Ríkisstjórnarleiðtogi
Ríkisstjórnarleiðtogi er stjórnmálafræðilegt hugtak, sem á við um háttsettan embættismann sem fer fyrir ríkisstjórn sjálfstæðs ríkis, sjálfstjórnarsvæðis eða tiltekinnar stjórnsýslueiningar. Forsætisráðherra og kanslari eru dæmi um ríkisstjórnarleiðtoga. Ríkisstjórnarleiðtogi er oftast, annað hvort háttsettasti eða næst háttsettasti, valdsmaðurinn í tiltekinni stjórnareiningu (þá á eftir þjóðhöfðingja). Hugtakið „ríkisstjórnarleiðtogi“ er þannig gjarnan notað til aðgreiningar frá hugtakinu „þjóðhöfðingi,“ þar sem þjóðhöfðingi þarf ekki að leiða ríkisstjórn, heldur getur það verið táknrænt og valdalítið embætti (t.d. þegar um þingbundna konungsstjórn er að ræða). Vald ríkisstjórnarleiðtoga getur verið mjög mismunandi eftir löndum, og fer algjörlega eftir því hverskonar stjórnkerfi á við.
Hlutverk ríkisstjórnarleiðtoga eftir stjórnkerfum
[breyta | breyta frumkóða]- Í þingræði er ríkisstjórnarleiðtoginn sá sem leiðir ríkisstjórnina, og er gjarnan formaður stærsta stjórnmálaflokksins á þinginu. Hann er ábyrgur gagnvart löggjafarvaldinu og þingið getur lagt á hann og ríkisstjórnina vantrauststillögu. Hann hefur hins vegar sjálfur oft á tíðum vald til þess að slíta þinginu, og boða til nýrra kosninga. Tengsl hans og samskipti við þjóðhöfðingjann geta verið mismunandi. Hann er de facto stjórnmálalegur leiðtogi þess ríkis sem á við, á meðan þjóðhöfðinginn getur verið það de jure. Ísland er dæmi um þetta, þar sem forseti Íslands er æðsti yfirmaður framkvæmdarvaldsins samkvæmt stjórnarskránni, en þrátt fyrir það hefur hann takmörkuð völd og það er forsætisráðherra, þ.e. ríkisstjórnarleiðtoginn, sem leiðir ríkisstjórnina og er valdamesti embættismaður framkvæmdarvaldsins.[1]
- Í þingbundinni konungsstjórn er svipað fyrirkomulag og í þingræði. Ríkisstjórnarleiðtoginn er gjarnan forsætisráðherra, og hann er tvímælalaust æðsti leiðtogi framkvæmdarvaldsins sem fer fyrir ríkisstjórninni, á meðan konungur eða drottning er þjóðhöfðingi, sem er táknrænt embætti með takmörkuð völd. Dæmi um þetta eru Bretland, Danmörk, Noregur og Svíþjóð.
- Í forsetaræði og einveldisfyrirkomulögum er ríkisstjórnarleiðtoginn yfirleitt einnig þjóðhöfðingi. Sami einstaklingurinn gegnir þá þessum tveimur stöðum. Bandaríkin eru dæmi um forsetaræði, þar sem Bandaríkjaforseti er þjóðarleiðtogi ásamt því að skipa ríkisstjórnina og fara fyrir henni. Sádí-Arabía er hins vegar dæmi um einveldi, eða konungsræði, þar sem konungurinn er einvaldur.
- Í hálf-forsetaræði svarar ríkisstjórnarleiðtoginn bæði til þjóðhöfðingjans og til löggjafarvaldsins. Þjóðhöfðinginn, sem er gjarnan forseti, er æðsti yfirmaður framkvæmdarvaldsins en þarf að skipa ríkisstjórn undir forystu ákveðins ríkisstjórnarleiðtoga (sem er gjarnan forsætisráðherra). Frakkland er dæmi um hálf-forsetaræði. Þar fara bæði þjóðhöfðinginn, þ.e. forseti Frakklands og ríkisstjórnarleiðtoginn, þ.e. forsætisráðherra Frakklands, fyrir stjórnmálaflokka. Þegar flokkur forsetans er stærstur á þinginu er stjórnkerfið ekki svo ósvipað þingræði, nema það að þjóðhöfðinginn hefur talsvert meiri völd hjá framkvæmdarvaldinu og ríkisstjórnarleiðtoginn þarf að svara beint til hans, þar sem þjóðhöfðinginn getur yfirleitt slitið ríkisstjórninni hvenær sem honum sýnist. Þegar flokkur forsetans er hins vegar ekki stærstur á þingi, neyðist hann til að skipa forsætisráðherra úr stjórnarandstöðuflokki. Þegar slíkt gerist í Frakklandi er það kallað „Cohabitation.“[2]
Tilvísanir
[breyta | breyta frumkóða]Heimildir
[breyta | breyta frumkóða]- Gunnar Helgi Kristinsson (2007). Íslenska stjórnkerfið (2. útgáfa). Reykjavík: Háskólaútgáfan. bls. 234-238 og 254-257.
- Roskin, M. G., Cord, R. L., Medeiros, J. A. og Jones, W. S (2012). Political Science: An Introduction (12. útgáfa). Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall. bls. 234-238 og 254-257.