Ջութակ

Ջութակ
Տեսակ	երաժշտական գործիքի տեսակ?
Որակաւորում	աղեղնավոր լարային երաժշտական գործիք?
Հորնբոսթել-Զաքսի հանմակարգ	321.322-71
Ձայնանմուշ

Ջութակ (իտալ.՝ violino), լարային աղեղնաւոր երաժշտական գործիք՝ ջութակներու ընտանիքէն (ալթ, թաւջութակ, քոնթրապաս) հնչողութեամբ՝ ամենաբարձրը^[1]։ Ամենատարածուած մենակատարային գործիքներէն մէկն է։

Ջութակի Ծնունդը

Ջութակը, ինչպէս նաեւ` ջութակային ընտանիքի միւս նուագարանները (ալթ, թաւջութակ, աւելի ուշ նաեւ քոնթրապաս), ծնունդ առած են լարային աղեղնաւոր նուագարաններու զարգացման երկարատեւ ու բարդ գործընթացներու արդիւնքով, որ պայմանաւորուած էր երաժշտական կատարողական մշակոյթի եւ ընկերային պայմաններու զարգացման հետ:

Քոնթրապաս

Հնագոյն ժամանակներէն, մարդը գրաւած է որսորդական աղեղի պիրկ ձգուած լարի հնչողութիւնը, որ հետագային հիմք պէտք էր հանդիսանար լարային նուագարաններու ստեղծման համար: Եւ բոլորովին պատահական չէ, որ ջութակի կողագիծերը շատ կը նմանին անասուններու եղջիւրներէն պատրաստուած որսորդական աղեղի ձեւին ու ճկուածքին:

Ը. – Թ. դարերուն, Ապու Նասրա ալ - Ֆարապի, իր «Մեծ տրակտատ երաժշտութեան մասին» գործին մէջ, իսկ աւելի ուշ` նաեւ Իպն Սինայի գործերուն մէջ, Թ.- Ժ. Դարերուն, կը հանդիպինք յիշատակումներու՝ լարային աղեղնաւոր նուագարաններու մասին: Գերմանացի փրոֆ.՝ Պախման, իր հետազօտութիւններուն մէջ կը նշէ, որ լարային աղեղնաւոր նուագարանները յառաջացած են Միջին Ասիոյ մէջ՝ Թ. դարու կէսերուն: Այս տեսակէտը կը կիսեն նաեւ՝ արեւմտեան շարք մը տեսաբաններ` Ֆարմըր, Պէյհերթ, Էրլանկըր եւ ուրիշներ: Ընդ որում, ինչպէս կը նշեն վերոնշեալ փրոֆ.երը ջութակային ընտանիքի նուագարաններն այստեղ կը նուագէին ծունկին յենած` ուղղահայեաց դիրքով (a gamba): Սակայն, իր աշխատութիւններուն մէջ՝ Պախման կը մատնանշէ եւ կը համաձայնի լղնաեւ փրոֆ. Քուրթ Զաքսի այն կարծիքին, որ աղեղնային նուագարաններու ընտանիքի նախահայրենիքը պէտք է փնտռել ոչ թէ արեւելքի, այլեւ հարաւի` բիւզանդական եւ արաբա-իսլամական մշակոյթի տիրապետութեան տարածքներուն մէջ։ Իսկապէս, հին ժամանակներէն սկսեալ, այստեղ տարածուած էին նմանօրինակ նուագարաններ, որոնք հարաւ-սլաւոնական ժողովուրդներու միջոցով անցած էին Եւրոպա, ուր նոյնպէս կը նուագէին ուղղահայեաց դիրքով:Ռուս նշանաւոր տեսաբան՝ փրոֆ. Վ. Գրիգորեւի, Կովկասի մէջ կատարած հետազօտութիւնները ցոյց կու տան, որ Ժ. դարուն Հայաստանի մէջ մեծ տարածում գտած են լարային աղեղնաւոր նուագարանները, զորս նուագելու ատեն, կը յենէին ուսին եւ կը բռնէին հորիզոնական դիրքով (a braccio): Այլ տեսաբաններ կը նկատեն, որ ջութակի նախահայրը եղած է իրանա-արաբական ծագում ունեցող հնագոյն ռեպապ նուագարանը, որ ունեցած է մէկ կամ երկու լար եւ տարբեր անուանումներով յայտնուած է Հնդկաստանի, Եգիպտոսի հիւսիս-արեւմտեան Ափրիկէի եւ Միջին Ասիոյ մէջ։ ԺԲ. դարուն մուտք գործելով արեւմտաեւրոպական երկիրներ` ռեպապը ենթարկուած է բազմաթիւ փոփոխութիւններու: Կան կարծիքներ նաեւ այն մասին, որ ջութակի նախատիպը եղած է միջնադարեան վիոլան: Այնուհանդերձ, բազմաթիւ փաստեր կը հաստատեն ջութակի ուղիղ կապը սլաւոնական ազգային երաժշտական աղեղնաւոր նուագարաններու հետ:

Ռեպապ

Ֆիտել

Ջութակ, Ֆիտել եւ Ռեպեք

Ժ. – Ժա. դարերուն եւրոպայի մէջ մեծ տարածում գտած աղեղնային նուագարաններու գերակշռող տեսակները հիմնականին մէջ կարելի է բաժնել երկու խումբերու, որոնք էականօրէն կը տարբերին իրարմէ: Ատոնք ֆիտելներն են եւ ռեպեքները: Ժ. – Ժե. դարերուն տարբեր երկիրներու ժողովրդական երաժշտութեան կատարողներու շրջանին, ֆիտելը լայն կիրառութիւն ունէր: Իրենց հեղինակած երգերուն նուագակցող եւ երկրէ երկիր ճամբորդող աշուղներն ու գուսանները (որոնց տարբեր ժողովուրդներ կ'անուանէին շփիլմաններ, ժոնկլեորներ, մինեզինկերներ, մենեսթրելներ, տրուբադուրներ) ժամանակի ընթացքին կը դառնան այս գործիքին տիրապետող հմուտ վարպետներ: Ֆիտելը կրնար հանդէս գալ այլ նուագարաններու հետ եւ նրբօրէն համադրուիլ համոյթներու կազմին մէջ, որու մասին կը վկայեն միջնադարէն մեզի հասած շարք մը պատկերներ: Աւատապետական շրջանակներուն մէջ՝ ֆիտելը հանդէս գալով կսմիթային լիւթնեայի հետ, կը սկսի նաեւ ընդօրինակել վերջինիս որոշ կառուցուածքային մանրամասնութիւններ: Մասնաւորապէս, կրիֆի վրայ կը յայտնուին երաժշտական հնչիւնաշարքեր, իրանը կը դառնայ կիթառաձեւ, կ'աւելնայ լարերու քանակը եւ կը փոխուի լարուածքը: Այս բոլորը կը դիւրացնէին նուագակցութեան համար անհրաժեշտ աքորտային կատարումը, ինչպէս նաեւ կ'ապահովէին միջնադարեան բազմաձայնութեան պահանջները: Ֆիտելին կը հանդիպինք նաեւ թագաւորական պալատներուն ու եկեղեցիներուն մէջ, ուր մեկնելով երաժշտութեան կատարողական պահանջքներէն` կ'ընտրուէր գործիքի այս կամ այն տարատեսակը` ըստ ձայնածաւալի, թեմպրի եւ հնչողութեան: Ընդ որում, գործիքի վրայ կը նուագէին հաւասարապէս երկու բռնուածքով` հորիզոնական եւ ուղղահայեաց: Այնուհետեւ, ֆիտելի ընտանիքը Ժդ.- Ժե. դարերուն կը բաժնուի երկու ճիւղերու. մէկուն մէջ կը ձեւաւորուի ջութակը, միւսին մէջ` վիոլանը:

Ռեպեք

Ռեպեք (Ժողովրդային աղեղնային նուագարան)

Ժողովրդական աղեղնային նուագարաններու մէկ այլ տեսակ է ռեպեքը: Ամենայն հաւանականութեամբ ռեպեքը յայտնուած է Ժգ. դարուն` մաւրերու Սպանիա տեղափոխուելէն ետք: Այս գործիքին բնորոշ է մանտոլինաձեւ իրանը, որ սահունօրէն կ'անցնի վիզիկին` առանց կրիֆի: Ունեցած է երեք լար եւ լարուած է քուինթաներով, որու մասին նշած են Իէրոնիմ Մորաւացին Ժգ. դարուն` եւ Մարթին Ակրիքոլան Ժդ. դարուն: Բոլոր պարագաներուն, ռեպեքի լարուածքը գոյութիւն ունեցած է դասական ջութակի ստեղծումէն առաջ: Ատիկա ժողովրդական նուագարանին խիստ յատուկ լարուածք էր, որ կը համապատասխանէր մարդկային ձայնի ձայնածաւալին: Գործիքի ձայնը սուր էր եւ ճչացող, բայց բաւարար զօրեղ` բաց երկինքի տակ նուագելու համար: Ռեպեքի վրայ կը նուագէին ուղղահայեաց պահուածքով: Մինչեւ Ժե. դարու վերջը ռեպեքը կը հասնի իր զարգացման բարձրակէտին, որու կը նպաստեն ինչպէս ժողովրդական կատարողները, այնպէս ալ արհեստավարժ բարձր մակարդակի հասած երաժիշտները: Նուագարանի լայն տարածման կը խթանէ նաեւ այն փաստը, որ անիկա կը սկսի հնչել նաեւ տաճարներուն մէջ։ Սակայն Ժե. դարու վերջերը ռեպեքը կ'օգտագործուէր գործնականին մէջ միայն ժողովրդական երաժշտութեան մէջ։ Աւելի ուշ, ռեպեքը կը սկսի իր դիրքերը զիջիլ ջութակին նաեւ ժողովրդական երաժշտութեան կատարման ոլորտին մէջ:

Ջութակը Հայաստանի մէջ

Հայաստանի մէջ, աղեղնային նուագարաններու վաղ միջնադարեան կատարողական արուեստը կը մնայ մշակոյթի ոչ բաւարար հետազօտուած ոլորտներէն մէկը: Սակայն քանի մը տեղեկութիւններ, հիմք կը ծառայեն ենթադրելու, որ զանազան երաժշտական եւ մասնաւորապէս աղեղնային նուագարաններու վրայ նուագելու արուեստը այստեղ գոյութիւն ունեցած է հին ժամանակներէն: Ժ. Դարուն, Գրիգոր Նարեկացի կը յիշատակէ ջութակ նուագարանի մասին: Ականաւոր բժշկապետ՝ Մխիթար Հերացի, (ԺԲ. դարուն) կը նկատէ, որ ապաքինելու համար, անհրաժեշտ է լսել լարային նուագարաններու երաժշտութիւն: Միջնադարեան Հայաստանի մայրաքաղաք՝ Դուինի, 1953 -ի պեղումներու ժամանակ, յայտնաբերուած է Ժ. դարու ոճական եւ թեքնիք իմաստով բացառիկ հետաքրքրութիւն ներկայացնող նրբագեղ ապակեայ սափոր, որ արժէքաւոր է ոչ միայն պատմաբան - հնագէտներու, այլ նաեւ երաժշտութեան տեսաբաններու համար: Անոր վրայ պատկերուած է աղեղնային նուագարանի վրայ նուագող երաժիշտ: Հետաքրքրական է այն փաստը. որ նուագարանի չափերը, կիթառաձեւ իրանը, ձախ ձեռքով բռնելու ձեւը, կզակին յենած հորիզոնական դիրքը բնորոշ է արեւմտեան երաժիշտներուն, մինչդեռ Արեւելքի մէջ աղեղնաւոր գործիքները բացառապէս կը բռնուէին ուղղահայեաց դիրքով:

Ջութակի դասական տեսակի մշակում

Ջութակի դասական տեսակը մշակուած է Ժե. - Ժզ. դարերու ընթացքին, միաժամանակ Իտալիոյ, Ֆրանսայի, Լեհաստանի մէջ։ Ժզ -Ժը դարերուն, հիւսիսային Իտալիոյ մէջ կը ձեւաւորուին ջութակի վարպետներու մեծագոյն դպրոցներ՝ Պրեկա (Գ. Տա Սալօ, Զ. Մաճինի) եւ Քրեմոնա (Անտրիա եւ Նիքոլօ, Ամատիներ, Ճ. Կուարներու, Ա. Սթրատիվարի): Վերջնականապէս ջութակի կառուցուածքը կը հաստատուի։ Քրեմոնայի ջութակները մինչեւ այսօր ալ կ'օգտագործուին եւ կը համարուին չգերազանցուած։

Լարերը

Ունի չորս լար, որոնց լարուածքը ըստ քուինթաներու հետեւեալն է՝ փոքր օքթաւի սօլ, առաջին օքթաւի րէ-ն, լա, երկրորդ օքթաւի մի-ն։ Ձայնին հիմնական միջոցը լարերուն վրայէն աղեղը սահեցնելն է (arco), նուագելու յատուկ միջոցներէն է փիցցիքաթօն։ Չափը չ'անցնիր 600 մմ-էն։ Ուսաննելու ժամանակ կ'օգտաgործուին 1/16, 1/8, 1/4, 1/2 չափերը, քանի որ երեխաները վարժութիուններ կը սկսին ընել երեք տարեկանէն։ Նուագելու գործիքը կը պահեն իրենց ուսին վրայ։

Ջութակը, որպէս մենակատարային համերգային գործիք

Ջութակը, որպէս մենակատարային համերգային գործիք, մեծ դեր խաղացած է երաժշտական արուեստի պատմութեան մէջ։ Ժէ. -Ժը. դարերու երաժշտական գործիքային նոր ժանրերը (մենանուագ սօնաթ, քոնցերթ) յառաջացան սկզբնապէս որպէս ջութակի երաժշտական ժանրեր։ Ջութակներու ընտանիքը կը կազմէ սիմֆոնիք նուագախումբին կորիզը։Մինչեւ օրս ալ շատ երկիրներու մէջ, ջութակը կ'օգտագործուի նաեւ որպէս ժողովրդական նուագարան: Ջութակի ընտանիքին պատկանող նուագարանները սիմֆոնիք, լարային ու շարք մը գործիքային այլ համոյթներու հիմք կը հանդիսանան: Բացառիկ արտայայտիչ հնչերանգի, կատարողական հսկայական հնարաւորութիւններու, ազնուաբարոյ, նրբերանգներով հարուստ ձայնի եւ անզուգական այլ յատկանիշներուն շնորհիւ ջութակը դարձած է համոյթային եւ մենակատարային անփոխարինելի նուագարան` իրաւամբ համարուելով երաժշտական նուագարաններու ԹԱԳՈՒՀԻՆ:

Ծանօթագրութիւններ

↑ Smaller violin-type instruments are known, including the violino piccolo and the kit violin, but these are virtually unused today.

Աղբիւր

Ազդակ օրաթերթ, 3 Դեկտեմբեր,2015, ԱՐՄԷՆ ՃԵՆՏԵՐԵՃԵԱՆ, «Ջութակի Ծագումը»

[1] Smaller violin-type instruments are known, including the violino piccolo and the kit violin, but these are virtually unused today.

[1]