O pan na cultura popular galega

Pan de bola

O que segue recolle unicamente información diversa sobre a pegada do pan na cultura popular e na literatura oral galegas. Toda esta información recóllese de diferentes traballos etnográficos –xerais a toda Galicia ou localizados nun ámbito xeográfico máis concreto-, dicionarios, refraneiros, cantigueiros etc. Recóllese non só a información referida expresamente ó pan, senón tamén a referida á fariña e a actividades directamente relacionadas, como sementar, segar etc.; as referidas ó millo e á broa recóllense no artigo o millo na cultura popular galega.

Ademais do seu significado recto (alimento elaborado con fariña, auga, sal e lévedo, fermentado e cocido no forno), a palabra pan designa especificamente o centeo ou un cereal en xeral; segundo Eladio Rodríguez, tamén denomina o millo aínda na terra. Pero ademais é un elemento de referencia para designar moitas outras realidades.

Etnografía

Botando unha vacaloura na auga coa que se fai a masa para enfornar, crese que o pan leveda antes.

Crese que cando as vacas acabadas de parir deitan un costro sanguinolento, débese a algunha meiga lles botara un meigallo. Para superalo, débese acender o forno tres veces ó día e botar nel o leite muxido, co que se supón que así se mata a bruxa ou, cando menos, se desfai o meigallo .

Cando meten o pan no forno hai que rezar o seguinte ensalmo: Que Deus te aumente con San Vicente, que Deus te levede con san Mamede. Ou ben: Que Deus te acrecente e o señor san Vicente e a santa Mariña, pra que te fagan vir axiña.

De sempre, o pan recibiu un trato de respecto debido, seguramente, ás implicacións relixiosas derivadas do seu uso por Xesucristo en momentos relevantes do nacemento do cristianismo. O feito de considerar o pan como o Corpo de Cristo esixía darlle un trato especial. Moi probablemente os tempos de fame tiveron que intervir tamén nese mesmo tratamento respectuoso.

Por todo o anterior, nunca se debe tirar o pan ó chan e, se nos cae, debe recollerse inmediatamente e bicalo. Se alguén atopa un anaco de pan deitado nun camiño, debe recollelo e colocalo onde ninguén o poida pisar.

Cando algún esmolante veña pedir e se lle dea un pan, tamén hai que bicalo antes de darllo. E o pobre debe repetir o xesto antes de agradecelo.

Tampouco se debe tirar o pan sobrante ao lixo, pero se admite botalo ao lume.

É de mal agoiro deixar cravado un coitelo no pan, o mesmo que pousalo na mesa dado a volta.

Fraseoloxía

Locucións

A pan e coitelo:
Ter xente na casa, estar a mesa posta

Artigo principal: Locucións galegas sobre o pan.

• A pan comer: acoller xente na casa, a mesa posta.
• A pan e auga: aplícase a castigos de xexún.
• A pan e coitelo: a pan comer.
• A pan e mantés: a pan comer.
• A pan pedir: vivir da caridade pública, pedindo esmola.
• A pan seco comer pan só, sen outro compango nin viño.
• ¡Así Dios nos dea pan e paz!

Refraneiro

En abril espigas mil

Artigo principal: Refraneiro galego sobre o pan.

• A auga de san Xoán, leva o viño e tolle o pan.
• A auga de san Xoán, tolle o viño e non dá pan.
• A auga polo san Xoán tolle o viño e non dá pan.
• A choiva no abril dá millo e dá pan.
• A chuvia por san Xoán, tolle o viño e non dá pan.
• A falta de pan, bo é pantrigo.
• Á mesa sin pan non te poñas a xantar.
• A pan de quince días, fame de tres semanas.
• A pan duro, dente agudo.
• O pantrigo fíxoo Deus, a broa mandouna facer.

Cantigueiro

Mariquiña da forneira,
a túa nai onte coceu,
dáme un anaco de bóla
pola nai que te pareu

• A galiña pon o ovo/ pra o proveito da muller:/ o home vai pra o monte/ ¡come broa si a quer! .
• Á miña Mariquitiña/ heina de ensinar a todo;/ a peneirar, a amasar/ i a mete-lo pan no forno .
• A miña muller, Farruco,/ éche unha cumprimenteira:/ bebeu un xarro de viño,/ comeu unha bola enteira .
• A miña muller, Farruco,/ éche unha cumprimenteira:/ co rabo dunha sardiña/ comeu unha bola enteira .
• A miña muller morreu/ enterreina tras do forno,/ pasei onte por alí,/ inda me choscou un ollo .
• A miña muller, Farruco,/ éche unha cumprimenteira:/ co rabo dunha sardiña/ comeu unha bola enteira .
• A muller que ha de ser miña/ ha de ter o cu de pan,/ a barriga de cortizo/ i o nariz de bacallau .
• A túa muller, Farruco,/ éche ben cumprimenteira,/ co rabo dunha sardiña/ comeu unha bola enteira .
• Ai, Xesús, que calma fai/ por riba dos segadores!/ quen fora ramiño verde/ que cobrise ós meus amores .
• As meniñas, as de Calvos,/ todas ten a saia rota,/ só a filla da forneira/ que a ten feita de estopa .
• Cala, bica balorenta,/ cálate e vaite calando,/ que un ollo teño torto/ i o outro estao arremedando .
• Cala, cebola rustrida,/ que es bica de formento,/ eres unha penachuda,/ cara de porco cheirento .
• Cando eu era rapaz/ faguía mil diabluras:/ mollaba o pan no aceite,/ deixaba a Dios ás escuras .
• Cando paso á túa porta/ collo pan e vou comendo/ porque non digan teus pais/ que de verte me manteño .
• Cando te queiras casar/ busca viño de Xeás,/ panciño de Vilanova/ e carneiro de Gaiás .
• Cara de leite fervido,/ cara de pan balorento,/ anda tua nai decendo/ que lle cóme-lo formento .
• Caseime no mes de agosto/ porque había moito pan,/ o forno da miña sogra/ cría o fiollo no vran.
• Casou Rosa cun mociño/ que é noxenta criatura,/ mais cando non hai o pan/ porvéintanse as faragullas .
• Catro cartos para pan,/ tres e medio para viño,/ un carto para tabaco,/ alá vai un realiño.
• Cunha codia de pan quente,/ unha sardiña salgada/ e o abrazo dunha nena/ pasa un home unha somana .
• Dame un bocado de pan/ pola nai que te pareu,/ que che hei de dar un xurelo/ cando veña de Bueu .
• De almorzo danme papas,/ de xantar papas me dan,/ de merenda danme papas,/ de noite papas sen pan .
• Déixame ir, que vou de presa,/ que vou abrir unha poza,/ teño trigo sementado/ no curazón dunha moza .
• Díanno-los reises:/ figos, chourizos e viño/ e tamén algún diñeiro/ para merca-lo pantrigo .
• Durme, meu solciño, durme,/ pra que eu poida traballar;/ teño que lava-los panos,/ peneirar e amasar .
• Eres blanca como o leite,/ colorada como o trigo;/ se te non levan de noite/ de día non tes perigo .
• Este ano hai moito trigo,/ ¡casamentos que ha de haber!/ hase de casa-la fame/ coa gana de comer .
• Eu non quero ver tristezas,/ queiro o sol á miña beira;/ onda a sombra o pan non crece/ nin dá rosas a roseira .
• Eu subín ó alcipreste,/ subino e baixei de pé;/ non quero pan encetado/ que o meu enteiriño é .
• Foi a merla onde a formiga/ e pedíulle un pan prestado;/ a formiga lle repuxo:/ Mentras andas na silveira,/ chirlo merlo, chirlo merlo,/ traballa de vrau/ pra comer de inverno .
• Fun ó santo San Andrés/ fun coa miña empanada,/ anque o santo é milagreiro/ é amigo da fuliada .
• Heiche de dar viño tinto,/ sopas de pan balorento,/ moza que falas comigo,/ mira que pérde-lo tempo .
• María Antonia do Rego,/ a do refaixo marelo,/ andas segando no trigo,/ falando cun ganadeiro .
• Mariquiña da forneira,/ a túa nai onte coceu,/ dáme un anaco de bola/ pola nai que te pareu.
• Mariquiña da forneira/ se coceres faime un bolo,/ se mo fas, faimo de trigo,/ que centeo non cho como .
• Maruxa, se vas á sega/ escríbeme do camiño,/ se non topares papel,/ nas alas dun paxariño .
• Maruxiña da Portela,/ hoxe túa nai coceu,/ dáme un cachiño de bola/ pola nai que che pareu .
• Marzo, espigarzo;/ abril, penduril;/ maio, granado;/ san Xoán, curado./ Na santa Mariña/ metelo na arquiña.
• Meu filliño pequerrecho,/ tesouro da túa naiciña,/ durme, que inda hei de ir ó muíño/ buscar pró pan a fariña .
• Meu meniño, durme, durme,/ que teño que ir amasar,/ durme logo, queridiño,/ que te quero ir deitar .
• Meu meniño, durme, durme,/ que teño que ir ó muíño,/ teño que ir pola fariña/ para fague-lo panciño .
• Miña comadre Pelonia, / veño a que me preste un pan. / Meu compadre escaravello, / ¿logo que fixo no vran?
• Miña nai como é moi probe/ non tiña pan que me dar,/ encheume a cara de bicos,/ despois rompeu a chorar .
• Miña nai, cando peneira,/ bate cos pés no sobrado,/ dime que non quere xenro/ i eu xa llo teño buscado .
• Miña nai, cando peneira,/ báteme cunha variña;/ dime que fuxa dos homes/ coma o gato da sardiña .
• Miña nai, miña naiciña,/ non hai outra como a miña,/ que non comía ela o pan/ por llo dar á súa filla .
• Miña nai por me casar/ pormeteume canto tiña;/ dende que me viu casada/ deume o fol da fariña .
• Mozas que van á seitura,/ mozas que á seitura van,/ mozas que van á seitura,/ lévanna e non a tran .
• Non botes leña no forno,/ se é que xa quente estivere,/ Non rifes, muller, co home,/ cando por algo se altere .
• Non chores meu irmauciño/ que a naíña está a chegar:/ foi pola fariña ao muíño/ e non nos ha de tardar .
• Non chores meu pequeniño/ que a naiciña está a chegar:/ foi pola fariña ao muíño/ e teu pai foille asubiar .
• O crego e maila criada/ botaron o pan no forno,/ e os pequenos lles dicían/ nanai, teta, papai, bolo .
• O crego e mais a criada/ ordenaron de cocer;/ tiñan a leña no monte/ e a fariña por moer .
• O cura e maila criada/ ordenaron de cocer,/ tiñan a leña no monte/ e a fariña por moer .
• O día da miña voda,/ que ogallá sexa mañá,/ heime mercar un vestido/ i unha boroa de pan .
• O lobo i a muller/ trataron de cocer:/ a leña no monte,/ a fariña por moer .
• O meu meniño é pequeno,/ heino daprender a todo:/ a amasar i a peneirar/ i a que quente ben o forno .
• O meu pai foi sancristán/ e fixo moitas diabruras,/ mollaba o pan no aceite,/ deixaba o Cristo ás escuras .
• O pan trigo, sabe ben,/ dichoso de quen o come!/ Muller bonita casada,/ fortuna para o seu home .
• O Roque e maila muller/ ordearon de cocer,/ tiñan a leña no monte/ i a fariña por moer .
• Os ratos coa fariña/ ten un bo divertimento:/ eu tamén che me adivirto/ traguéndote no pensamento .
• Para pantrigo, Castilla,/ para buen vino, el Ribeiro,/ para rapazas bonitas/ viva Facós, que es mi pueblo .
• Pequerrechiña/ quedei sen pai,/ almas sinxelas/ dádeme pan;/ inda son nena/ e no lugar/ andan os mozos/ a ver cal deles/ me ha de levar .
• Perguiciña, queres pan?/ Quero, quero, se mo dan./ Pois vai busca-lo coitelo./ Ai, non señor, non o quero .
• Periñas me dan ao almorzo,/ ao xantar peras me dan,/ á merenda danme peras,/ ao cear peras sen pan .
• Sega, fouciñiño, sega,/ por ise panciño raro,/ que ó que quer gañá-la vida/ cómprelle de ir con coidado .
• Sete xastres fan un home/ no ano do pan barato,/ que no ano do pan caro/ precísanse vintecatro .
• Sete xastres fan un home/ o ano do pan barato,/ o ano que o pan é caro/ xa fan falla vintecatro .
• Si todo o mar fora leite/ e Monte Louro boroa,/ xa terían que comer/ os tramalleiros de Boa .
• Tanto baillei/ á porta do forno,/ tanto baillei/ que me deron o bolo .
• Teño muíño e moe fariña,/ teño forno e coce pan,/ teño unha muller bonita,/ xa estou feito un capitán .
• Terra negra non dá pan;/ os mociños de Galicia/ noutra terra non os hai <refXaquín Lorenzo Fernández, 153.</ref>.
• Tiroliro, miña gaita,/ tiroliro, que che falta,/ te-lo viño na bodega/ i o pantriguiño na arca .
• Todo se me dá na man/ se non a sacha do millo/ e mais a sega do pan .
• Todos din casar, casar,/ eu tamén me casaría,/ se non fora, miña prenda,/ polo pan de cada día .
• Toma meu cego a limosna/ e non me tóme-la man./ - Perdone miña señora,/ pensei que todo era pan.
• Torradiñas de manteiga,/ torradas non quero máis;/ por causa das torradiñas/ fóxenlle as fillas ós pais .
• Vaite de eí, carociño,/ terra seca non dá pan;/ máis vale quedar solteira/ que casar cun balandrán .
• Viva O Maño, viva O Maño,/ que é terra de moito pan,/ o forno da miña sogra/ bota uvas polo vran .
• Xa hai tres días que non como/ senón lágrimas con pan;/ ises son os xantarciños/ que os teus amores me dan .

Recitados

-Preguizosa, ¿queres pan?

-Si, señora, se mo dan.

-Pois vai colle-lo coitelo.

-Non señora, así non quero.

O pan, fonte de léxico

Ademais do seu significado recto (alimento elaborado con fariña, auga, sal e lévedo, fermentado e cocido no forno), a palabra pan designa especificamente o centeo en numerosas localidades, sexa en gran, sexa aínda na terra, ou un cereal en xeral; segundo Eladio Rodríguez, tamén ó millo na terra. Pero ademais é un elemento de referencia para designar moitas outras realidades, algunhas relacionadas directamente co pan (formas, presentacións, características do pan) e outras como elemento metafórico:

Variedades de pan

• bolo: peza de pan redonda e alta, tamén chamado molete.
• pan abenzoado: pan que se bendecía na misa e que se repartía entre os fieis nos días solemnes.
• pan albeiro: pan de trigo, moi branco e fino.
• pan ácimo: pan feito sen lévedo.
• pan branco: pan elaborado con fariña de trigo.
• pan centeo, pan centeio: pan de centeo.
• pan da borralla: pan cocido na cinza.
• pan da lareira: pan cocido sobre a pedra da lareira, cuberto cunha tapa de ferro que á súa vez se cobre de brasas.
• pan da voda: bóla de pan que se repartía entre os asistentes a unha voda, con carácter simbólico.
• pan de boroa: pan de millo.
• pan de entrepeneiras: pan de mestura.
• pan de figos: pan elaborado con figos, améndoas e especias, con forma de torta.
• pan de mestura: pan elaborado coa mestura de dúas fariñas diferentes, como tal millo e trigo. Para Eladio Rodríguez, o elaborado con fariña milla mesturada coa de trigo ou de centeo.
• pan de millo: broa.
• pan de molde: pan de codia branda e o miolo esponxoso, con forma rectangular, cortado en rebandas e empaquetado.
• pan de ovo: roscón, elaborado con ovos e azucre.
• pan de peneira: ver: pan picón.
• pan de peso: pan de trigo, redondo e de gran tamaño, elevado no centro onde presenta unha especie de mamila. Chámase así porque se vende normalmente ó peso, segundo o demande o comprador.
• pan de picos: bolo feito con fariña de trigo, formado con dúas barras de masa terminadas en punta e enlazadas polo centro, de forma que quedan as catro puntas saíntes e equidistantes.
• pan de poia, pan de proia: torta que fai o forneiro cos restos da masa que se coce no seu forno. Adoita deixarse como pago en especie do usuario ó propietario do forno.
• pan de relón: pan elaborado coa fariña da segunda criba. Tamén designa o pan elaborado co relón: casca dos cereais que se separa da fariña.
• pan do lar: nome xenérico que reciben diversas clases de pan cocido na pedra da lareira (bica do lar e bóla do lar).
• pan dos anxos: ver pan eucarístico.
• pan dos días de festa: pantrigo.
• pan eucarístico: hostia consagrada na misa.
• pan feiral: trigo ou centeno comprado na feira ou no mercado.
• pan froleado: pan elaborado coa flor da fariña de trigo.
• pan grañón: pan moreno, feito con fariña de trigo lixeiramente peneirada.
• pan integral: pan elaborado con fariña integral.
• pan milleiro: broa.
• pan negro: pan de centeo.
• pan picón: pan elaborada coa fariña pasada por unha segunda peneira.
• pan regañado: pan que se abre no forno, por estar moi quente.
• pan relado: pan seco e moído que se emprega xeralmente para rebozar.
• pan resésigo, pan reseso: pan que non está cocido no día senón o anterior ou máis atrás, polo que comeza a endurecer.
• pan seco: pan só, sen outro acompañamento.
• pan terzado: pan elaborado con tres tipos de fariña, que adoitan ser de centeo, de millo e de trigo.
• pantrigo: pan elaborado con fariña triga.

O pan como metáfora

Pan do demo
(Amanita phalloides)

• burra de pan: morea de feixes de palla, herba, etc, nas leiras
• cabeza do pan: espiga do cereal.
• mosca do pan: gorgullo.
• pan da morte: cogomelo venenoso tamén chamado Cacaforra da morte (Amanita phalloides).
• pan da zorra: ver pan da morte.
• pan de amigo: soporte que sostén as "bancadas" nunha barca.
• pan de can: ver pan da morte.
• pan de cobra: cogomelo que o informante non identifica. Pode ser o tamén coñecido como peido de lobo.
• pan de cóbrega: ver pan de cobra.
• pan de corvo:cornizó do centeo.
• pan de cuco: planta tamén chamada aleluia (Oxalis acetosella).
• pan de cuco: planta tamén chamada erbellaca (Vicia sativa).
• pan de cuco: planta (Vicia hirsuta).
• pan de curuxa: ver pan de cobra.
• pan de gaivota, de gavota: esponxa mariña.
• pan de gaivota: cuncha interna da xiba.
• pan de lagarto: especie de sempreviva (Sedum acre).
• pan de lagartos: planta de zonas costeiras (Sedum album).
• pan de lagosta, de langosta: ver pan de gaivota (esponxa).
• pan de mouro, pan mouro: ver pan de gaivota (esponxa).
• pan de paxaro: ver pan de lagarto e pan de lagartos.
• pan de pega: ver pan pego.
• pan de raposo: especie de cogomelo ou fungo que o informante non identifica.
• pan de sapo: ver pan de cobra.
• pan de sapo: ver pan de gaivota (esponxa).
• pan do demo: ver pan da morte.
• pan do demo: cogombro de mar ou holoturia (un equinodermo mariño).
• pan e queixo: planta (Pontentilla erecta).
• pan e queixiño: ver panqueixo.
• pan pego: posta de ovos da barbantesa (Mantis religiosa).
• pan senso: ver pan de gaivota (xiba).
• panqueixo: planta (Capsella bursa-pastoris).

Outros

• Na novela Memorias dun neno labrego, de Xosé Neira Vilas, o autor sinala as preocupacións de Balbino ao comer pan de millo (á súa nai "sentáballe mal a broa"), mentres os nenos de familias máis adiñeiradas podían mercar "pantrigo".
• O Padre Sarmiento escribiu "Os rústicos comen pouco pan de trigo, o máis común que comen é pan de millo".
• Castelao describiu unha Galiza soñada por el coma "Vexo aos nenos, loiros e bonitos, a comeren pantrigo con mel e manteiga".

Véxase tamén

Bibliografía

• ANÓNIMO: Saudade. Verba Galega nas Américas, México 1942-1953. Ed. facsímile do Centro do Ramón Piñeiro 2008.
• BOUZA BREY, Fermín: "Cantigas populares da Arousa", en Arquivos do Seminario de Estudos Galegos III, 1929, 153-204 [en facsímile II].
• Fermín Bouza-Brey (colector): "Novas cántigas e triadas da parroquia de Paradela, na terra da Ulla", en "Arquivo Filolóxico e Etnográfico de Galiza", en Nós 96, 15.12.1931.
• CASAS, Álvaro das (colector): "Pra un canzoneiro de Noia", en "Arquivo Filolóxico e Etnográfico de Galiza", en Nós 95, 15.11.1931.* ANÓNIMO: Saudade. Verba Galega nas Américas, México 1942-1953. Ed. facsímile do Centro do Ramón Piñeiro 2008
• Rodríguez Castelao, Alfonso: Sempre en Galiza, 1944. ISBN 978-84-8288-729-6
• LEMA BOUZAS, Lino (compilador): Ditos e cantigas mariñeiras. I Encontro de embarcacións tradicionais, Galicia 1993.
• LORENZO FERNÁNDEZ, Xaquín: Cantigueiro popular da Limia Baixa, Galaxia, Vigo 1973.
• NEIRA VILAS, Xosé: Memorias dun neno labrego. Editorial Galaxia, 1961. ISBN 978-84-9865-343-4.
• RISCO, Vicente: "Cultura espritual", en Historia de Galiza tomo I, 1962 (reed. Akal 1979, 255-777).
• RIVAS QUINTAS, Elixio: Frampas, contribución al diccionario gallego, CEME, Salamanca 1978.
• VALLADARES NÚÑEZ, Marcial: Diccionario gallego-castellano, Santiago, Imp. Seminario Conciliar 1884.

Outros artigos

• Pan
• Broa
• Fariña
• O muíño na cultura popular galega
• O centeo na cultura popular galega
• O millo na cultura popular galega