Kolumbia

Kolumbia
República de Colombia
Standardo di Kolumbia	Blazono di Kolumbia
Nacionala himno:
Himno Nacional de la República de Colombia
Urbi:
Chefurbo:	Bogota
· Habitanti:	7 150 000 (2018)
Precipua urbo:	Bogota
Lingui:
Oficala lingui:	Hispana
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Gustavo Petro
Surfaco: (26ma maxim granda)
· Totala:	1 141 748 km²
· Aquo:	8,8 %
Habitanti: (30ma maxim granda)
· Totala:	48 168 996 (2018)
· Denseso di habitantaro:	40 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Peso di Kolumbia
Veho-latero:	dextre
ISO:	CO
	COL
	170
Reto-domeno:	.co

Kolumbia esas nedependanta lando jacanta en Sud-Amerika. Lu havas kom vicini Venezuela nord-este ed este, Brazilia sud-weste, Peru ed Equador sude, e Panama nord-weste. Lu anke havas marala frontieri kun Kosta Rika, Nikaragua, Honduras, Jamaika, Haiti e Dominikana Republiko. Inkluzite l'Insulo Malpelo, Cayo Roncador e la Banco Serrana, la lando havas entote 1 141 748 km², esanta la 26ma maxim vasta lando del mondo e la 7ma maxim vasta de Latin-Amerika. Ol esas l'unika Sud-Amerikana lando qua havas litori en Atlantiko (Karibia, ube jacas l'insularo San Andres, Providencia e Santa Catalina), e Pacifiko. La lando havas richa biodiverseso.

Lua tota habitantaro esas 48 168 996 personi en 2018. Ol esas la 2ma maxim populoza lando ube la Hispana esas l'oficala linguo, dop Mexikia.

La nomo Kolumbia originis de Cristoforo Colombo, deskovrinto di Amerika.

Bazala fakti pri Kolumbia

Historio

Precipua artiklo: Historio di Kolumbia

Petroglifo trovita en kaverno an la departmento Cundinamarca.

On povas dividar la historio di Kolumbia en tri epoki ante l'arivo di Cristoforo Colombo: paleolitiko (15.000 aK til 7.000 aK, epoko di nomada chaseri), l'anciena Andiana epoko (de 7.000 aK til cirkume 2.000 aK, kande la populi komencis praktikar agrokultivo), e la "formaciva epoko", de cirkume 2.000 aK til l'arivo dil Europani, en qua aparis civilizuri qui havis domestika animali, kalendario, edc). Ante l'arivo dil unesma Europano, Alonso de Ojeda en 1499, la regiono habitesis dal indijeni Arawak e Karib en basa tereni, dal indijeni Muisca o Chibcha en l'alta regioni, e dal Tairona en kelka regioni.

En 1525 Hispani fondis l'unesma urbo di Sud-America: Santa María la Antigua del Darién, nun konocita kom Santa María. Pos militi kontre l'indijeni, dum la 16ma yarcento Hispani expansis la koloniigo, komencis adportar sklavi de Afrika, ed establisis Vicerejio Nova-Granada en 1717. Li suspensis la vicerejio pose ma riestablisis ol en 1739.

De 1796 til 1806 komencis konflikti pri la naturo di lokala guvernerio. Kande arivis l'unesma informi de Europa pri l'invado di Hispania da Napoléon Bonaparte en mayo 1810, lokala guverni komencis deklarar nedependo. L'unesma proklami eventis en Quito, Equador, en 1809. Vicerejio Nova-Granada deklaris sua nedependo ye la 20ma di julio 1810. En 1811, lora provinco Bogota transformis su en Libera e Nedependanta stato Cundinamarca.

Mapo di Granda Kolumbia.

Francisco de Paula Santander

Pos la decidigiva batalio di Boyacá komandita da Francisco de Paula Santander e José Antonio Anzoátegui ye la 7ma di agosto 1819, la nedependo agnoskesis e la vice-rejio divenis la Republiko di Kolumbia, konsistanta ek vasta teritorii qui nun apartenas a Kolumbia,Venezuela, Equador e Panama. Simón Bolívar, kune Francisco de Paula Santander, esis chefo di la nedependo-movado, e divenis l'unesma prezidanto di la lando.

En 1830, Quito (nun Equador) e Venezuela nedependanteskis de Granda Kolumbia, pos politikala konflikti. En 1863, pos du-yara interna milito, la lando rinomizesis "Unionita Stati di Kolumbia", nomo qua duris til 1886, kande la lando asumis la nuna nomo, Kolumbia. Politikala rivalesi duris e kelkafoye efektigis sangoza konflikti, di qui la precipua esis la nomizita "milito di Mil dii", de 1899 til 1902.

Ye la 22ma di januaro 1903, Usana e Kolumbiana reprezenteri signatis pakto Hay-Herrán, pri la konstrukto di kanalo di Panama. Usana Senato aceptis e ratifikis la pakto, ma Kolumbiana Senato ne. Ye la 2ma di novembro sam yaro, Usana militonavi blokusis Kolumbian aceso a Panama. La sequanta dio, Panama nedependanteskis de Kolumbia, kun militala helpo de Usa. Usa pagis 25-milion-dolar indemno a Kolumbia en 1921, sep yari pos l'inauguro di la kanalo. Kompense, Kolumbia agnoskis la kontrato Thomson-Urrutia.

Bogotazo, rebeleso en Bogota qua eventis en 1948.

Gustavo Rojas Pinilla

Dum la fino dil yari 1940a e la komenco dil yari 1950a eventis sangoza konflikto konocata kom La Violencia ("la violento"), pro tensi inter la du maxim importanta politikala partisi. La violencia komencis kande Jorge Eliécer Gaitán, kandidato de la Liberala partiso, asasinesis ye la 9ma di aprilo 1948, dum l'administrado di Mariano Ospina Pérez. Erste en 1957, dum l'administrado di Gustavo Rojas Pinilla, liberala e konservema partisi paktis pri cesar la violento.

Dum la fino dil yari 1970a trusti di drogo-vendisti komencis exekutar violentoza agadi, exemple mortigo di rivali. La violento kreskis dum la yari 1980a e 1990a. Nome du grupi - la "trusto di Medellín" komandita da Pablo Escobar, e la "trusto di Cali" - exercis politikala, ekonomiala e sociala influi en Kolumbia dum ta periodo. Kun la morto di Escobar ye la 2ma di decembro 1993 la trusto di Cali dominacis la vendo di drogi til la duimo dil yari 1990a, kande granda parto di lia chefi ja enkarcerigabis o mortigabis dal armeo.

Politiko

Prezidantala domo en Bogota.

Capitolio Nacional, sideyo di la Kongreso di Kolumbia.

Kolumbia esas republiko de lua nedependantesko til nun. Segun lua konstituco, la prezidanto esas ambe chefo di stato e chefo di guvernerio, ed elektesas dal populo por 4 yari. Lu anke duktas la extera relati di la lando. La konstituco di 1991 posibligas la prezidanto rielektesar unfoye por la sequanta periodo. La nuna prezidanto, en povo pos la 7ma di agosto 2018, esas Iván Duque Márquez.

La parlamento (Congreso) havas 2 chambri: la Chambro di Deputati (Cámara de Representantes) havas 166 membri, qui elektesas dal populo por 4 yari, kontre ke la Senato havas 102 membri qui elektesas anke por 4 yari. La senatani elektesas kun voti de omna regioni, dum ke la deputati elektesas por reprezentar lokala distrikti.

La maxim alta korto di la judiciala povo esas la Supra Korto, konsistanta ek 23 judiciisti, e dividita segun temo en 3 chambri: penala, civila ed agrala, e laborala.

Politikala subdividuri

Kolumbia havas 32 departmenti, 1 distrikto chef-urbo (Bogota), e 9 urbi-distrikti: Barranquilla, Cartagena, Santa Marta, Cúcuta, Popayán, Tunja, Turbo, Buenaventura e Tumaco.

Geografio

Mapo di Kolumbia kun lua precipua urbi e stradi.

Monto Ritacuba Negro, en Kolumbian Andi.

Kolumbia jacas norde de Sud-Amerika ed esas parto de Karibia. Esas l'unika stato di Sud-Amerika havanta litori en Atlantiko (Karibia) ed en Pacifiko.

Andi trairas la lando norde til sude, e subdividesas en tri montari. Weste esas la Cordillera Occidental proxim Pacifiko, ube jacas l'urbo Cali. Centre esas la Cordillera Central, inter la vali Cauca e Magdalena. Este esas la Cordillera Oriental qua extensas til la peninsulo Guajira ed inkluzas Bogota, Bucaramanga e Cúcuta. Lua maxim alta monto esas Nevado del Huila, kun 5 365 metri di altitudo. La duesma maxim alta monto esas la volkano Nevado del Ruiz, qua eruptis violentoze en 1985.

Este de Andi existas savano, qua okupas parto di la baseno dil fluvio Orinoco. Sude, jacas equatorala foresto. La basa tereni okupas cirkume 50% de la tota surfaco di la lando, tamen ol habitesas nur da 3% de la Kolumbiani.

Kolumbiana teritorio anke inkluzas multa insuli che Pacifiko e Karibia.

Klimato

Reliefo di Kolumbia.

L'aquobarilo Betania, an la fluvio Magdalena.

La klimato influesas dal altitudo. Infre 1.000 metri la klimato esas varma (tierra caliente) e la mezavalora temperaturi superiras 24°C. Cirkume 82.5% de la teritorio Kolumbiana jacas en ca zono. La maxim multa habitanti vivas en la zona templada (“temperema zono”), inter l'altitudi 1.001 e 2.000 metri adsur la maro. Ibe, la temperaturi varias de 17°C til 24°C.

La zono inter 2.001 metri e 3.000 metri di altitudo nominezas tierra fría (“kolda zono”), kun mezavalora temperaturi de 12°C til 17°C. Super la 4.000 metri di altitudo jacas la tierra helada (“glacia zono”) ube la temperaturi esas infre 0°C. Havanta 5 775 metri di altitudo, la monto Cristóbal Colón esas la maxim alta de la lando.

La precipua fluvio di la lando esas fluvio Magdalena, longa de 1.528 km, qua fluas weste de la lando. La fluvio Guaviare, longa de 1.500 km, debushas an la fluvio Orinoco.

Ekonomio

Kultivata agri proxim Ipiales.

El Cerrejón esas la maxim granda karbono-mineyo di Latin-Amerika.

Precipua artiklo: Ekonomio di Kolumbia

Historiale, til la komenco di la 20ma yarcento granda parto de la habitantaro habitis l'agro, e l'agrokultivo esis la maxim importanta ekonomial agado di la lando. Lor komencis la migrado vers l'urbi. Kande la 20ma yarcento finis, l'agrokultivo employis nur 15,8% de la labor-povo e reprezentis nur 6,8% de la TNP. La precipua agrokultivala produkturi di Kolumbia esas kafeo, flori (nome rozi), banani, rizo, tabako, maizo, kakao, oleatra nuci, legumi, texala fibri, nerafinata sukro, forestala produkturi e kreveto.

En 2010 la totala nacionala produkturo di Kolumbia esis preske 500 miliardi dolari. Dum recenta yari, turismo kreskis, pos la guvernerio kontrolar krimino e militeti. Inter la precipua turistal atraktivi esas Cartagena de Indias, la litoro di Kolumbia, la karnavalo di Barranquilla e l'insuli an la du litori.

Demografio

Demografiala evoluciono di Kolumbia, 1961 til 2005.

Kolumbia, kun 44 milion habitanti, havas la 3ma maxim granda habitantaro de Latin-Amerika, dop Brazilia e Mexikia. Plu kam 99,2% de la habitantaro parolas Hispana. Tamen, 65 indijena lingui, du kreola lingui e la linguo romani anke parolesas. L'Angla havas oficala stando en l'insuli San Andrés, Providencia e Santa Catalina. Cirkume 850.000 personi parolas indijena lingui.

La maxim populoza urbo di la lando esas la chef-urbo Bogota, kun plu kam 7 milion habitanti. Altra importanta urbi esas Cali, Medellín, Barranquilla, Bucaramanga e Cartagena.

Preske 95% de la habitanti profesas kristanismo.

Kulturo

Parado en la Karnavalo di Barranquilla.

Kolumbiana kulturo mixas indijena, Europala (nome Hispana, e poke Italiani), Afrikala e Karibiala influi. La precipua festi di Karnavalo di la lando eventas en Barranquilla e San Juan de Pasto (Carnaval de Blancos y Negros). UNESCO judikas la du karnavali kom Maestroverki di Mondala Kulturo. Altra importanta festo esas la Feria de Cali, qua eventas de la 25ma til la 30ma di septembro omnayare en l'urbo Cali. En Medellín eventas la Feria de las Flores ("Ferio di la Flori"), ed en l'urbo Mahates eventas la festo Palenque de San Basilio kun Afrikala influo. Ta festi havas dansi e paradi.

Le maxim konocata muzikala stili di la lando esas cumbia e vallenato, ma salsa, mambo, champeta (kun influi de soukous, compas, zouk e reggae) e porro anke esas importanta. En la moderna pop-muziko la maxim konocata kantisti esas Shakira e Juanes.

Fernando Botero, piktisto e skultisto.

Gabriel García Márquez.

Pri literaturo, la skriptisto maxim bone konocita esas Nobel-premiizito Gabriel García Márquez, qua mortis en 2014. Altra importanta skriptisti esas José María Vargas Vila, Fernando Vallejo, Laura Restrepo, Álvaro Mutis e James Cañón. En Kolumbia fondesis l'unesma akademio pri Hispana linguo de Latin-Amerika.

Hispani introduktis teatro en Kolumbia pos 1560. Nun, eventas l'Ibero-Amerikala Festivalo pri Teatro en Bogota, l'Internaciona Festivalo pri Teatro en Manizales e l'Internaciona Festivalo pri Teatro dil Karibia, en Santa María.

La maxim konocata piktisto e skultisto di Kolumbia esas Fernando Botero. Kelk altra importanta piktisti esas la impresionista piktisto Andrés de Santa María, la piktisto di peizaji Gonzalo Ariza, e la expresionista piktistino Débora Arango. Kelka skultisti qui divenis internacione konocita esis Enrique Grau, Francisco Antonio Cano, Julio Abril, Luis Alberto Acuña Tapias, Luis Caballero, Santiago Martínez Delgado, ed altra.

Sporto

Nacionala futbalo-esquado di Kolumbia en 1990. Sinistre infre, Carlos Valderrama, lor la kapitano dil esquado.

Futbalo esas la maxim populara sporto en Kolumbia. La lando ganis Copa América (Amerikala kupo di futbalo) en 2001. Basbalo* anke divenis populara, nome en Karibiana regiono.

Mariana Pajón ganis ora medalio pri ciklismo dum l'Olimpiala Ludi en London, 2012. Tamen, la sporto qua donis plura olimpiala medalii a Kolumbia esas boxo.