Կարոս խաչ

Կարոս խաչ, հայկական միջնադարյան վիպերգ։ Բաղկացած է շուրջ 200 տողից, որոնցից յուրաքանչյուրը, աննշան բացառությամբ, վերջանում է «ին» հանգով։ Կազմված է 2 մասից։ Առաջին մասում հաղորդվում է, թե ինչպես հոտաղները դաշտում կարոս անունով բույսից մի խաչ են պատրաստում, որն իր հրաշագործությամբ «ցերեկը հով է անում աշխարհին, գիշերը կամար լույս կապում տաճարին»։ Երկրորդ մասում քուրդ Պարոնը (կամ պարսից խանը) փորձում է հափշտակել Կարոս խաչը և պատժվում է վերջինիս զորությամբ։ Ազատ ոտանավորի ձևով հորինված այս վիպերգին քնարական հնչեղություն է հաղորդում «ծառա կլնիմ Կարոս խաչին» տողը, որը կրկնվում է բոլոր հատվածների վերջում։ Կարոս խաչի մեջ արձագանք է գտել այլազգի տիրողների կողմից հայկական սրբությունների և սրբավայրերի կողոպտման ու ավերման փաստերից մեկը։ Եղանակը գրի են առել Կոմիտասը և Ս. Մելիքյանը։

«Կարոս խաչ» վիպական երգը հայ բանահյուսության հրատարակված ժառանգության մեջ հայտնի է մի քանի տարբերակներով։ Վիպերգի որոշ տարբերակները տարածված են եղել Մշո ազգագրական շրջանում, մի մասն էլ՝ Մոկքում և Վասպուրականում։ Մինչև այժմ այլ ազգագրական շրջաններից վիպերգի տարբերակներ չեն գրառվել։ Ուստի, եղած տվյալներով, կարելի է ենթադրել, որ «Կարոս խաչը» տարածված է եղել արևմտահայ ազգագրական շրջաններում, ավելի որոշակի՝ Վանա լճի շրջակա գավառներում։ Տարբերակներից մեկը գրառող Գ. Շերենցն անգամ վկայում Է, որ «Կարոս խաչի դեպքերը պատահում են Մոկաց երկրում, քուրդ ամիրապետների ժամանակ», հավանաբար XIV— XVI դդ.։

Վիպերգի բովանդակությունը հետևյալն է. հոտաղները դաշտում բողե (կամ պողե, բույսից) խաչ են շինում ու երկրպագում այն։ Խաչն օժտվում է գերբնական շնորհքով, թռչում գնում կարոսի (նեխուր) ածուի մեջ, որից էլ ստանում է իր վիպական անունը։ Խաչը գիշերը լույս է տալիս կարոսի ածուին, ցերեկը հով է անում նրա վրա։ Լուրը հասնում է գյուղի իշխանին, որը ժողովրդի գլուխն անցած, օրհնելով գալիս է դեպի Կարոս խաչը։ Խաչը թռչում է "մեծ քահանայի" գիրկը։ Նա էլ օրհնելով ու մեծ թափորով խաչը տանում, դնում է տաճարի մեջ։ Այս անգամ խաչը գիշերը լույս է տալիս տաճարին, ցերեկը հով անում նրա վրա։ Գյուղի գզիրը լուր է տանում քուրդ պարոնին (այլ տարբերակով՝ պարսիկ խանին), թե Հայոց ազգին մի հրաշագործ խաչ է հայտնվել, որը վայել չէ նրանց,այլ վայել է Պարոնի դիվանին ու բերդին։ քուրդ Պարոնը համոզվում է և երկու մարդ է ուղարկում՝ խաչը եկեղեցուց հափշտակելու, սակայն խաչը կատաղեցնում է նրանց։ քուրդ Պարոնը զորք է ուղարկում Կարոս խաչի դեմ, բայց զինվորները սկսում են իրար կոտորել։ Ըստ տարբերակներից մեկի՝ Պարոնի ուղարկած մարդը՝ Ալին, խաչը խլում է հայերից, բերում քուրդ Պարոնին։ Սակայն դրանից հետո բերողը, Պարոնը, նրա օրորոցի երեխան, կինը և գզիրը կատաղում են։ Քուրդ Պարոնը զղջում է և 40 լծկան գոմեշ, 40 անծին երինջ, 40 անծին ոչխար, 40 գյուգյում (պղնձե աման) ոսկի մատաղ է խոստանում Կարոս Խաչին։ Վիպերգի մի քանի տարբերակներում Կարոս խաչը մատաղը չի ընդունում, և քուրդ Պարոնն ընդմիշտ մնում է պատուհասված։ Տարբերակներից երկուսում էլ մատաղն ընդունվում է։ Ուրեմն, քուրդ Պարոնն իր մատաղի զորությամբ փրկվում է պատուհասից, պատժվում է միայն դավաճան հայ գզիրը։ Մանուկ Աբեղյանն արդեն դիտել էր, որ «Կարոս խաչ» վիպերգը ծագել և զարգացել է միմյանցից անկախ մասերի հարակցումով։ Նա նաև ապացուցել է, որ վիպերգի առաջին մասը, իբրև «անկախ կրոնական զրույց», ավանդվել է տակավին XIII դ.՝ Ստեփանոս Օրբելյանի «Պատմութիւն նահանգին Սիսական» գրքում։ Նա ամբողջությամբ բերում է այդ կրոնական զրույցը, որ պատմվել է Սիսականի սրբավայրերից մեկի՝ Կնեվանքի մասին։

«Ապա Կնէվանք, ղորմէ ասեն՝ Մանկունք անդէորդք արածէին ջոլիրս եզանց, և սկսան խաղալ, կտրեալ կնիւն (փափուկ եղեգ) մի և արարին խաչ և եդին ի վերայ քարի մի և սկսան երկրպագել և ասել «զոր ինչ երէցն ասէ և ընթեռնու, այն ի վերայ քո եղիցի, և յայսց եզանցս այս երեքս քեզ մատաղ եղիցի»։ Եւ զոր նոքա ընդ խաղս արկին՝ Հոգին Աստուած իջեալ տնօրինէր նոյնպէս։ Ապա ի ժամ երեկոյին սկսան գնալ, և թէպետ ջանացին՝ զայն նուիրեալ մատաղսն ոչ կարացին յարուցանել ի տեղւոյն, գնացին և ազդ արարին տէրանցն. և նոքա եկեալ ոչ կարացին շարժել, և հարցեալ զպատճառն ի մանկանց՝ խոստովանեցին զուղիղն։ Կոչեալ այնուհետև քահանայս՝ օրհնեցին զխաչն և զենին զեզինսն և պատուեցին զտեղի կնիւնին։ Ազդ լինէր այս իշխանացն Սիւնեաց, և գային ի տեսութիւն, և հրամայեցին շինել եկեղեցի ի տեղւոջն, և սահմանեցին գնա տուն կրօնաւորաց, բայց զտեղին կնիւնին թողին ի մեջ եկեղեցւոյն փոս մի դուզնաքեայ, և մինչ յաւեր տեղւոյն ձեթ բղխէր ի փոսոյն այնքան՝ զի օտար ձիթոյ ոչ կարօտանային, այլ եկեղեցւոյն կանթեղունքըն նովաւ կերակրիւր. և դեռ ևս կայ եկեղեցին և տեղի կնիւնին, և խաչ ևս, որք վկայեն անսուտ գոլ»։

Մանուկ Աբեղյանն իրավացիորեն գտնում է, որ վիպերգի առաջին մասը նույնն է, «ինչ որ Ատեփանոս Օրբելյանի պատմած զրույցը, միայն չափածո բանաստեղծության վերածված»։ Նա միաժամանակ հավաստում է, «որ այդ զրույցին միացել է մի ուրիշ անկախ մաս, և կազմվել է մեծ վիպական գեղեցիկ երգ, իսկական վիպական ոճով հորինված»։ Իսկ վիպական կամ պատմական ի՞նչ դեպքեր են ընկած երգի այդ երկրորդ՝ անկախ մասի հիմքում։ Տեսանք, որ, վիպերգի մեկ տարբերակի գրառող Գ. Շերենցի վկայությամբ, անցքը կատարվել է Մոկաց երկրում՝ քուրդ ամիրապետների ժամանակ։ Այս վկայության բանավոր սկզբնաղբյուրը, հավանաբար, եղել է վիպերգի երգասացը, հիմք ունենալով հնից եկող բանավոր ավանդությունը։ Հիշյալ վկայությանն է ձայնակցում XVI դ. արդեն գրավոր ավանդված մեկ այլ տեղեկություն, որ պահպանված է պորտուգալական աղբյուրներում և հայագիտությանը միայն վերջին տարիներին հայտնի դարձավ՝ շնորհիվ Ռ. Գյուլպենկյանի և Հ. Բերբերյանի։ XVI դ. պորտուգալացի ճանապարհորդներ Անտոնիո Տենրեյրոն ու Մեստրե Աֆոնսոն շրջագայելով Արևելքում, այցելում են նաև Հայաստան, լինում են Բիթլիսում, Խլաթում, Սասանում և այլուր և շատ արժեքավոր տեղեկություններ են հաղորդում «Սասնա ծռեր» վեպի, մասնավորապես վիպական հերոսներ Դավթի և Խանդութի մասին։ Մեստրե Աֆոնսոն, որ ավելի մանրամասնում է իր հաղորդումները, մի շատ ուշագրավ տեղեկություն է հաղորդում Դավթի «Սուրբ նշանի» (այսինքն՝ Խաչ-պատարագինի կամ Խաչ-պատերազմինի) մասին։ Մ. Աֆոնսոն 1565 թ. լինելով Սասանում (Սասնո Հազո քաղաքում) վկայում է, որ «այդ ժամանակ քաղաքը գտնվում էր մի քրդի տիրապետության տակ. նա (քուրդը) եղբայրն էր մի հափշտակիչի, որը սպանել էր իր հորեղբորը} որպեսզի հավանության արժանանա մեծ թուրքի գեղեցիկ սպասուհիներից։ Հանդուգն և ահավոր լինելով ամբողջ գավառում, նա գրավել էր այդ քաղաքը (Հազոն)»։ Աֆոնսոյի խոսքը, ուրեմն, վերաբերում է Սասնո՝ իր ժամանակի քուրդ տիրակալի բռնակալ եղբորը, որը գրավել էր Հազոն։

Շարունակության մեջ Աֆոնսոն խոսելով Սասունցի Դավթի և Խանդութի մասին, գրում է, որ այդ բռնակալ քուրդը Խանդութի գերեզմանից հանել է նրա ոտքերի վիթխարի ապարանջանները, իսկ Դավթի գերեզմանից՝ մի ոսկի խաչ, որ հայերը կոչել են "Սուրբ Նշան", քանզի այն ունեցել է այնպիսի զորություն, որ երբ նա (այսինքն՝ Դավիթը) այդ խաչը կրել է կռվի ժամանակ, ոչ մի բանակ չի կարողացել նրան հաղթել։ Բայց մեր տիրակալը ցանկանում է, որ Դավթի գերեզմանից խաչը հանող քուրդը մեռնի թշվառության մեջ, ողջ մարմինը թարախակալված։ Երբ նրա եղբայրը (Հազոյի՝ այդ ժամանակվա տիրակալը) այդ տեսավ, մեծ հարգանք տածեց այդ խաչի նկատմամբ, հրամայեց այն դնել մի հայկական եկեղեցում, որ գտնվում էր մի լեռան ստորոտում ընկած ամրոցում, Հազոյից կեսօրյա հեռավորության վրա։ Նա եկեղեցուն մուծում էր ամենօրյա վարձք, որպեսզի ձեթ մատուցվի այն կանթեղին, որ միշտ վառվում էր խաչի առաջ։ Աֆոնսոյի այս հաղորդումից պարզ երևում է, որ XVI դ. կեսերին Սասանում տարածված է եղել մի ավանդություն, ըստ որի, բռնակալ քուրդ իշխանը Դավթի գերեզմանից հանած և սեփականած խաչից պատուհասվելով ծածկվել է անբուժելի վերքերով և մեռել թշվառության մեջ։ Նրա եղբայրը՝ Սասնո այդ ժամանակվա բարեգութ քուրդ տիրակալը, այդ տեսնելով վախենում է խաչի զորությունից և քավելու համար եղբոր մեղքերը, խաչը դնում է հայկական եկեղեցում և վերջինիս մշտական վճար է սահմանում՝ խաչի առաջ ձեթի կանթեղը միշտ վառ պահելու համար։

Այս ավանդությունը տիպաբանորեն գրեթե նույնանում է "Կարոս խաչ" վիպերգի երկրորդ անկախ մասին, միայն թե վիպերգում այդ ամենը վերարտադրված է վիպական մանրամասներով, խիստ չափազանցումներով և կրոնա-առասպելական գույների խտացումով։ Վիպերգում խոսքը հոտաղների պատրաստած բուսական (բողե) խաչին է վերաբերում, որ օժտված է գերբնական հատկություններով, ավանդության մեջ՝ Դավթի ոսկե խաչին կամ Խաչպատերազմինին, որը կրողին անխոցելի ու անպարտելի էր դարձնում պատերազմում։ Երկու դեպքում էլ (թե՛ վիպերգում, թե՛ ավանդության մեջ) քուրդ իշխանը հափշտակում է խաչը՝ վերջնիս գերբնական զորությունից օգտվելու նպատակով, երկու դեպքում էլ նա չարաչար պատժվում է նույն խաչի զորությունից։ Թե՛ վիպերգում, թե՛ ավանդության մեջ քուրդ իշխանը, պատուհասվելով, զղջում է իր արարքի համար, խաչը վերադարձնում է եկեղեցուն և մատաղ խոստանում խաչին։ Միայն ավանդության մեջ ոչ թե պատժված քուրդն է զղջացողն ու մատաղ խոստացողը (քանզի նա արդեն տառապելով մահացել էր), այլ նրա եղբայրը՝ Հազոյի նոր տիրակալը։ Բայց վիպերգի տարբերակների մեծ մասում խաչը չի ընդունում քուրդ իշխանի խոստացած մատաղը, և քուրդն իր ընտանիքով կործանվում է։

Այստեղ վիպերգը համապատասխանում է ավանդության առաջին մասին, երբ հափշտակիչ քուրդը չարաչար տանջանքով մահանում է։ Մինչդեռ տարբերակներից երկուսում մատաղն ընդունվում է խաչից, և քուրդ իշխանը փրկվում է պատուհասից։ Այս մոտիվում դարձյալ վիպերգը համախոս է ավանդության երկրորդ մասին, երբ պատժված քուրդ իշխանի եղբայրը խաչը վերադարձնում է եկեղեցուն, հոգում խաչի առջև մշտապես վառվող կանթեղի ձեթի ծախքը և փրկվում գալիք պատուհասներից։ Ավանդության մեջ պատմվող երկու քուրդ եղբայրների արարքները վիպերգում միացել են և կապվել մեկ անձնավորության հետ, բայց և տարբերակների ձևով շարունակել են պահպանել ավանդության երկու մոտիվներն էլ՝ մի եղբոր չարաչար պատժվելը, մյուս եղբոր՝ խաչը վերադարձնելը, խոստացած մատաղը կատարելը և վերջինս խաչից ընդունվելը։

Այս բոլորից կարելի է առնվազն երկու հետևության հանգել, կա՛մ "Կարոս խաչ" վիպերգի երկրորդ մասի հիմքում ընկած է Դավթի Սուրբ Նշանի (Խաչպատերազմինի) մասին XVI դ. կեսերին Սասունում տարածված հիշյալ ավանդությունը, կա՛մ, որ բացառված չէ, համանման այլ զրույցներ։ Քանզի, ինչպես իրավացիորեն նշում է Մանուկ Աբեղյանը, վիպերգի երկրորդ մասի թեման է. «եկեղեցիների կողոպտումն այլազգիների կողմից», «որ կա պատմված նաև մեր մեծ վեպերի մեջ և որ հաճախ կատարված է կյանքի մեջ»։

Բայց առաջին հետևության օգտին են խոսում ոչ միայն վիպերգի և Աֆոնսոյի բերած ավանդության տիպաբանական ակնհայտ ընդհանրությունները, այլև այն իրողությունը, որ «Կարոս խաչ» վիպերգը, ցարդ հայտնի տվյալներով, տարածված է եղել Սասնո կից գավառներում՝ Մոկքում, Տարոնում և Վասպուրականում։ Այսինքն՝ վիպերգն ու ավանդությունը թե՛ տիպաբանորեն են նույնանում, և թե՛ գրեթե աշխարհագրորեն։ Իսկ տիպաբանական և աշխարհագրական ընդհանրությունները բնավ պատահական չեն կարող լինել պատմական երգի կամ ավանդության ծագման համար, մանավանդ որ պատմականորեն ևս քուրդ տիրողներին ենթակա են եղել հենց այն արևմտահայ գավառները, որտեղից գրառվել են վիպերգն ու ավանդությունը։ Պետք է ենթադրել, որ Դավթի Սուրբ Նշանի ավանդությունը XVI դ.կամ, ավելի հավանական է, հետագայում անցել է հարևան գավառները, փոքր-ինչ հեռացել Դավթի Սուրբ Նշանի անունից և ժողովրդական երգիչների բերանին հարակցվել Ստեփանոս Օրբելյանի պատմած հոտաղների բույսից խաչ շինելու և այդ խաչը աստվածային զորությամբ օժտելու տարածված կրոնական ավանդությանը։ Թեպետ Ստեփանոս Օրբելյանի հաղորդած ավանդությունը XIII դ. կապված է եղել Սիսականի Կնեվանքի անվան ծագման հետ, բայց այն իր հին կրոնական բնույթով հավանաբար լայն տարածում է ունեցել Հայաստանի տարբեր մասերում և անգամ կապվել նշանավոր անձանց հետ։

Այդ երկու տարբեր ու անջատ ավանդական զրույցների հարակցումից ու բանաստեղծական վերամշակումից էլ գոյացել է «Կարոս խաչ» վիպերգը։ Այսպես, ուրեմն, «Կարոս խաչ» վիպերգի երկու անկախ հարակցված մասերը տարբեր հնություն են վկայում։ Դրանց վիպական հարակցումն ու բանաստեղծական վերամշակումը ժողովրդական երգիչների կողմից կատարվել է ամենավաղը, հավանաբար XVI դ., գուցե և XVI դ. հետո։ Այս պնդման համար հիմք է ծառայում ոչ միայն Մ. Աֆոնսոյի վկայությունը, այլև «Կարոս խաչի» վիպական այն իրադրությունը, երբ հայ ազնվականությունը լրիվ կորցնելով իր քաղաքական ինքնուրույնությունը՝ գրեթե ասպարեզից վերացել էր կամ նրա մնացորդները խիստ կրավորական դերով ենթակա էին օտար տիրակալներին։ Պատմական այս իրողությունը կատարվել է XV—XVI դդ., որն իր արտացոլումն է գտել վիպերգում՝ հանձին հայ «մեծ իշխանի»՝ «Քուրդ Պարոնի» նկատմամբ ունեցած նվաստացած խնդրարկուի հարաբերության մեջ»։ Հետևաբար՝ վիպերգի ստեղծման հնարավոր վաղ ժամանակակետը կարող է լինել XVI դ., իսկ հորինման վայրը՝ Արևմտահայաստանի այն գավառները (Մոկք, Տարոն և այլն), որոնք այդ ժամանակ գտնվում էին քրդերի տիրապետության տակ։

«Կարոս խաչի» տարբեր ժամանակներից սերող վիպական բաղադրիչների հարակցումների, բանաստեղծական վերամշակման և մեկ ամբողջական ստեղծագործության վերածման օրինակը գալիս է լրացուցիչ կերպով բնորոշելու վիպա ստեղծման ավանդական—պատմական ընթացքն առհասարակ։

Հատվածներ "Կարոս Խաչ" վիպերգից

Մուրատ իտուր քյուրտ պարոնին,

Մուրատեց խանում մեջ ու էօդին,

Մուրատեց մանուկն ուրուրոցին,

Կատղավ գզիր՝ մեջ ուր տախտին։

Խնդիր կանեմ Քուրդ Պարոնին,

Աղաչանք կանեմ Քուրդ Պարոնին,

Էն բան չունի հայոց խաչին,

Կուզի ոսկի, էս է ոսկին.

Կուզի արծաթ, էս է արծաթ,

Ձեռ մի զարկեք Կարոս խաչին։

Օր շաբաթ օր, լուս կիրակի,

Խոտըղքեր (խոտհարքեր) մէջ դաշտին հաւաքուեցին,

Կալկալէ խաչըմ շինեցին։

Չորս բոլորտիք խընձորեցին,

Թըզե թավով փաթըթեցին,

Ծունկ չոքին առջև,

Մեկ-մեկ բերան աղօթեցին,

Տըվին ըզմեմեկել համբուրեցին,

Տարան դրին մեջ Կարոս հաւդին,

Գիշեր` լուս կըտեր Կարոս հաւդէն,

Ցերեկ` հով կաներ վըր գեղին։

Գիշեր էկավ էրազ գեղի քահանին,

Ըսաց` ձի տարէք դըրէք տաճարին,

Գիշեր լուս կանեմ տաճարին,

Ցերեկ, հով կանեմ վըր գեղին։

Աղբյուրներ

• ""Կարոս խաչ" վիպերգի մի միջնադարյան պատում"։ Ս.Բ. Հարությունյան

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 340)։