Xénero gramatical

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Xénero.

O xénero gramatical é un trazo gramatical que fai referencia a cada unha das categorías en que se poden clasificar certas clases lexicais dunha lingua. Nalgunhas linguas coma a galega o xénero adoita vincularse vagamente co sexo (cando esas clases refiren seres vivos sexuados, aínda que non sempre).

Xéneros e clases nominais

Nas linguas indoeuropeas as clases de palabras susceptibles da marca de xénero son xeralmente os substantivos, adxectivos, participios e pronomes. Noutras coma o árabe o verbo tamén é susceptible de expresar o xénero.

Algunhas linguas teñen un só xénero e tratan todos os substantivos da mesma maneira dende un punto de vista gramatical. É o caso do vasco e das linguas ugro-fínicas (finés, estoniano, húngaro). Outras coma as indoeuropeas (entre as que se atopan as románicas) teñen entre un e tres xéneros. Algunhas linguas caucásicas teñen entre catro e oito e a maior parte das bantús entre dez e vinte.

A distinción gramatical pode darse baixo formas diversas. A concepción de xénero gramatical varía grandemente de lingua a lingua. Os criterios máis comúns para distinguir os xéneros nominais nas diferentes linguas do mundo son os seguintes:

• animado e non animado (como nas linguas algonquinas, caucásicas e dravídicas).
• racional e non racional (como na lingua támil e ojibwe).
• humano e non humano.
• masculino e feminino (como nas linguas románicas).
• masculino, feminino e neutro (como no latín, alemán e linguas eslavas).
• masculino e outro.
• humano masculino e outro.
• forte e débil.
• aumentativo e diminutivo.

Algunhas linguas clasifican os obxectos tomando como base a súa forma: os animais e os obxecto oblongos son considerados nomes masculinos e os redondos femininos. Correlacións deste tipo —entre o xénero nominal e a forma do obxecto que refiren— son discernibles no xénero nominal dalgunhas linguas da familia indoeuropea.

Denomínanse xéneros gramaticais a un certo tipo de clases nominais onde se fai concluír, en menor ou maior medida, o xénero natural ou biolóxico do referente nominal cunha clase determinada, isto é, macho con clase nominal masculina, femia con clase nominal feminina. De coincidir totalmente esta adscrición baseada no xénero biolóxico fálase de linguas con xénero natural. Tamén ocorre, moi frecuentemente nas linguas indoeuropeas, que todos os substantivos, quer animados quer inanimados —e polo tanto sen xénero natural— se teñan que adscribir a algunha destas clases. Existen linguas que distinguen entre máis que dous xéneros gramaticais, especialmente incorporando un terceiro que se dá habitualmente en chamar neutro. Mais non é por iso que exista necesariamente unha adscrición directa de cada substantivo a cada un destes xéneros segundo sexa animado masculino, animado feminino ou inanimado.

Criterios de adscrición

A adscrición concreta de cada substantivo a un determinado xénero varía en función dos criterios propios de cada lingua, sendo moi habitual un chamado núcleo semántico, iso é, que se prioriza a adscrición dos substantivos que se refiren a home ao xénero masculino, de o haber, e a adscrición de referentes animados femias ao xénero feminino etc. Mais tamén poden operar outros criterios tan variados como, por exemplo, a morfoloxía nominal ou a fonética.

O galego demostra unha tendencia clara cara á adscrición segundo un principio semántico básico en combinación con criterios morfolóxicos. Por exemplo, todos os substantivos findos en “-ción” son femininos. Cumpre dicir, para alén de máis, que a noción de núcleo semántico está moi aberta a condicionantes sociais, de tal modo que aquelas cousas que unha determinada cultura tende a identificar como masculino se ven habitualmente adscritas tamén ao xénero masculino e vice versa, como acontece en galego con a ra e o sapo, ou mesmo con o sol e a lúa.

Noutras linguas pode darse prioridade ao criterio morfolóxico, inclusive por encima do criterio semántico, como por exemplo en alemán, onde o sufixo diminutivo ”-chen” fai automaticamente que o substantivo ao que se aplique se adscribe ao xénero neutro, independentemente do xénero natural do referente do substantivo en cuestión, por exemplo Mädchen (rapariga')'.

O francés, pola contra, é un claro exemplo dunha lingua que procede por adscrición fonética baseada nos sons finais dos substantivos.

Xénero "natural" e xénero social

Tamén funcionan clarisimamente condicionantes sociais na adscrición de substantivos, sobre todo referentes a profesións, á adscrición habitual que se fai de tales substantivos a un xénero ou non, sendo habitualmente masculinos os substantivos non marcados que se refiren a profesións cultural ou tradicionalmente do ámbito masculino, como por exemplo “médico”, do mesmo xeito que ocorre a inversa con profesións que se consideran priopriamente femininas, por exemplo “enfermeira”. Tal adscrición a un xénero gramatical a un outro tamén se dá naquelas linguas onde se aplica o chamado xénero natural, como o inglés, onde segundo os prexuízos sociais ou o marco semántico referencial o xénero denotacional dos substantivos epicenos (neutro) choca co seu xénero connotacional no uso plasmado noutros elementos correferenciais da frase que si teñen flexión por xénero, máis habitualmente os pronomes. Por exemplo, nurse e doctor son stricto sensu epicenos en inglés, iso é sen xénero gramatical, mais no uso tenden a ser feminino e masculinos respectivamente, p.e. when the nurse comes, tell her to... vs. when the doctor comes tell him to