Kambodja
| Kambodja | ||
 Preăh Réachéanachâkr Kâmpŭchea Royaume du Cambodge | ||
|
| |
| Standardo di Kambodja | Blazono di Kambodja | |
| Nacionala himno: | ||
| Nokoreach | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Phnom Penh | |
| · Habitanti: | 2 009 264 habitanti (2006) | |
| Precipua urbo: | Phnom Penh | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Kmer | |
| Tipo: | Monarkio | |
| · Rejulo: | Norodom Sihamoni | |
| · Chefministro: | Hun Manet | |
Surfaco: (88ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 181 035 km² | |
| · Aquo: | 2,5 % | |
Habitanti: (72ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 16 891 245 (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 93,3 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | riel | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | KH
| |
KHM
| ||
116
| ||
| Reto-domeno: | .kh | |
Kambodja, oficale Rejio Kambodja esas lando jacanta an sud-estal Azia. Ol havas kom vicini Laos norde, Vietnam este, e Tailando weste e nord-weste. Sude jacas Gulfo di Tailando.
Bazala fakti pri Kambodja.
Historio
redaktar| Precipua artiklo: Historio di Kambodja |
Dispersinta restaji montras ke homi ja habitis la nuna Kambodja dum pleistoceno. L'unesma civilizuro en la regiono aparis dum l'1ma yarmilo, inter la 3ma e la 5ma yarcento. L'imperio Kmer existis de la 9ma til la 13ma yarcento. Ol esis la maxim larja de sud-estal Azia dum la 12ma yarcento. Lua centro jacis en Angkor, ube multa urbi konstruktesis. La templo Angkor Wat esas la maxim konocata monumento de ta epoko.
Pos longa serio di militi kontre vicina rejii, Angkor spoliesis dal rejio Ayutthaya, e pose abandonesis en 1432. To produktis longa periodo di stagno, kande la regiono divenis kontrolita da lua vicini. En 1511, Portugalani unesmafoye mencionis la nomo Kambodja en dokumenti. Li deskriptis l'urbo kom prospera e richa pro l'exterlanda komerco. En 1594, Longvek konquestesis dal rejulo Naresuan la Granda, de Ayutthaya. En 1618 le Kmer establisis lia nova chef-urbo en Oudong, sude de Longvek, tamen lia monarki maxim-multa-kaze mustis mantenar vasaleso a la vicina reji de Siam e de Vietnam, kun kurta periodi di kompleta nedependo.
En 1863, rejulo Norodom, qua asumis la povo helpita da Tailando, demandis protekto kontre Franci. En 1867, la rejo di Tailando signatis pakto kun Franci e renuncis suvereneso super Kambodja kambie la kontrolo di Battambang e Siem Reap, qui divenis Tailandana provinci. Kambodja divenis protektorato Franca de 1867 til 1953, kom parto di Franca Indochinia.
Kambodja nedependanteskis ye la 9ma di decembro 1953 kom monarkio, kun Norodom Sihanouk kom rejulo. Kande Franca Indochinia nedependanteskis, la delto dil fluvio Mekong cedesis a Vietnam. En 1955, Sihanouk abdikis por lua patro e por partoprenar en la politiko. Ilu elektesis chefministro ma, pos la morto di lua patro en 1960, Sihanouk itere divenis chefo di stato. Komence, Sihanouk adoptis politiko di neutreso pri la milito di Vietnam, ma posibligis Vietnamana komunisti uzar lua teritorio kom refujeyo e por transportar armi vers Sud-Vietnam. En 1967, Sihanouk deklaris dum interviuvo a jurnalisto de Washington Post, ke se Usa bombardus la refujeyi di komunisti en Kambodja ilu ne protestus, ecepte se Kambodjani anke mortigesus.
La Reda Kmer
redaktar
En 1969 Usa komencis bombardar Kambodja pro exterminor la partizani di Vietkong, qui uzis la sulo di Kambodja por ataki kontre Sud-Vietnamana armeo.
En 1970, generalo Lon Nol, lor la chefministro dil rejulo Norodom Sihanouk, kaptis la povo suportita da Usani e proklamis republiko en Kambodja. La nova rejimo demandis retreto di Vietkong, qui lansis ataki kontre la nova rejimo. Norodom Sihanouk pregis la helpo de lua suporteri por luktar kontre Lon Nol, e balde komencis interna milito. Tale, Kambodja ank eniris la milito di Vietnam. En aprilo sam yaro, Usa atakis Kambodja, malgre ke la Parlamento di la lando ne savis pri lo. Suplantita rejo Sihanouk e Pol Pot unionis, e Popul-Republiko Chinia e Vietnam provizis armi por l'opozanta movado. Nacionalismo kreskis en Kambodja (tatempe, Republiko di le Kmer). En junio Usa retretis, ma Usani prolongis sekreta operaci militala en Kambodja.
Ye la 17ma di aprilo 1975 Reda Kmer marchis vinkoza en la chef-urbo Phnom Penh. La milito finis, ma li fondis Demokrata Kampucea, qua izolis su de la mondo e zeleskis a totala komunismo maoista. Kruelega mortigi e translojigi di propra populani komencis. On kalkulas ke 1,5 til 2 milion homi mortis dum la quar-yara rejimo. Kelk etnii, exemple le Cham e la Vietnamani subisis violentoza persekuti dum ta epoko.
| Precipua artiklo: Kampucea |
En novembro 1978, Vietnaman armeo marchis tra Phnom Penh, kontre l'ataki dal Kmer en la frontiero inter la du landi. Kontre la nova rejimo, formacesis en 1981 koalisuro inter la suporteri di Norodom Sihanouk, kelka membri di Reda Kmer, e la Fronto pri Liberigo dil Populo Kmer. En 1989, Vietnam retretis ek Kambodja. La partizana milito inter l'armeo dil rejimo e Reda Kmer duris en la junglo. Gradope la mondo saveskis pri la kruelegi da Reda Kmer.
En 1991 en Paris, signatesis kontrato pri la paco en Kambodja. La paco-trupi di Unionita Nacioni envenis la lando. En 1993, l'Unionita Nacioni organizis unesma demokratala elekti parlamentala en Kambodja.
En 1994 la nova rejimo di Kambodja amnestiis la Reda Kmer. Antea opozanti translacis su a rango rejimala ed ri-divenis agrokultivala rurani.
En 1998 Pol Pot mortis e la lasta partizani kapitulacis. En 2002 eventis l'unesma lokal elekti. En 2003 UN e Kambodja aceptis kontrato pri specala tribunalo por krimini kontre homaro. En 2004 lora rejulo Norodom Sihanouk abdikis, e lua filiulo, princo Norodom Sihamoni, asumis la povo.
Politiko
redaktar
Segun la konstituco di 1993, Kambodja esas konstitucala monarkio. La chefo di stato esas la rejo, nun Norodom Sihamoni, qua asumis la trono ye la 14ma di oktobro 2004. La chefo di guvernerio esas la chefministro, nun Hun Sen, qua asumis la povo ye la 14ma di januaro 1985.
La legifala povo konsistas ek la parlamento, qua dividesas en Nacional Asemblitaro e Senato. La Senatani esas 61, di qui 2 indikesas dal rejulo, du elektesas da la Nacional Asemblitaro, e la cetera 57 elektesas da lokala asemblaji. La 123 membri de la Nacional Asemblitaro (Rotsaphea) elektesas por 5-yari, segun proporcionala reprezento.
La maxim alta korto di judiciala povo esas la Supra Korto dil Judiciistaro. La precipua ofico di lokala korti esas judiciar krimini, establisar proceci e, precipue, defensar yuri di la civitani. Tamen, existas multa denunci pri granda korupto en Kambodjana judiciala sistemo.
Geografio
redaktar
Kambodjana teritorio havas entote 181 040 km², preske la sama surfaco kam Braziliana stato Paraná, o la sumo di la surfaci dil Usana stati Utah e Kolorado. Cirkume 75% ek lua teritorio jacas infre 100 metri di altitudo, note la centro di la lando. La regioni plu alta jacas adweste ed adnord-weste de la lando, proxim la frontiero kun Laos e Vietnam. Lua maxim alta monto esas Phnom Aoral kun 1.813 metri, an la Monti Kardamomo (ជួរភ្នំក្រវាញ, Chuor Phnom Krâvanh), weste de la lando.
La precipua fluvio di Kambodja esas Mekong. La lago Tonle Sap esas la maxim granda di la lando.
Lua klimato esas tropikala, kun du sezoni: pluvoza de mayo til oktobro, e sika de novembro til aprilo. La temperaturo povas atingar 40°C en aprilo, e la mezavalora temperaturi varias de 21°C til 35°C dum la yaro. En 2001 e 2002 intensa tempesti kun inundadi frapis la lando.
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Kambodja |
En 1999 pos 30-yara interna milito, Kambodjana ekonomio komencis kreskar plu kam 5% omnayare. Quankam lua rapida kresko, lua TNP per persono esas basa kompare vicina landi. Rizo, fisho, ligno, stofi e kauchuko esas la precipua produkturi por exportaco.
Turismo essas la duesma maxim importanta fonto di exterala revenuo por la lando. De januaro til decembro 2007 cirkum 2 milion turisti vizitis lando.
Demografio
redaktar
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Kambodja havis 16 891 245 habitanti. La maxim multa (97,6%) esas Kmer. L'altra rasala grupi esas Cham (1,2%), Chiniani 0,1%, Vietnamani (0,1%), e 0,9% altri.[1]
L'oficala linguo di la lando esas Kmer, parolata da 96,3% ek la habitantaro. L'altra 3,7% parolas altra lingui, segun statistiki de 2008.[1] Franca parolesas precipue dal olda personi. nun la yuni, note en la maxim populizita urbi, preferas studiar l'Angla.
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Budismo, por 96,9% ek la habitantaro. Mohamedani esas 1,9%, Kristani esas 0,4%, e 0,8% ek la habitantaro praktikas altra religii.[1].
Segun la demografiala kontado di 2019, 88,5% de la habitantaro evanta plu kam 15 yari savas lektar e skribar, esanta 91,1% ek la viri, e 86,2% ek la mulieri.[2]
Kulturo
redaktarBudismo, hinduismo, la kulturo di Angkor-periodo, Franca kulturo e la moderna globaligo kontributas a nuna Kambodjana kulturo. Ultre la kulturo Kmer, existas 20 altra grupi, ordinare konocata kom Kmer Loeu.
La precipua sporti di la lando esas hanulo-lukto e futbalo.
Referi
redaktar- ↑ 1,0 1,1 1,2 Cambodia - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 15ma di novembro 2023.
- ↑ Shablono:Extera ligil