, liet ziech door e totaol gebrek aon gesjreve bronne neet achterhole. In eder geval leefde nao inkel iewe drei Germaanse volker in Nederland: de Frieze in 't noorde en weste (of 't um dezelfde Frieze geit wie veur de volksverhuizing, is oondudelek en volgens sommege neet woersjijnelek), de Fraanke in 't zuie en de Sakse in 't ooste. De Fraanke waore al vreug, op las vaan keuning Clovis, tot 't christendom bekierd, wat in hun gebeed daan ouch algemein waor. In d'n achsten iew weurt de zaak weer dudeleker es de Fraanke achterein de Frieze (734, door Sjarel Martel) en de Sakse (door Sjarel de Groete) oonderwerpe. Ouch hun weurt 't christendóm opgelag; bisjopsstad veur de Nederlen weurt Utrech. Evangelieprekers oonder de Frieze, wie Willibrord en Bonifatius, kaome väölal oet Ingeland. Aander plaotse vaan einege beteikenis in 't daan zier dunbevolk Nederland zien Nimwege (boe Sjarel de Groete 'ne palts had), Mestreech, Deventer, Dokkum, Dorestad en Witla.

Nao d'n doed vaan Sjarel de Groete en de dao-opvolgende conflikte weurt Nederland bij 't Verdraag vaan Verdun (843) gooddeils ingedeild bij 't Karolingisch Midderiek, tenao bij 't Verdraag vaan Meerse zoe good wie compleet bij 't Duits Riek, wat tot in de zeventienden iew zoe zal blieve. In deen tied hiers in de Nederlen relatieve veurspood; zeker ouch Dorestad weurt 'n rieke handelsplaots. Deze riekdom trèk de invallende Noormanne aon, die versjèllende plaotse brandsjatte.

Hoeg en late middeliewe

Ridderzaol in Den Haag, gebouwd op las vaan d'n Hollandse graof Floris V.

Wie in gans 't Duits Riek (en in zekere zin gans Wes-Europa) trèkke vaanaof dezen tied lienmaander ummer mie mach nao ziech touw, zoetot de Nederlen staotkundeg oetereinvalle. Aon 't begin is de mechtegste lienmaan nog de bisjop vaan Utrech, dee neve de kèrkeleke mach euver 't groetste deil vaan 't gebeed ouch groete deile vaan Midde- en Oos-Nederland wereldlek controleert. Aander plaotselieke lienmaander zien de graove vaan Holland (graofsjap gevörmp in d'n tienden en èlfden iew) en Zutphen. De graove vaan Vlaondere, de hertoge vaan Braobant en de graove, later hertoge vaan Gelder, die residentie hawwe boete wat me allewijl Nederland nump, höbbe ouch oetgebreide bezittinge; Zutphen kump in 1138 aon Gelder.

Veural Holland weurt loupende de middeliewe ummer belaankrieker. Oersprunkelek umvat 't allein mer get bezittinge in de duine vaan 't huieg Zuid-Holland, later breit 't zien economische mach oet mèt stei wie Dordrech en Delft, en annexeert 't väöl Utrechs groondgebeed. Al in 1018, in de Slaag bij Vlaardingen, dwinge de graove vaan Holland 't tolrech aof: de keizer, dee zie leger dao weurt verslage, had dao tot daan touw 't alleinrech op. Ouch weure de moerasse in 't binneland (in de regio die me noe 't Greun Hart neump) oontgonne en veur veeteelt gesjik gemaak. Dit maak 'nen enorme bevolkingsgreuj meugelek. De Wes-Frieze weure ind daartienden iew door Floris V oonderworpe. Ouch pakke de Hollenders 't groetste deil vaan Zieland, boe ze mèt de graove vaan Vlaondere um vochte.

De Braobanders höbbe oonderwijl 't groetste deil vaan wat allewijl Noord-Braobant is in han gekrege. Friesland tösse Vlie en Lauwers behèlt zien relatief zelfstendegheid, oondaanks aonspraoke vaan Floris op ouch dat deil. Limbörg is in deen tied 'ne politieke lappedeke, boe versjèllende veural klein voorste en hiere lokaol bezittinge höbbe. 'ne Wijeren trend, ouch neet oonbekind in Europa, is de ummer greujende mach vaan de stei ten koste vaan d'n adel. Dit zuut me in Holland (boe de graove ziech dèks mèt de börgers verbinde tege de riddersjap), meh ouch in Braobant en in de IJsselstei, Kampen veurop, die bleuje door hun lidmaotsjap vaan de Hanze.

Bourgondisch-Habsbörgsen tied

In de late middeliewe woort d'n trend vaan sjaolverkleining weer umgekierd. Voorste perbeerde hun mach oet te breie door verstandshouweleke die hun personeel unies opleverde. Holland en Henegouwe waore sinds 1299 al vereineg; later kaome die euveregens in Beiers bezit. 't Waor Filips de Goje, hertog vaan Bourgondië, dee in 1430 Braobant erfde en in 1433 Holland en Henegouwe wis te pakke, dee de Nederlen (noord en zuid) begós te vereinege; heer had boete de geneumde geweste ouch Vlaondere, Luxembörg en 't Hertogdóm Limbörg. Poginge um ouch Gelder te oonderwerpe mislökde. De vereineging vaan de Nederlen woort gecompleteerd oonder Sjarel V, dee achterein Friesland (1524), 't Stiech (Utrech) en Euverstiech (Euverijssel, allebei 1528), Groninge mèt Drenthe (1536) en tot slot ouch Gelder (1543) inliefde. De vereinegde Nederlen oonder de hertoge vaan Bourgondië neump me de Bourgondische Staot; later, es Sjarel V de gebeje in han krijg, sprik me vaan de Bourgondische Kreits, dee in 1548 weurt opgeriech. De Nederlen woorte vaanaof deen tied bestuurd door 'ne landvoog, dee in naom vaan de keizer regeerde.

Tachtegjaoregen Oorlog en de Rippubliek

Beelderstöm in 'n kèrk, door Dirck van Delen.

Hoofartikel: Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen

Aonluip en begin

Bij 't aoftrejje vaan Sjarel V in 1555 gónge de Nederlen euver op keuning Filips II vaan Spaanje, dee geine keizer waor en neet alle Habsbörgse len erfde. 't Waor oonder häöm tot de Nederlen in opstand kaome. Nao e paar jaor koos heer definitief zien residentie in Spaanje en leet de Nederlen euver aon zie haafzöster Margaretha vaan Parma, landvoogdes vaan de Nederlen. In de jaore die volgde naom de oonvrei touw: me klaagde euver belastinge (die woorte geïnd meh neet in de Nederlen besteid), en 't sterk opkoumend calvinisme woort oonderdrök. Religieuzen oonvrei leide in 1566 tot de Beelderstörm in kathelieke kèrke. Dit brach de keuning detouw Fernando Álvarez de Toledo, hertog vaan Alva, es landvoog te installere.

Alva zien beneuming wèrkde contraproductief: heer kaom bekind te stoon es tiran en wèkde nog mie weuj oonder de Nederlandse bevolking. Ziene Raod vaan Beroerte straafde alle oontrouw edele mèt oonthoofding; dit brach prins Wöllem vaan Oranje in 1568 detouw oet te wieke nao Noord-Duitsland (lutheraons). Nog datzelfde jaor perbeerde heer de Nederlen binne te valle um Alva te verdrieve; dit mislökde. Mèt dees campagne begós d'n Tachtegjaoregen Oorlog, ouch wel bekind es d'n Opstand. 'n Nui belasting, de Tiende Penning, die Alva in 1569 wouw inveure, zörgde veur nog mie tegestand.

Ierste successe en opriechting vaan de Rippubliek

D'n Opstand kaom pas good op gaank in 1572, wie de Watergeuze vaanoet zie versjèllende stei innaome, te beginne mèt Brielle (op 1 aprèl). Al gaw koos de ein nao de aander stad de kant vaan Oranje en de Geuze, zoetot nog datzelfde jaor in Dordrech de ierste calvinistische Staote vaan Holland bijein kaome (al waor Amsterdam nog neet debij). De Spanjole gónge in d'n tegenaonval, meh kóste mer mèt väöl meujte Haarlem innumme (1573), en móste campagnes tege Alkmaar ('vaan Alkmaar de victorie') en Leiden (1574, 'Leids oontzèt') opgeve. Alva woort al gaw vervaange door Don Requenses en in 1576 slote alle geweste de Pacificatie vaan Gent. Dees vrei doort evels mer kort: Alessandro Farnese, hertog vaan Parma, de nuie landvoog, sloot es alternatief de Unie vaan Atrecht (1579), boe-in de zuieleke geweste ziech katheliek verklaorde, en datzelfde jaor slote de protestantse noordeleke geweste de Unie vaan Utrech. Dit beteikende 't begin vaan de splieting tösse de Noordeleke en Zuieleke Nederlen. De ierste opstandelinge waore neet op 'ne breuk mèt Spaanje oet, meh in 1581 zwore ze Filips II aof mèt 't Plakkaot vaan Verlaoting. Nao de maord op Wöllem vaan Oranje perbeerde de Nederlen nog oonder de (protestantse) Ingelse kroen te koume, meh vaanaof 1587 beneumde me geine nuie landvoog mie. Vaanaof toen waore de Nederlen 'n losse federatie die me de Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen is goon neume. Holland waor in deze staot 't dominant gewes.

Wijer verluip vaan d'n oorlog en Vrei vaan Munster

Aondeil vaan de VOC oet 1606.

Intösse hadde de Spanjole al groete stökker land in 't zuie en ooste trökvereuverd op de Rippubliek. Allein in 't weste en veural op zie kóste de Nederlanders ziech hawwe. 't Tij kierde vaanaof 1590 oonder bevel vaan prins Maurits vaan Oranje, dee zoe good wie alle gebeed bove de groete reviere trökpakde. Ouch begós roond 1600 de koloniaol expansie vaan 't nui riek; de in 1602 opgeriechde Vereinegde Oosindische Compagnie (VOC) bouwde e riek in 't ooste op (Kaap de Gooj Hoop en zeker ouch Indië), veural ten koste vaan de Portugeze. In 1609 slote de Nederlanders en Spanjole 't Twelfjaoreg Bestand. In deen tied kaom 't tot sterke politieke spanninge tösse prins Maurits en de Hollandse raodspensionnair Van Oldenbarnevelt, wat ziech vertaolde in religieus ooneinegheid tösse remonstrante en contra-remonstrante. De ierste woorte verboje en Van Oldenbarnevelt, dee ze had gesteund, woort oonthoof. In 1621, wie 't Bestand indegde, woort ouch de Wes-Indische Compagnie opgeriech, die e koloniaol riek in Amerika opbouwde en ziech veural riechde op de slaovehandel. Vaanaof 1625 woort de gestorve Maurits opgevolg door Frederik Hendrik vaan Oranje, bijgeneump de 'Steidedwinger', dee nog groete stökker in Zuid-Nederland trökpakde. De bevolking waor dao intösse al ferm katheliek en is dat ummer gebleve, ouch al door de relatief religieus tolerantie in de Rippubliek. De beginsele vaan 't calvinistisch geluif in de Nederlen woorte bepaold op de Synood vaan Dordrech (1618-1619) In 1648 woort indelek 'n ind gemaak aon d'n oorlog, en wel in de Vrei vaan Munster, dee ouch d'n Daartegjaoregen Oorlog beïndegde. Heibij stapde de Rippubliek definitief oet 't Duits Riek, en woort de staot noe door Spaanje en de Habsbörgers erkind.

Bleujtied

De Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen.

De Rippubliek wie ze in 1648 woort erkós waor 'n losse federatie vaan zeve, eigelek ach staote zoewie get bijgebeed, die bij benaodering 't huieg Nederland umvatde. Groete deile vaan veural Midde-Limbörg hoorte neet debij, en in 't Revieregebeed waore inkel feodaol dwergstäötsjes die, umtot ze neet oonder ein vaan de provincies vele, de jure ouch oonaofhenkelek waore (in feite vazalstaote vaan de Rippubliek). 't Centraol parlemint, boe-in Holland domineerde, waor de Staote-Generaol. De Generaliteitslen (groof-eweg 't huieg Ziews-Vlaondere, Noord-Braobant en groete deile vaan Limbörg) waore wingeweste zoonder eige bestuur, die direk oonder de Staote-Generaol vele. De binnelandse politiek waor gooddeils de zaak vaan de apaarte geweste. 't Plaotselek bestuur waor op 't land nog gooddeils in han vaan de liege (land-)adel, in de stei evels vaan aonzienleke femilies (regente) die zitting naome in de vroedsjap en oet hun midde de börgemeister(s) koze.

't Nui land, wat al sterk in opkoms waor, maakde in dees jaore 'n groete bleuj door; me sprik in Nederland vaan de Gouwen iew. Neve economische veurspood waor 't land 'n groete ziemach, mèt de al geneumde kolonië op zie. Dit leide tot versjèllende zieoorloge mèt Ingeland, de zoegeneumde Ingelse Oorloge. D'n iersten oorlog (1652-1654) indegde oonbeslis; in d'n twiede (1665-1667) waor de Rippubliek d'n dudeleke winner. Heibij verloor de staot al-evel Nui-Nederland (mèt Nui-Amsterdam, 't huieg New York) aon de Ingelse, pakde evels Suriname vaan ze aof. De admiraols oet bei oorloge, Maarten Tromp resp. Michiel de Ruyter, woorte allebei verierd es ziehelde. In dees jaore waor 't de regente ouch gelök nao d'n doed vaan stadhawwer Wöllem II geine nuie stadhawwer te beneume in vijf vaan de ach geweste (Ierste Stadhawwerloes Tiedperk). Neet allein op economisch en militair gebeed bleujde de Nederlen, ouch op artistiek gebeed zuut me de jaore 1648-72 es de gouwen iew, um de versjèllende geniaol sjèlders en gruutse bouwwerke die in dezen tied versjene.

In 1672 evels kaom de Rippubliek oonder zwoeren drök te stoon. Ze woort tegeliek aongevalle door 't Fraankriek vaan Lowie XIV ('n absolute euvermach), Ingeland en de bisdomme Kölle en Munster. Dit brach crisis teweeg (1672 kaom zoe bekind te stoon es 't Rampjaor), en de roop um 'ne groete leismaan woort sterker. Volksweuj tege de regente brach raodspensionair Johan de Witt tot val (dee kort tenao gelynch woort), en de Oranjes kaome weer aon de mach, mèt stadhawwer Wöllem III. Oondertösse waore de invasies euver land tot stèlstand gebrach, door de Hollandse waterlinie en door de tegestand vaan de belegerde stad Groninge, dewijl 't de Ingelse (dit deil vaan 't Rampjaor weurt d'n Daarden Ingelsen Oorlog geneump) neet gelök waor euver zie binne te valle. Vaanaof ind 1673 vertrokke de boetelandse tróppe oet de Nederlen.

In 1688 woort Wöllem III ouch keuning vaan Ingeland; 'n coalitie die zeker ouchtrop geriech waor um de expansie vaan Fraankriek tege te hawwe. In dat jaor braok de Negejaoregen Oorlog mèt Fraankriek oet (in 1697 beïndeg mèt de vrei vaan Rijswijk). Wöllem III storf in 1702 kinderloes, boemèt 't Twiede Stadhawwerloes Tiedperk begós (in zès vaan de ach staote; in veer daovaan zouw 't zelfs tot 1747 dore). De politiek vaan Wöllem woort wel doorgezat; vaan 1702 tot 1713 voch de Rippubliek mèt in de Spaonse Successieoorlog. De oorloge hadde 't land oonderhaand financieel oetgepöt. Bij de Vrei vaan Utrech, die d'n oorlog beïndegde, kreeg de staot wel Staots-Bove-Gelder in han; ouch woort de Franse expansie gestop.

Verval

Paleis aon de Kneuterdijk (1730). In dezen tied kaom de kuns in de Rippubliek oonder Fransen invlood.

In d'n achtienden iew kaom de Rippubliek in väöl opziechter tot verval. Economisch haolde haves wie Hamburg en Oostende die vaan Amsterdam in, militair woort Ingeland, noe Groet-Brittannië, definitief sterker en in de binnelandse politiek heersde stagnatie: de regentefemilies hele ziech oonderein in stand. Pas wie de Rippubliek ouch betrokke raakde bij d'n Oosteriekse Successieoorlog (1741-1748) en wie Franse tróppe in 1747 't groondgebeed vaan de Rippubliek binnevele, woorte de Oranjes weer euveral in iere herstèld: Wöllem IV woort stadhawwer veur 't leve vaan alle geweste, daobij woort zien functie vaan noe aof aon èrfelek. Heer storf al in 1750 en ziene zoon Wöllem V waor nog mer twie jaor. Heer woort oonder regentsjap gezat. Ouch wie heer volwasse woort, bleek heer geine gesjikde leismaan. Dit versterkde de democratische tendenze, die ouch in de Rippubliek waore opgekoume (patriottebeweging). In 1780 raakde Nederland nog ins in oorlog mèt Groet-Britannië, deeskier umtot 't land de zjus aofgesjeie Vereinegde Staote steunde. Nederland verloor d'n oorlog en de positie vaan de prins woort hendeg zwaak. In 1785 naome de patriotte 't gewestelek bestuur vaan Holland en Utrech euver. Dezen opstand woort twie jaor later oongedoon gemaak door d'n inval vaan de Pruse, op vraog vaan prinses Wilhelmina, vrouw vaan Wöllem V en zöster vaan de Pruse keuning. In 1793 verklaorde de Franse Rippubliek d'n oorlog aon de Nederlen, en allewel tot 'nen iersten aonval mislökde, lepe de Franse legers 't land in jannewarie 1795 definitief oonder de voot.

Fransen tied

De Bataafse Rippubliek in 1798.

Heimèt begint wat me in Nederland de Fransen tied is goon neume. Umtot de zuieleke Nederlen al in 1794 waore geannexeerd, begint in sommege deile vaan Limbörg dee Fransen tied ei jaor ieder. 't Land woort umgeduip tot de Bataafse Rippubliek, en allewel tot die vaanaof 1801 officieel Bataafs Gemeinebès hètde, sprik me veur de gansen tied tot 1806 vaan de Bataafse Rippubliek. Ziews-Vlaondere en Limbörg mós 't aofstoon aon de Franse Rippubliek, dewijl 't euvergebleve land feitelek 'ne vazalstaot waort. Staotsgrepe waore aon de orde vaan d'n daag. Um nog mie grip op de noordeleke Nederlen te kriege, riechde Napoleon in 1806 't Keuninkriek Holland op, boevaan zie broor Lowie Napoleon keuning waor. Oondaanks 't cultuurversjèl woort heer 'ne geleefde keuning. Wel mós 't Keuninkriek in december 1809 Walcheren aon Fraankriek aofstoon, en in miert 1810 de res vaan Zieland zoewie alles bezuie de Waal. Op 13 juli woort tot slot gans Nederland bij 't Frans Keizerriek gevoog.

Oonder Napoleon móste de Nederlanders (wie de aander Franse börgers) jónghiere veur de Grande Armée lievere, en woort d'n handel mèt Ingeland verboje (Continentaol Stèlsel). Positief effek waor tot de Nederlen veur 't iers 'n staotkundege einheid woorte, wat 'n ind brach aon de iewelang staotkundege en juridische versnippering.

Nao de val vaan Napoleon in de Slaag bij Leipzig perbeerde me de Fraanse te verdrieve. Prins Wöllem, zoon vaan de stadhawwer, dee in de tössentied in Ingeland had gewoend, landde op 30 november 1813 in Scheveningen.

Keuninkriek vaan de Nederlen

Wöllem I in keuningsmantel.

Jaore vaan vereineging

Al nao inkel daog naom Wöllem d'n titel soeverein-voors vaan de Nederlen aon, en kaom 't land bekind te stoon es 't Soeverein Voorstedóm vaan de Nederlen. Veuriers bestoont 't land nog allein oet de noordeleke Nederlen, mèt inbegrip vaan de vreuger neet bij de Rippubliek hurende lendsjes in veural Midde-Nederland. Ouch de kolonië, vreuger 't particulier bezit vaan de compagnies, woorte noe staotsbezit. Wel mós Nederland de Kaapkolonie aon Groet-Brittannië aofstoon; in de Fransen tied hadde de Britte de Nederlandse kolonië euvergenome. Aanders es de Rippubliek waor dit voorstedóm 'nen unitaire staot mèt 't zwoertepunt bij de nationaol regering. Al gaw evels begós Wöllem aonspraok te make op de zuieleke Nederlen, wat veur de Fransen tied tot de Habsbörgers had gehuurd meh boe de Franse nog zaote. Nao de oontsnapping vaan Napoleon en de Slaag bij Waterloo, boe ouch Nederlandse tróppe aon mètdege, besloot 't Congrès vaan Wene dezen eis te acceptere. 't Vereineg Keuninkriek vaan de Nederlen zouw groof-eweg bestoon oet de aw Rippubliek mèt zien vazalle, de aw Oosteriekse Nederlen en 't Luikse. Luxembörg kaom in personeel unie mèt Nederland; keuning Wöllem I behandelden 't es 'n Nederlandse provincie. Veur 't iers sinds 1579 waore de Nederlen heimèt weer politiek vereineg.

Aofsjeiing vaan 't Belsj

Wöllem, dee Keuning Koupmaan woort geneump, daankde deze bijnaom aon de krach boemèt heer 't herstèl vaan 't land oppakde. Heer wouw de industrie in 't zuie en d'n handel in 't noorde oontwikkele en leet kenale graove en spoorweeg aonlègke, 'n noviteit in dees jaore. Toch greujde in 't zuie d'n oonvrei euver 't Nederlands bewind. Me voolt geine band mèt de Oranjes, me voolt ziech gediscrimineerd es kathelieke, de zuieleke geweste waore op de ministeries slech vertrooje en de verordening tot me in de 'Vlaoms' sprekende gebeie Nederlands ketoer mós hawwe, veel verkierd: de elite waor al sinds jaore aon 't verfranse. In 1830 kaom 't in Breusel tot 'nen opstand. Aonvenkelek wouw de elite ziech bij Fraankriek aonslete, meh umtot de groete Europese machte dat land neet obbenuits wouwe versterke, besloot me ziech los te make es 't Belsj. Wes- en Oos-Vlaondere, Antwerpe, Zuid-Braobant, Henegouwe, Name, Limbörg, Luik en Luxembörg slote ziech bij d'n opstand aon, 't ouch katheliek meh dudeleker Nederlands Noord-Braobant evels neet.

'n Campagne vaan Wöllem in 't opstandeg gebeed mislökde (Tiendaogse Veldtoch), meh heer heel wel loyaol garnizoene in Mestreech en Luxembörg-stad. Op de langen door waor de situatie oonhawbaar en in 1839 woort de vrei mèt 't Belsj geslote. Limbörg woort verdeild in e Belsj en Nederlands deil, Luxembörg in 'n Belzje provincie en e noe ech oonaofhenkelek land, nog ummertouw in personeel unie mèt Nederland (tot 1890).

Liberalisering en modernisering

In 1840 mós Wöllem I um e morganatisch houwelek aoftrejje; ziene zoon Wöllem II naom d'n troen euver. Allewel tot in Nederland noets 'n revolutionair stumming heersde, kloonk in 1848 ouch hei de roop um democratie. Oondaanks aonvenkeleke weigering stumde de keuning dao-in touw, en in 1848 stèlde Johan Rudolph Thorbecke de ierste Nederlandse constitutie op (t'r vervaanging vaan de Code Napoleon en bijkoumende later wètte). Hei-in woort 't keesrech sterk oetgebreid; de Twiede Kamer woort verkoze mèt e distriktestèlsel boe alle rieke manslui veur kóste stumme. Neve 't parlemint kraog ouch 't kabinèt väöl mie mach. E jaor later storf Wöllem II; heer woort opgevolg door ziene zoon Wöllem III. In dezen tied oontwikkelde ziech dudeleke facties: liberaole, anti-revolutionaire en conservatieve. Partije zouwe pas later weure gevörmp.

In d'n tössetied greujde de belaankstèlling vaan Nederland veur Indië. In vreuger iewe waore kolonies veural handelsposte gewees, noe begós me systemastisch 't gans gebeed te oonderwerpe. Deils kaom dit door touwgenome kinnes vaan groondstoffe, deils ouch door nationalisme en paternalistische gedachtes ('t bringe vaan besjaving bij 'oonderontwikkelde' volker). Op Java stèlde me 't Cultuurstèlsel in, boemèt de landadel en de Nederlanders de plaotseleke bevolking belastinge oplagte. Dit stèlsel bleek evels oongemein zwoer op de plaotseleke bevolking te duie, en ouch al oonder drök vaan 't book Max Havelaar sjafde me 't aof.

Nederland waor in dees jaore, get laankzamer es de umringende len, geïndustrialiseerd geraak, en ouch hei brach dit groeten ermooj mèt ziech mèt. 't Socialisme kaom in dees decennia laankzaam meh zeker op (Ferdinand Domela Nieuwenhuis). In 1874 woort kinderarbeid bij wèt verboje. 'n Wètsverandering vaan 1896 breide 't aontal kezers sterk oet: neet allein de elite meh ouch 't 'volk' kós noe mètstumme. Dit brach de socialistische SDAP (oonder Pieter Jelles Troelstra) in de Kamer, meh breide veural d'n invlood vaan de christeleke struiminge oet (RKSP, ARP, CHU). Wöllem III storf in 1890, zien tienjaorege dochter Willemien woort keuningin, tot 1898 oonder regentsjap vaan häör ma Emma.

Ierste Wereldoorlog en interbellum

Zitting vaan 't kabinèt-Colijn II.

In d'n Ierste Wereldoorlog bleef Nederland neutraol, umtot d'n Duitse keizer devaan aofzaog door Nederland te trèkke. D'n oorlog aon alle kante (zeker ouch op zie) brach wel groete economische stagnatie mèt, en 't revolutionair klimaot wat aon 't ind vaan d'n oorlog touwnaom, deeg ziech ouch in Nederland veule. In 1917 besloot 't kabinèt-Cort van der Linden ('t lèste liberaol kabinèt tot 2010) tot de inveuring vaan algemein keesrech veur manslui - twie jaor later ouch veur vrouwlui - wat de socialiste en christene nog sterker in 't zaol zat. Wie kort veur 't oorlogsind revoluties oetbraoke in Rusland, Oosteriek-Hongarije en Duitsland, perbeerde Troelstra ouch ein in Nederland te oontketene, wat mislökde.

In 't Interbellum stoont Nederland bekans permanent oonder de 'rechte coalitie' vaan de drei christeleke partije; Hendrikus Colijn leide neet minder es vief kabinètte. Wie de Groete Depressie oetbraok, raakde dit ouch Nederland; umtot Colijn neet wouw liene en pas in 1936 de gouwe standaard losleet, heel dit laank aon. D'n aonhaank vaan de SDAP, meh ouch vaan de communistische CPH, greujde, en 't fascisme kaom op mèt de NSB. In 1939 kaom 't tot e novum door de deilnaome vaan de SDAP aon 't kabinèt-De Geer II.

In 't Interbellum woort ouch begós mèt de Zuiderziewerke, 't indamme en deils druuglègke vaan wat later 't IJsselmeer woort, nao 't plan vaan minister ir. Cornelis Lely.

Twiede Wereldoorlog en Duitse bezètting

Oetwèrking vaan 't Bombardemint op Rotterdam.

Me had gehoop in d'n Twiede Wereldoorlog weer neutraol te blieve, meh op 10 mei 1940 veel nazi-Duitsland Nederland, 't Belsj en Luxembörg in. Väöl tegestand kós 't Nederlands leger neet beie (oondaanks fel gevechte bij d'n Aofsleetdiek, de Grebbeberg en de Moerdijkbrögk); nao vief daog braoke de Pruse alle verzèt door Rotterdam te bombardere. De keuninkleke femilie en de regering waore nao Londe gevlöch. Um dees rei maakde 't Duits bewind vaan Nederland e riekscommissariaot, boebij neet allein 't militair bewind meh ouch 't börgerlek bestuur in Duitse han kaom. D'n Oosterieker Arthur Seyss-Inquart woort riekscommissair. In 't ierste oorlogsjaor perbeerde de bezètter de orde zoe väöl meugelek te behawwe um 't Nederlands volk veur ziech te winne; vaanaof 1941 evels woort de bezètting helder. Toen begós de systematische oetsleting vaan Joede oet 't opebaar leve (wat in Amsterdam leide tot de Fibberwariestaking), 't verbod op alle politieke partije boete de NSB en d'n arbeidsinzèt, boe väöl manslui veur oonderdoke.

Intösse waore de kolonië nog oonbezat Nederlands gebeed, meh in december 1941 kaom Nederland ouch in oorlog mèt Japan. Dit land veel e paar maond later Nederlands-Indië binne, wat 't zoonder väöl meujte oonder de voot leep. De bevrijing vaan Indië zouw veur e groet deil pas nao de Japanse capitulatie plaotsvinde.

Op 6 juni 1944 (D-Day) vele de geallieerde Normandië in, daovaandan trokke ze vrij snel nao 't noorde op. Èèsjde waor op 12 september de ierste bevrijde plaots; groete deile vaan Zuid-Nederland volgde snel, meh nao de mislökde Slaag um Arnhem stabiliseerde ziech 't froont. Oos-Nederland volgde in miert; Wes-Nederland raakde op 5 mei 1945 bevrijd nao de complete capitulatie vaan de Duitse legers in Nederland.

Nao d'n oorlog

Willem Drees.

Nao de bevrijing kaom de SDAP, nao 'n fusie en 'n programmaverandering gaw umgeduip in PvdA, es groetste partij nao veure. Willem Drees woort premier vaan vief kabinètte (boevaan twie mèt 'nen aandere); door de toen nui samewèrking mèt de KVP (opvolger vaan de RKSP) sprik me vaan roems-roej kabinètte. 't Sociaol-democratisch beleid vaan Drees beteikende 't begin vaan de verzörgingsstaot. In 1948 traoj de Willemien nao 50 jaor regering oet eige beweging aof; häör dochter Juliana naom häör plaots in. Intösse waor Nederlands-Indië al zoeget direk nao de capitulatie vaan de Japanners in opstand gekoume. Nederland accepteerde gein oonaofhenkelekheid en voch d'n opstand aon mèt oorloge die politioneel acties woorte geduip. Oetindelek mós Nederland in 1949 toch Indonesië es souvereine staot erkinne. 't Koloniaol tiedperk waor gans veurbij wie in 1954 't Statuut veur 't Keuninkriek vaan de Nederlen woort opgestèld. Hei-in woorte Suriname en de Nederlandse Antille (tot daan touw 'Curaçao en oonderhurege') gein kolonië mie, meh otonoom len in 't keuninkriek. Economisch waor dit 'nen tied vaan veurziechteg herstèl, geveujd door de Amerikaanse Marshallhölp. Nederland, mèt naome Zieland en Zuid-Holland, kraoge nao wel 'ne zwoere slaag te verdore in fibberwarie 1953, wie de lèste groete watersnoed aon mie es 1800 lui 't leve kosde. Dit leide tot de bouw vaan de Deltawerke (zuug ouch bove).

In de late jaore zesteg begós Nederland, veural de Randstad en deile vaan Braobant, sterk te verlinkse. In Amsterdam kaome beweginge op wie Provo en de Kabouters, radicaol linkse partije kraoge greujenden aonhaank en de PvdA woort mie oetgesproke. 't Bewind vaan 't kabinèt-Den Uyl (1973-1977) kin es veurbeeld dene. Ideologische reies brachte in 1975 Nederland detouw Suriname zien oonaofhenkelekheid touw te stoon. Tegeliek voolt me ziech es vreugere kolonisator (en slavedrijver) verpliech royaol immigratieregelinge veur Surinamers in te stèlle. Ouch kaome vaanaof de jaore zèsteg gasarbeiers oet 't mediterraon gebeed nao Nederland, vaan wee veural de Turke en Marokkaone zouwe blieve. Nederland veranderde in de jaore zeveteg in 'n multicultureel sameleving.

In de jaore tachteg verrechsde Nederland, wie groete deile vaan de westerse wereld. Ruud Lubbers (CDA) leide drei kabinètte, boevaan de ierste twie centrumrechs. 't Kaom in die jaore, aanders es in beveurbeeld 't Vereineg Keuninkriek, neet tot al te sterke polarisatie. In plaots vaan conflikmodelle hanteerde me hei liever e hermoniemodel, 't later zoe geneump poldermodel, boe-in de regering mèt werkgevers en vakboonde in euverlèk traoj. Dit model bereikde zien huugdepunt in de jaore negeteg, mèt de twie mauf kabinètte oonder Wim Kok. De jaore nul brachte zjus weer polarisatie tösse links en rechs, zoewie e sterk touwgenome populisme, mèt es deepdepunt de politieke maord op Pim Fortuyn. In 2010 kraog Nederland mèt veur 't iers in bekans hoonderd jaor weer 'ne liberaole premier, dee sinds 2022 de laanks zittende premier oet de Nederlandse historie is.

Zuug ouch

• Lies van sjtaotshoofde van Nederlandj
• Lies van Nederlandse kabinètte
• Canon vaan Nederland

Externe links

• Overheid
• Rijksoverheid