Stóuspeki

Upphafsmaður stóuspekinar, Zenon.

Stóuspeki eða stóismi er heimspekistefna sem kom fram í Aþenu snemma á helleníska tímabilinu. Upphafsmaður hennar var Zenon frá Kítíon.

Stóuspekin er ákaflega kerfisbundið heimspekikerfi. Hún leggur áherslu á sjálfsaga og hluttekningaleysi gagnvart tilfinningum. Henni svipar um margt til heimspeki hundingja en Zenon varð fyrir áhrifum frá þeirri heimspeki. Náttúruspeki stóumanna einkenndist af efnishyggju og algyðistrú. Mikilvæg stef í siðfræði stóumanna er skynsemishyggja þeirra, dygðahugtakið og hugmynd þeirra um náttúrurétt. Stóumenn töldu að með því að lifa í samræmi við náttúruna og skynsemina gætu menn öðlast sálarró. Stóumenn náðu töluverðum framförum í rökfræði.

Stóuspekin varð langlíf heimspeki og naut töluverðra vinsælda bæði í Grikklandi og síðar í Rómaveldi. Helstu keppinautar hennar voru epikúrismi og akademísk efahyggja.

Engin ritverk liggja eftir Zenon sjálfan. Megnið af varðveittum ritum stóumanna er frá ritum rómverskum tíma, einkum frá höfundunum Cíceró (sem var hrifinn af stóuspeki en þó ekki einarður stóumaður sjálfur), Epiktetosi, Senecu og Markúsi Árelíusi. Að auki eru til brot varðveitt úr verkum Krýsipposar og Kleanþesar og annarra grískra stóumanna.

Saga

Rekja má stóuspekina til um 300 f.Kr. þegar að upphafsmaður stóuspekinnar, Zenon frá Kítíon varð skipreka og endaði í Aþenu. Þar nam hann heimspeki hjá hundingjum og platonistum. Skólinn sem Zenon stofnaði dróg nafn sitt af steindum súlnagöngum (stoa poikilê, sem er gríska fyrir súlnaskála eða súlnagöng) við markaði í Aþenu þar sem hann hélt fyrirlestra sína og kenndi lærisveinum sínum.

Eftir lát hans tók Kleanþes, lærlingur hans, við skólanum og undir honum lærðu þeir Krýsippos og Antigonos, Makedóníu konungur. Krýsippos var sá sem ásamt Zenoni mótaði stóuspekina hvað mest.

Á 1. og 2. öld f.Kr. varð stóuspekin fyrir áhrifum frá platonisma. Helstu málsvarar hennar þá voru Panætíos og Póseidóníos.

Útskýring á stefnunni

Stóumenn skiptu heimspekinni í þrennt: náttúruspeki, siðfræði og rökfræði. Náttúruspekin náði m.a. yfir verufræði, frumspeki og eðlisfræði og rökfræðin fól einnig í sér þekkingarfræði stóumanna. Síðar meir var stóuspeki kennd einkum sem siðfræði eða kenning um hvernig menn skildu haga lífi sínu. Siðfræðihluti stóuspekinnar varð því hornsteinn hennar er fram liðu stundir en aðrar greinar hennar svo sem náttúruspeki og rökfræði renndu stoðum undir siðfræðina. Þeir líktu speki sinni oft við bóndabæ þar sem rökfræði er girðingin, náttúrufræði er jörðin og siðfræði ræktunin.

Náttúruspeki

Líkt og epikúringar voru stóumenn efnishyggjumenn.

Tengt efni

Helstu hugsuðir stóuspekinnar

• Epiktetos
• Kleanþes
• Krýsippos
• Markús Árelíus
• Panætíos
• Pósidóníos
• Seneca
• Zenon frá Kítíon

Annað

• Baruch Spinoza
• Cicero
• Fornaldarheimspeki
• Fornaldarheimspeki (fræðigrein)
• Fornfræði
• Grísk heimspeki
• Hellenísk heimspeki
• Stóísk ró
• Setningarökfræði

Heimildir og frekari fróðleikur

• Algra, K., Barnes, J., Mansfeld, J. og Schofield, M. (ritstj.), The Cambridge History of Hellenistic Philosophy (Cambridge: Cambridge University Press, 2005). ISBN 0-521-61670-0
• Bobzien, Susanne, Determinism and Freedom in Stoic Philosophy (Oxford: Oxford University Press, 1998). ISBN 0-19-924767-6
• Branham, R. Bracht, The Cynics: The Cynic Movement in Antiquity and Its Legacy (Los Angeles: University of California Press, 2000). ISBN 0-520-21645-8
• Ierodiakonou, Katerina (ritstj.), Topics in Stoic Philosophy (Oxford: Clarendon Press, 1998). ISBN 0-19-924880-X
• Inwood, Brad og Gerson, Lloyd P. (ritstj.), Hellenistic Philosophy: Introductory Readings (Indianapolis: Hackett, 2. útg. 1998). ISBN 0-87220-378-6
• Inwwod, Brad, The Cambridge Companion to the Stoics (Cambridge: Cambridge University Press, 2003). ISBN 0-521-77985-5
• Long, A.A., Epictetus: A Stoic and Socratic Guide to Life (Oxford: Oxford University Press, 2004). ISBN 0-19-926885-1
• Long, A.A., From Epicurus to Epictetus: Studies in Hellenistic and Roman Philosophy (Oxford: Oxford University Press, 2006). ISBN 0-19-927912-8
• Long, A.A., Hellenistic Philosophy: Stoics, Epicureans, Sceptics (Los Angeles: University of California Press, 1986). ISBN 0-520-05808-9
• Long, A.A., Stoic Studies (Los Angeles: University of California Press, 2001). ISBN 0-520-22974-6
• Long, A.A. og Sedley, David (ritstj.), The Hellenistic Philosophers 2 bindi (Cambridge: Cambridge University Press, 1987). ISBN 0-521-27556-3
• Striker, Gisela, Essays on Hellenistic Epistemology and Ethics (Cambridge: Cambridge University Press, 1996). ISBN 0-521-47641-0

Tenglar

• „Hvað er ataraxía?“. Vísindavefurinn.
• „Hvað er stóuspeki?“. Vísindavefurinn.
• „Voru stóumenn skeytingarlausir um allt nema dygðina?“. Vísindavefurinn.
• „Hvernig töldu stóumenn að við gætum orðið dygðug?“. Vísindavefurinn.
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Stoicism“
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: „Cleanthes“
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: „Chrysippus“
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: „Epictetus“
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: „Marcus Aurelius“
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: „Stoicism“
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: „Stoicism: Ethics“
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: „Stoicism: Philosophy of Mind“
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: „The Stoa“