iBet uBet web content aggregator. Adding the entire web to your favor.
iBet uBet web content aggregator. Adding the entire web to your favor.



Link to original content: http://gl.wikipedia.org/wiki/O_cabaleiro_escuro
O cabaleiro escuro - Wikipedia, a enciclopedia libre Saltar ao contido

O cabaleiro escuro

Este é un artigo bo da Galipedia
Na Galipedia, a Wikipedia en galego.

O cabaleiro escuro
Ficha técnica
Título orixinalThe Dark Knight
DirectorChristopher Nolan
Produtor
Guión
Baseado enPersonaxes de banda deseñada de DC Comics
Intérpretes
Música
FotografíaWally Pfister
MontaxeLee Smith
Estudio
DistribuidoraWarner Bros.
EstreaNova York: 14 de xullo de 2008
18 de xullo de 2008
Galicia 22 de marzo de 2012 (TVG)
Duración152 minutos[1]
OrixeEstados Unidos de América Estados Unidos[2]
Reino Unido Reino Unido[2]
XéneroAcción e suspense
Orzamento185 000 000 $[3]
Recadación1 005 000 000 $[3]
Filme anteriorBatman empeza
Filme seguinteO cabaleiro escuro: a lenda renace
Na rede
https://www.warnerbros.com/dark-knight
IMDB: tt0468569 Filmaffinity: 867354 Allocine: 115362 Rottentomatoes: m/the_dark_knight Mojo: darkknight Allmovie: v357349 TCM: 661470 Metacritic: movie/the-dark-knight TV.com: movies/the-dark-knight
Facebook: darkknighttrilogy MySpace: thedarkknight BNE: XX5093851 Netlix: 70079583 Editar o valor en Wikidata

O cabaleiro escuro (en inglés: The Dark Knight) é un filme de superheroes de 2008 dirixido, producido e coescrito por Christopher Nolan. Secuela do filme Batman empeza (2005), baséase como aquel en Batman, personaxe de banda deseñada de DC Comics. Está protagonizado por Christian Bale, Michael Caine, Heath Ledger, Gary Oldman, Aaron Eckhart, Maggie Gyllenhaal e Morgan Freeman. O argumento do filme céntrase na loita de Bruce Wayne / Batman (Bale), o tenente James Gordon (Oldman) e o fiscal do distrito Harvey Dent (Eckhart) que forman unha alianza para desmantelar o crime organizado en Gotham City, pero son ameazados pola mente mestra anarquista coñecida como o Joker (Ledger), que quere socavar a influencia de Batman e converter a cidade nun caos.

A inspiración de Nolan para o filme foi a banda deseñada do Joker de 1940, a novela gráfica de 1988 The Killing Joke e a serie de 1996 The Long Halloween, que conta a orixe de Two-Face. O alcume "Cabaleiro escuro" foi usado para describir a Batman en Batman #1 (1940), nunha historia escrita por Bill Finger.[4][5] O cabaleiro escuro foi rodado principalmente en Chicago, así como noutras localizacións dos Estados Unidos, o Reino Unido e Hong Kong. Nolan usou cámaras IMAX 70 mm para rodar algunhas secuencias, incluíndo a primeira aparición do Joker no filme. Warner Bros. creou inicialmente unha campaña de mercadotecnia viral para O cabaleiro escuro, desenvolvendo páxinas web promocionais e tráileres que recollían escenas de Ledger como o Joker. Ledger morreu o 22 de xaneiro de 2008, algúns meses despois de completar a rodaxe e seis meses antes da súa estrea, por mor dunha combinación tóxica de medicimentos de prescripción médica, o cal incrementou a atención dos medios de comunicación e a asistencia nos cinemas.

Unha coprodución entre os Estados Unidos e o Reino Unido, O cabaleiro escuro estreouse o 18 de xullo de 2008 nos Estados Unidos e o 25 de xullo no Reino Unido. A crítica considerouno un dos mellores filmes da década de 2000 e un dos mellores filmes de superheroes de tódolos tempos;[6][7] o filme recibiu valoración moi positivas, especialmente pola súa acción, banda sonora, guión, interpretacións (en particular a de Ledger), efectos visuais e dirección, estabelecendo numerosos récords durante a súa etapa de proxección.[8] O cabaleiro escuro apareceu nas listas dos dez mellores para 287 críticos especializados, máis que ningún outro filme de 2008, agás WALL-E, e moitos críticos (77) consideraron O cabaleiro escuro como o mellor filme dese ano.[9] Con máis dun billón de dólares de recadación en todo o mundo, converteuse no filme con maior recadación de 2008 e o número 36 de tódolos tempos, non axustado pola inflación (4º no momento da súa estrea); tamén marcou un récord como a estrea doméstica con maior recadación, con 158 millóns de dólares, un récord que mantivo durante tres anos.[10] O filme recibiu oito nomeamentos ós Premios Óscar; gañou os premios de mellor edición de son e Ledger conseguiu postumamente o de mellor actor secundario.[11] O cabaleiro escuro: a lenda renace, o título final da triloxía, foi estreado o 20 de xullo de 2012.

Estreouse en galego na TVG o 22 de marzo de 2012.[12]

Sinopse

[editar | editar a fonte]
Vídeos externos
"The Dark Knight (2008) Official Trailer". YouTube (en inglés). Movieclips Classic Trailers. 

Unha banda de criminais rouba un banco da mafia de Gotham City, asasinándose os uns ós outros para repartirse máis cartos entre eles, até que só queda o Joker, que escapa co diñeiro. Batman, o fiscal do distrito Harvey Dent e o tenente Jim Gordon forman unha alianza para limpar Gotham City do crime organizado. Bruce Wayne cre que con Dent como protector de Gotham, el pode deixar de ser Batman e levar unha vida normal con Rachel Dawes, a pesar de que ela está saíndo con Dent.

Os xefes mafiosos Sal Maroni, Gambol, e o Checheno celebran unha videoconferencia co seu contable corrupto, Lau, que tomou os seus fondos para custodialos e fuxiu a Hong Kong. O Joker interrompe a reunión para advertirlles que Batman non está ostaculizado pola lei, e ofrécese para matalo en troques da metade dos seus cartos. Os xefes mafiosos discordan, e Gambol estabelece unha recompensa a quen capture a Joker. O Joker atopa e asasina a Gambol, facéndose dono da súa banda. Finalmente, a mafia decide aceptar a proposta do Joker. Batman atopa a Lau en Hong Kong e lévao de volta a Gotham para que testifique, o cal permite que Dent deteña toda a mafia. O Joker ameaza con matar xente de forma continua até que Batman revele a súa identidade, e comeza co asasinato do comisario de policía Gillian B. Loeb e o xuíz que preside o xuízo da mafia. O Joker tamén tenta asasinar o alcalde Anthony Garcia, mais Gordon sacrifícase a si mesmo para deter o atentado. Dent secuestra un dos homes do Joker e descobre que Rachel é o vindeiro obxectivo.

Bruce decide revelar a súa identidade secreta para previr máis mortes. Porén, antes de que poida facelo, Dent anuncia falsamente que el é Batman. Dent é posto baixo custodia protexida, mais o Joker aparece e ataca o convoi no que ía. Batman vai ó rescate de Dent, e Gordon, que simulara a súa propia morte, detén o Joker, asegurando o seu ascenso a comisario. Rachel e Dent son escoltados por detectives que están a soldo de Maroni; Gordon descobre posteriormente que eles nunca chegaron a casa. Batman interroga o Joker, quen desvela que están atrapados en lugares separados equipados con explosivos e que Batman debe elixir un ó que salvar. Batman bole para salvar a Rachel, mentres que Gordon intenta rescatar a Dent. Batman chega ó edificio, pero decátase de que o Joker o enviou ó enderezo onde estaba Dent. Ámbolos dous edificios estoupan, matando a Rachel e desfigurando a metade da faciana de Dent. O Joker escapa con Lau, quen o leva até os fondos da mafia. O Joker queima os cartos antes de matar a Lau e o Checheno.

Coleman Reese, un contable de Wayne Enterprises, deduce que Bruce é Batman e ameázao con publicar a información. Para evitar que Reese interfira cos seus plans ó desvelar a identidade de Batman, o Joker ameaza con destruír un hospital cada hora até que Reese estea morto. Tódolos hospitais son evacuados e Gordon viaxa para asegurar a vida de Reese. O Joker, disfrazado como enfermeira de hospital, descobre a localización de Dent e entrégalle unha arma, convencéndoo de buscar vinganza pola morte de Rachel. O Joker logo escapa do hospital e marcha cun autobús cheo de reféns. Dent comeza a vingarse, decidindo o destino das persoas que el considera responsables da morte de Rachel ó lanzar ó aire a súa moeda da sorte. Dent eventualmente retén á familia de Gordon, crendo que o amor de Gordon pola súa familia é comparable ó seu amor por Rachel.

Despois de anunciar que Gotham City estará suxeita ó seu goberno ó anoitecer, o Joker manipula dous transbordadores de evacuación con explosivos; un deles transporta cidadáns civís e o outro presos do cárcere. Ós pasaxeiros déuselles un detonador para os explosivos do outro barco, e o Joker anuncia a través dun intercomunicador que fará estoupar os dous barcos se un deles non é destruído antes da medianoite. Batman atopa ó Joker usando un dispositivo sonar co que pode espiar a cidade enteira, coa inestimable axuda de Lucius Fox. Tanto os civís como os presos rexeitan matarse entre eles, e Batman captura o Joker logo dunha breve loita. Antes de que a policía chegue para poñer o Joker baixo custodia, xáctase de que os cidadáns de Gotham perderan a esperanza despois de que a vinganza de Dent se faga pública.

Gordon e Batman chegan ó edificio no que morreu Rachel. Dent ten a familia de Gordon e ameaza con matalos. Dispara a Batman e apunta a matar ó fillo de Gordon, argumentando que a neglixencia de Gordon é responsable da morte de Rachel. Antes de que poida guindar a súa moeda para decidir a sorte do neno, Batman, que levaba posta unha armadura, empurra a Dent fóra do edificio e mátao. Batman persuade a Gordon de que o faga a el responsable das matanzas de Dent para preservar perante a opinión pública a súa imaxe heroica. A policía comeza unha cazaría contra Batman, Gordon destrúe o Bat sinal, Fox contempla como o dispositivo de sonar é autodestruído, e Alfred queima unha carta de Rachel na que dicía que quería casar con Dent. Batman foxe da policía, tomando o lugar de Dent polos crimes de Two-Face.

Personaxes

[editar | editar a fonte]
Elenco de O cabaleiro escuro durante a estrea en Londres. De esquerda a dereita: o director Christopher Nolan, os produtores Emma Thomas e Charles Roven, e os actores Monique Gabriela Curnen, Michael Caine, Aaron Eckhart, Maggie Gyllenhaal e Christian Bale.
Voz da dobraxe galega de Óscar Fernández.
Un millonario, que despois de ver a morte dos seus pais nun atraco cando tiña 8 anos, viaxa polo mundo durante sete anos antes de regresar a casa e converterse nun vixilante enmascarado como un morcego. Aclamado como o "cabaleiro escuro" de Gotham City, usa o medo para combater os criminais dos baixos fondos durante a noite. Bale declarou que se sentía confiado na súa elección de retomar o papel pola resposta positiva da súa interpretación en Batman empeza.[13] Continuou adestrando no método de loita Keysi e realizou a maioría das súas escenas de acción,[13][14] pero non gañou tanto músculo coma no filme anterior porque o novo traxe permitíalle moverse con máis axilidade.[15] Bale describiu o dilema de Batman como se "[a súa cruzada fose] algo que ten un final. Pode renunciar e ter unha vida normal? O tipo de intensidade maníaca que alguén ten que soportar para manter a paixón e a ira que sentiu cando era neno, require un esforzo despois dun tempo para seguir facéndoo. Nalgún momento, tes que exorcizar os teus demos".[16] Engadiu, "Agora non só tes un home novo con dor que intenta atopar algún tipo de resposta, tes a alguén que realmente ten poder, que vive con atafego por ese poder, e ten que recoñecer a diferenza entre acadar ese poder e aferrarse a el".[17] Bale creu que a personalidade de Batman fora estabelecida fortemente no primeiro filme, polo que era pouco probable que a personaxe fose eclipsada polos malvados, declarando: "Non teño ningún problema en competir con alguén máis. E iso vai facer un mellor filme".[18]
O confiable mordomo e confidente de Bruce, que lle proporciona útiles consellos e actúa como unha figura paternal, o que supuxo que fose considerado "o batman (ordenanza en inglés) de Batman".[19][20]
Voz da dobraxe galega de Antón Ja.
Un anarquista psicótico e mente mestra que se describe a si mesmo como un "axente do caos", que xorde dos baixos fondos criminais causando estragos en Gotham e achegándose cada vez máis a Batman para obrigalo a cruzar a fina liña entre o heroe e o vixilante. Antes de que Ledger se unise ó elenco en xullo de 2006, Paul Bettany,[21] Lachy Hulme,[22] Adrien Brody,[23] Steve Carell,[24] e Robin Williams[25] expresaron publicamente o seu interese no papel. Porén, no pasado Nolan quixo traballar con Ledger noutros proxectos (incluíndo o frustrado intento de Ledger de conseguir o papel de Batman en Batman empeza) e estivo de acordo coa caótica interpretación que Ledger fixo da personaxe.[26] Cando Ledger viu Batman empeza, decatouse de que había unha maneira de facer que a personaxe funcionase de acordo co ton do filme:[27] describiu o seu Joker como un "pallaso psicópata, asasino masivo e esquizofrénico con cero empatía".[28] No filme, o Joker ten un sorriso de Glasgow, e a súa pel de cor branca xiz e beizos vermellos son maquillaxe no canto do resultado de branqueo químico, ó contrario da representación tradicional da personaxe. Ó longo do filme, o Joker declara o seu desexo de alterar a orde social co crime, e chega a definirse a través do seu conflito con Batman. Para preparar o seu papel, Ledger viviu só nunha habitación de hotel durante un mes, desenvolvendo os acenos, voz e personalidade da personaxe, e escribiu un diario, no que rexistrou os pensamentos e sentimentos do Joker.[18][29] Malia que nun principio o encontrou difícil, Ledger comezou a xerar unha voz como a do personaxe de Jack Nicholson no filme de Tim Burton, Batman.[28][29] Tamén se lle deu como referencia Batman: The Killing Joke e Arkham Asylum: A Serious House on Serious Earth, que el "realmente tratou de ler e empregar".[27] Ledger tamén citou A Clockwork Orange e a Sid Vicious como "un punto de vista temperán para Christian [Bale] e para min. Pero axiña nos afastamos dese mundo e adentrámonos xuntos noutro".[30][31] "Hai un pouco de todo nel. Non hai nada que sexa consistente", dixo Ledger, e engadiu, "Quédanlle algunhas sorpresas máis".[30] A Ledger permitiuselle rodar e, na súa maioría, dirixir os vídeos que o Joker envía como advertencias. Cada toma que fixo Ledger foi diferente da anterior. Nolan quedou abraiado abondo coa primeira filmación do vídeo que escolleu non estar presente cando Ledger filmou o vídeo cun xornalista secuestrado (Anthony Michael Hall).[32] O 22 de xaneiro de 2008, despois de ter rematado a rodaxe de O cabaleiro escuro, Ledger morreu dunha sobredose accidental de medicamentos, o que provocou unha intensa atencion dos medios de comunicación e homenaxes conmemorativas. "Foi tremendamente emocional, xusto cando pasou, ter que volver a velo tódolos días [durante a edición]", recalcou Nolan. "Pero o certo é que me sinto moi afortunado de ter algo produtivo que facer, de ter unha actuación da que estaba moi, moi orgulloso, e que me confiara para rematar".[31] Tódalas escenas de Ledger aparecen tal como as completou durante a rodaxe; durante a edición do filme, Nolan non engadiu "efectos dixitais" que alterasen a interpretación póstuma de Ledger.[33] Nolan dedicou o filme na lembranza de Ledger.[34][35]
Voz da dobraxe galega de Tacho González.
Un tenente do Departamento de Policía de Gotham City e un dos poucos oficiais de policía honestos da cidade, que forma unha tenue e extraoficial alianza con Batman e Dent. Consegue a posición de Comisario de Policía por parte do alcalde despois do asasinato do anterior comisario. Oldman describe a súa personaxe como "incorruptible, virtuoso, forte, heroico mais discreto".[36] Nolan explicou, "The Long Halloween tiña unha gran relación triangular entre Harvey Dent, Gordon e Batman, e iso foi algo do cal extraímos moito".[37] Oldman engadiu que "Gordon ten unha grande admiración por el ó final, mais [Batman] é máis que nunca o cabaleiro escuro, o forasteiro. Agora estou intrigado por ver: se hai un tercero, que vai facer?"[37] Sobre a posibilidade de aparecer noutra secuela, declarou que "retomar [o papel] non depende de se o papel é meirande que o anterior".[38]
O fiscal do distrito alcumado como o "cabaleiro branco" de Gotham, cuxa campaña contra a criminalidade provoca que a metade da súa cara quede desfigurada, converténdose nun asasino con personalidade múltiple na busca de vinganza.[39][40] Nolan e David S. Goyer consideraron orixinalmente empregar a Dent en Batman empeza, pero substituírono por Rachel Dawes cando se decataron de que eles "non lle podían facer xustiza" á personaxe.[41] Antes de que Eckhart se unise ó elenco en febreiro de 2007, Liev Schreiber,[42] Josh Lucas,[43] e Ryan Phillippe[44] expresaron o seu interese no papel,[45] e Mark Ruffalo fixo unha audición.[46] Matt Damon declarou que el foi considerado para facer o papel, pero non puido aceptar por conflitos de calendario.[47] Hugh Jackman tamén foi considerado. Nolan escolleu a Eckhart, a quen tamén tivera en conta como posible protagonista de Memento, citando a súa "extraordinaria" habelencia como actor, a súa encarnación "dese tipo de heroe americano cincelado de calidade" proxectado por Robert Redford, e o seu "bordo" subtextual.[48] Eckhart estaba "interesado en tipos bos que se fan malos", e xa interpretada homes corrompidos en filmes como The Black Dahlia, Thank You for Smoking e In the Company of Men. Malia que Two-Face é representado como un xefe do crime en moitas caracterizacións, Nolan escolleu representalo como un vixilante renegado para subliñar o seu rol como contraparte de Batman. Eckhart explicou, "[El] segue sendo fiel a si mesmo. É un loitador contra o crime, non está matando boa xente. Non é un mal tipo, non puramente".[39][40] Para Dent, Eckhart "tivo presentes ós Kennedys", particularmente a Robert F. Kennedy, quen era "idealista, gardaba rancor e fíxose cargo da mafia". Aclarou e peinou o seu cabelo para semellar máis garrido. Nolan díxolle a Eckhart que non fixese a Two-Face "humorístico con sons de succión ou tics".[49]
Gyllenhaal na estrea do filme en Barcelona, en 2008.
A asistente do fiscal do distrito de Gotham City e amiga da infancia de Bruce, que é unha das poucas persoas que coñece a verdadeira identidade de Batman. Gyllenhaal fíxose co papel que interpretara previamente Katie Holmes en Batman empeza. En agosto de 2005, Holmes informou que estaba pensando en volver facer o papel,[50] pero finalmente rexeitouno para rodar Mad Money con Diane Keaton e Queen Latifah.[51] En marzo de 2007, Gyllenhaal estaba no medio de "conversas definitivas" sobre o papel.[52] Gyllenhaal era consciente de que a súa personaxe era, en certa medida, unha damisela en apuros, pero dixo que Nolan buscou formas de apoderar a súa personaxe, polo que "Rachel ten moi claro o que é importante para ela e non quere comprometer a súa moral, o que supuxo un bo cambio" respecto das personaxes que tiña interpretado até daquela.[53]
O recentemente ascendido CEO de Wayne Enterprises que agora é plenamente consciente da dobre vida do seu xefe, e que exerce como armeiro de Bruce para o seu traxe e dispositivos ademais das súas obrigas corporativas.[54]

Monique Gabriela Curnen e Ron Dean interpretan a Anna Ramirez e a Michael Wuertz respectivamente, dous detectives corruptos da unidade de Gordon. Nestor Carbonell aparece como Anthony Garcia, o alcalde de Gotham. Ng Chin Han intepreta a Lau, un contable chinés corrupto que traballa para as tríadas. Eric Roberts interpreta a Sal Maroni, un xefe da mafia italiana que se fai cargo da mafia de Carmine Falcone, e Ritchie Coster que interpreta o Checheno, un xefe da mafia chechena que se encarga do tráfico de drogas. Anthony Michael Hall fai de Mike Engel, un xornalista de Gotham Cable News, e Keith Szarabajka fai de Gerard Stephens, un detective na unidade de Gordon. Joshua Harto interpreta a Coleman Reese, un contable legal de Wayne Enterprises que deduce que Bruce é Batman e quere revelarllo a Gotham. Melinda McGraw aparece como Barbara Gordon, a muller de Gordon, mentres que Nathan Gamble fai de James Gordon Jr., o neno de dez anos de Gordon. Michael Jai White interpreta a Gambol, un xefe mafioso afroamericano a cargo das poxas ilegais e a extorsión. Colin McFarlane retoma o papel como Gillian B. Loeb, o Comisario de Policía de Gotham.

Entre os actores secundarios tamén están Nydia Rodriguez Terracina como a Xuíz Janet Surrillo, e Tom "Tiny" Lister Jr. como o preso do detonador nun dos transbordadores. William Fichtner interpreta o xerente do Banco Nacional de Gotham, e Cillian Murphy fai un cameo como Jonathan Crane / Scarecrow, que é detido ó principio do filme por Batman.[55]

O músico Dwight Yoakam foi contactado para os papeis de director ou de policía corrupto, pero finalmente decidiu centrarse no traballo do seu álbum Dwight Sings Buck.[56] O senador estadounidense Patrick Leahy, un seareiro da banda deseñada de Batman que xa fora un extra no filme de 1997 Batman e Robin e estrela convidada en Batman: The Animated Series, aparece como un convidado na festa de Bruce Wayne.[57] Matt Skiba, vocalista e guitarra dos grupos musicais Alkaline Trio e Blink-182, tamén fai unha pequena aparición no filme.[58] David Dastmalchian aparece como Thomas Schiff, un esquizofrénico paranoide de Arkham Asylum que se une á banda do Joker, pero é capturado e atrapado a punta de pistola por Dent logo de presentarse como Garda de Honra no funeral de Loeb xunto ó propio Joker.[59]

Produción

[editar | editar a fonte]

Desenvolvemento

[editar | editar a fonte]
“
Conforme víamos a banda deseñada, había esta fascinante idea de que a presenza de Batman en Gotham de feito atraía ós criminais a Gotham, [el] atrae a loucura. Cando estás lidiando con nocións cuestionables como as persoas que toman a lei pola súa man, tes que preguntarte realmente, cara a onde conduce? Isto é o que fai a personaxe tan escura, porque expresa un desexo vingativo".[60]
 		”

—Nolan, sobre o tema da escalada.[17]

Antes da estrea de Batman empeza, o guionista David S. Goyer escribiu un tratamento para dúas secuelas nas que introduce o Joker e Harvey Dent.[61] O seu obxectivo era que o Joker marcase a Dent durante un xuízo no terceiro filme, convertendo a Dent en Two-Face.[62] Goyer, que escribiu o primeiro borrador do filme, citou o tomo 13 da serie de banda deseñada de DC Comics Batman: The Long Halloween como a principal influencia da súa historia.[41] Segundo o veterano artista de Batman Neal Adams, reuniuse con David Goyer nos Ánxeles, e a historia mudaría cara a historia "The Joker's Five-Way Revenge" de Adams e Denny O'Neil que apareceu en Batman #251, e na que O'Neil e Adams reintroducen o Joker.[63] Se ben nun principio non había certeza de que volvese dirixir a secuela, Nolan quería reinterpretar o Joker na pantalla.[18] O 31 de xullo de 2006, Warner Bros. anunciou oficialmente o comezo da produción da secuela de Batman empeza, titulada O cabaleiro escuro;[64] sendo o primeiro filme de acción en vivo de Batman que non leva a palabra "Batman" no título, o que levou a Bale a pensar que "esta versión de Batman miña e de Chris é moi diferente a calquera das outras".[65]

Logo de moita investigación, o irmán de Nolan e guionista Jonathan Nolan suxeriu que as dúas primeiras aparicións do Joker, publicadas no primeiro tomo de Batman (1940), como as principais influencias.[26] Christopher puxo a Jonathan a ver o filme de Fritz Lang de 1933 Das Testament des Dr. Mabuse antes de escribir sobre o Joker,[66][67] con Joker coas características de Mabuse.[68] Christopher Nolan referiuse ó filme de Lang como unha "investigación esencial para calquera que intente escribir un supervilán".[69] Jerry Robinson, un dos creadores do Joker, foi consultado para a interpretación da personaxe.[70] Nolan decidiu evitar unha historia sobre a orixe do Joker, e no canto de representar a súa suba ó poder para non diminuír a ameaza que representa, segundo explicou a MTV News, "o Joker que coñecemos en O cabaleiro escuro está completamente formado ... Para min, o Joker é un absoluto. Non hai sombras ou grises para el – quizais tons de violeta. É incriblemente escuro. El estoupou do mesmo xeito que o fixo na banda deseñada".[71] Nolan reiterou a IGN, "Nunca quixemos facer unha historia orixinal do Joker neste filme", porque "o arco da historia trata máis sobre Harvey Dent; o Joker é presentado como un absoluto. É un elemento moi emocionante no filme e un elemento moi importante, pero queriamos tratar o auxe do Joker, e non a orixe do Joker".[26] Nolan suxeriu que Batman: The Killing Joke influenciou unha sección do diálogo do Joker no filme, no cal di que calquera podería converterse nel coas circunstancias correctas.[72] Nolan tamén citou Heat como unha certa "clase de inspiración" polo seu obxectivo "de contar unha historia moi grande da cidade ou a historia dunha cidade": "Se queres enfrontarte a Gotham, queres darlle a Gotham un certo peso, amplitude e profundidade alí. Así que acabas tratando coas figuras políticas, as figuras dos medios de comunicación. Iso forma parte de toda a trama de como unha cidade está unida".[26]

De acordo con Nolan, un importante tema da secuela é o da "escalada", estendendo o final de Batman empeza e sinalando que "as cousas teñen que empeorar antes de que melloren".[73] Ademais de declarar que O cabaleiro escuro continuaría os temas iniciados en Batman empeza, incluíndo as nocións de xustiza contra vinganza e os temas de Bruce Wayne co seu pai,[74] Nolan enfatizou que a secuela tamén presentaría a Wayne máis como un detective, un aspecto da personaxe que non fora completamente desenvolvido en Batman empeza.[15] Nolan describe a rivalidade amigable entre Bruce Wayne e Harvey Dent como a "columna vertebral" do filme.[71] Tamén optou por comprimir a trama xeral, permitindo a Dent converterse en Two-Face en O cabaleiro escuro, ofrecendo así un arco emocional que o Joker non podía ofrecer.[72] Nolan recoñeceu que o título non era só unha referencia a Batman, senón tamén ó "cabaleiro branco" caído, Harvey Dent.[75]

Rodaxe

[editar | editar a fonte]

Durante o proceso de busca de localizacións en outubro de 2006, o responsable de localización Robin Higgs visitou Liverpool, concentrándose principalmente no litoral da cidade. Outros candidatos foron Yorkshire, Glasgow e partes de Londres.[76] En agosto de 2006, un dos produtores do filme, Charles Roven, declarou que a fotografía principal comezaría en marzo de 2007,[77] pero a rodaxe foi adiada até abril.[78] Para a súa estrea en cinemas IMAX, Nolan rodou catro secuencias de peso nese formato, incluíndo a escena do roubo do Joker e a persecución de coches no medio do filme, o cal supuxo a primeira vez que un filme era parcialmente rodado nese formato.[79] Ademais, tamén foi o primeiro filme de Batman en usar película de 70 mm.[80][81] As cámaras usadas para as escenas que non eran IMAX 35 mm foron as Panaflex Millennium XL e Platinum de Panavision.[82]

Durante quince anos, Nolan quixo rodar en formato IMAX, e usouno para "escenas silenciosas que pictoricamente coidamos que serían interesantes".[71] O uso das cámaras IMAX supuxo novos retos para os cineastas: as cámaras eran meirandes e máis pesadas que as cámaras estándar, e producían ruídos que dificultaban a gravación do diálogo.[83] Ademais, as cámaras tiñan cargas de películas curtas que ían de 30 segundos a dous minutos[83] e o custo da película era maior que o estándar de 35 mm.[84] Porén, Nolan dixo que quería que fose posible rodar o filme completo en IMAX: "se puideses levar unha cámara IMAX ó Everest ou o espazo exterior, poderías usalo para unha longametraxe".[85] Ademais, Nolan escolleu editar algunhas das secuencias en IMAX usando o negativo orixinal da cámara, que mediante a eliminación da perda de xeración aumentou a resolución de imaxe nesas secuencias até as 18 000 liñas.[86]

Wacker Drive, en Chicago, escenario das escenas de persecución de coches.

Warner Bros. escolleu rodar en Chicago durante 13 semanas, xa que Nolan tivera unha "experiencia realmente notable" rodando alí parte de Batman empeza.[87][88] No canto de usar o Chicago Board of Trade Building como localización para a sede de Wayne Enterprises, como fixo en Batman empeza,[89] O cabaleiro escuro presenta Wayne Enterprises con sede en Richard J. Daley Center.[90] Durante a rodaxe en Chicago, o filme tivo o título falso Rory's First Kiss para reducir a visibilidade da produción, mais os medios locais acabaron descubrindo a artimaña.[91] Richard Roeper do Chicago Sun-Times comentou o absurdo da técnica, "Hai algún fan de Batman no mundo que non saiba que Rory's First Kiss é en realidade The Dark Knight, que estivo sendo rodado en Chicago durante semanas?"[92] A produción de The Dark Knight en Chicago supuxo 45 millóns de dólares na economía da cidade e xerou milleiros de postos de traballo.[93] Para o prólogo do filme que involucraba ó Joker, o equipo rodou en Chicago dende o 18 de abril de 2007 até o 24 de abril de 2007.[94][95] Regresaron para rodar dende o 9 de xuño de 2007 até comezos de setembro.[93] Notablemente, ó contrario que Batman empeza, empregouse menos CGI para disfrazar a Chicago. Moitas localizacións recoñecibles foron usadas no filme, como o Sears Tower, Navy Pier, 330 North Wabash, James R. Thompson Center, Trump International Hotel and Tower, LaSalle Street, The Berghoff, Randolph Street Station e o Hotel 71. Unha antiga fábrica de Brach foi usado como Hospital de Gotham. A antiga oficina de correos de Van Buren Street serviu como Banco Nacional de Gotham National para a escena inicial do roubo. Moitas secuencias, incluíndo a da persecuención en coche, foron rodadas no nivel inferior de Wacker Drive.[90][96] As torres de Marina City tamén aparecen de fondo ó longo do filme.[90]

Pinewood Studios, preto de Londres, foi o principal estudio empregado para a produción.[97] Durante unha escena de acción co Batmobile nunha instalación de efectos especiais próxima a Chertsey, Inglaterra en setembro de 2007, o técnico Conway Wickliffe morreu nun accidente de coche.[98] O filme estivo dedicado tanto a Ledger como a Wickliffe.[34] A escena do restaurante foi rodada en Criterion Restaurant en Piccadilly Circus, Londres.[99]

O mes seguinte en Londres, rodouse en Battersea Power Station unha bóla de lume de máis de 200 pés para unha secuencia de apertura, o cal provocou as chamadas de residentes locais que temían un ataque terrorista na estación.[100] Un incidente semellante ocorreu na rodaxe en Chicago, cando unha factoría abandonada de Brach's (que foi o Hospital de Gotham no filme) foi derrubado.[101]

A rodaxe en Hong Kong produciuse dende o 6 ó 11 de novembro de 2007, en diversas localizacións en Central, incluíndo no daquela edificio máis alto de Hong Kong, o International Finance Centre, para a escena na que Batman captura a Lau.[102][103][104] A rodaxe tamén se celebrou en Central to Mid-Levels covered escalator.[105] A rodaxe implicou a contratación de helicópteros e un C-130.[102] Os funcionarios expresaron a súa preocupación pola posible contaminación acústica e tráfico.[103] En resposta, enviáronse cartas ó residentes da cidade prometendo que o nivel sonoro chegaría ós decibéis de ruído realizados polos autobuses.[102] Os ecoloxistas tamén criticaron a solicitude dos cineastas ós inquilinos dos rañaceos para manter as luces durante toda a noite para mellorar a cinematografía, describíndoo como un malgasto de enerxía.[103] O fotógrafo Wally Pfister describiu ós funcionarios da cidade como un "pesadelo" e, finalmente, Nolan tivo que crear o salto de Batman dixitalmente.[33]

Deseño

[editar | editar a fonte]
Traxe do Joker no filme.

A deseñadora de vestiario Lindy Hemming describiu a imaxe do Joker como un reflexo da súa personalidade, na cal "non se preocupa por si mesmo en absoluto"; ela evitou deseñalo como un vagabundo, pero aínda así fíxoo parecer "desaliñado, sucio", de modo que "cando o ves moverse, el é un pouco máis nervioso ou ansioso".[18][29][29] Nolan dixo, "Démoslle un efecto Francis Bacon [á súa cara]. Esta corrupción, esta decadencia na textura da ollada mesma. É sucio. Case podes imaxinar como cheira".[106] Na creación da imaxe "anárquica" do Joker, Hemming inspirouse nos artistas da cultura popular contracultural como Pete Doherty, Iggy Pop e Johnny Rotten.[107] Ledger describiu a súa máscara de "pallaso", feita con tres pezas de silicona estampada, como unha "nova tecnoloxía", o cal levaba menos dunha hora para aplicar por un maquillador, moito máis rápido que as tradicionais próteses faciais. Ledger tamén dixo que sentía como se apenas levase maquillaxe posta.[18][108]

O deseño do Joker de Hemming e Ledger tivo un forte impacto na cultura popular e política na forma do póster Barack Obama "Joker", e dende entón converteuse nun meme por dereito propio.[109]

Os deseñadores tamén melloraron o Batsuit dende Batman empeza, engadindo bandas elásticas anchas para axudar a atar o traxe a Bale, e suxeriron unha tecnoloxía máis sofisticada. Foi construído a partir de 200 pezas individuais de goma, fibra de vidro, malla metálica e nailon. O novo casco inspirouse nos das motocicletas e separouse da peza do pescozo, o que lle permitiu a Bale xirar a cabeza de esquerda a dereita e de arriba cara a abaixo.[110] O casco estaba equipado para amosar lentes brancos cando a personaxe activa a detección de sonar, o cal lle deu a Batman a imaxe de ollos brancos propia da banda deseñada e a animación.[111] As luvas contan con coitelas retráctiles que poden ser disparadas.[110] Malia que o novo traxe era oito libras máis pesado, Bale encontrouno máis confortable e non tan abafante.[15] A representación de Gotham City é menos areosa que en Batman empeza. "Intentei despexar a Gotham que creamos no filme anterior", dixo o deseñador de produción Nathan Crowley. "Gotham está no caos. Seguimos facendo estoupar cousas para que poidamos manter as nosas imaxes limpas".[17]

Efectos

[editar | editar a fonte]
O Batpod de Batman en Hollywood, California.

O filme introduce o Batpod, que é unha recreación do Batcycle. O deseñador de produción Nathan Crowley, que deseñou o Tumbler para Batman empeza, creou seis modelos (construídos polo supervisor de efectos especiais Chris Corbould) para usalos na produción do filme, xa que eran necesarias escenas de choque e polos posibles accidentes.[112] Crowley construíu un prototipo no garaxe de Nolan, seis meses antes de que se fixeran as probas de seguridade.[15] O Batpod condúcese cos ombreiros no canto de coas mans, e os brazos do condutor están protexidos por escudos en forma de mangas. A moto ten pneumáticos dianteiros e traseiros de 508 milímetros, e está feito para parecer como estivese armado con ganchos de agarre, canóns e metralladoras. Os motores atópanse nos cubos das rodas, que están separados 1067 mm de distancia a cada lado do tanque. O condutor apoia o torso no tanque, que pode moverse arriba e abaixo para esquivar calquera disparo. O especialista de acción Jean-Pierre Goy fixo as escenas de Christian Bale durante a secuencia de persecución.[112] O Batpod era altamente inestable na pilotaxe, e Goy era o único especialista que era quen de xestionar o equilibrio da moto, chegando a comentar que chegou a "case desaprender como montar unha moto" para poder pilotar o Batpod. Bale insistiu en pilotar o Batpod el mesmo, pero o equipo prohibiullo pola súa propia seguridade.[113]

Nolan deseñou a aparencia de Two-Face no filme como inquietante, explicando, "Cando miramos versións menos extremas del, eran demasiado reais e máis horrorosas. Cando ves un filme como Pirates of the Caribbean – ou algo semellante, hai algo como un efecto visual moi fantasioso e moi detallado, que creo que é máis poderoso e menos repulsivo".[114] Framestore creou 120 imaxes xeradas por computador da faciana desfigurada de Two-Face. Nolan coidou que empregar maquillaxe sería pouco realista, xa que se engade sobre a pel, ó contrario que as vítimas reais de queimaduras. Framestore recoñeceu que modificou as posicións dos ósos, músculos e articulacións para facer que a personaxe fose máis dramática. Para cada toma, dispuxéronse tres cámaras 720-pixel HD en diferentes ángulos para capturar completamente a interpretación de Aaron Eckhart. Eckhart empregou marcadores na facina e un gorro protésico que actuaron como referencias de iluminación. Framestore tamén integrou tomas de Bale e Eckhart na escena do estoupido do edificio onde se queima Dent. Nesta escena a principal dificultade era imitar o lume sobre Eckhart porque semellaba irreal que só a metade de algo se queimase.[115]

Música

[editar | editar a fonte]

Os compositores de Batman empeza, Hans Zimmer e James Newton Howard, volveron facer a banda sonora na secuela. A composición comezou antes da rodaxe, e durante a filmación, Nolan recibiu un iPod con dez horas de gravacións.[116] A súa suite de nove minutos para o Joker, "Why So Serious?", está baseada en dúas notas. Zimmer comparou o seu estilo co de Kraftwerk, unha banda orixinaria de Alemaña, así como grupos como The Damned.[117] Cando Ledger morreu, Zimmer tivo ganas de desbotalo e compoñer un tema novo, pero despois decidiu que non podía ser sentimental e comprometer os "malvados proxectos da [interpretación de Ledger]".[118] Howard compuxo os temas de Dent como "elegantes e fermosos",[117] baseados en instrumentos de vento-metal.[116]

Mercadotecnia

[editar | editar a fonte]

En maio de 2007, 42 Entertainment comezou unha campaña de mercadotecnia viral empregando a cita do filme "Why So Serious?" ("Por que tan serio?") co lanzamento dunha páxina web con contido político ficticio da campaña de Harvey Dent, co lema, "I Believe in Harvey Dent" ("Eu creo en Harvey Dent").[119] A páxina incitaba o interese dos fans facendo que medrasen as súas ganas de ver algo máis, e en nome de Warner Bros., 42 Entertainment tamén creou unha versión "vandalizada" de I Believe in Harvey Dent, chamada "I believe in Harvey Dent too" ("Eu tamén creo en Harvey Dent"), onde os correos electrónicos dos fanáticos eliminaban pouco a pouco os píxeles, revelando a primeira imaxe oficial do Joker; finalmente foi substituído por un "Haha" e unha mensaxe oculta que dicía "see you in December" ("vémonos en decembro").[120]

Durante a Convención Internacional de Banda Deseñada de San Diego de 2007, 42 Entertainment lanzou a páxina WhySoSerious.com, propoñendo ós fans unha busca do tesouro para desbloquear un tráiler de expectativa e unha nova foto do Joker.[121] O 31 de outubro de 2007, o filme mudou a outra busca do tesouro con mensaxes ocultos, instruíndo ós fanáticos para descubrir pistas en certos lugares das principais cidades dos Estados Unidos, e para tirar fotografías dos seus descubrimentos. Estas pistas combinadas revelaban unha nova fotografía do Joker e un arquivo de son do filme no que se escoitaba "And tonight, you're gonna break your one rule" ("E esta noite ti vas romper a túa única norma"). Completando a busca dirixía a outra páxina web chamada Rory's Death Kiss[122] (referencia ó falso título de rodaxe Rory's First Kiss), onde os fanáticos podían enviar fotos de si mesmos caracterizados como o Joker. Aqueles que enviaron as fotos recibiron por correo un xornal ficticio chamado The Gotham Times, cuxa versión electrónica conducía ó descubrimento doutras páxinas.[123][124]

Coche de carreiras Toyota da Fórmula 1 coa insignia de Batman, durante o Gran Premio do Reino Unido de 2008.

A escena de inicio de O cabaleiro escuro, (que amosa o roubo do banco a mans do Joker) e algunhas montaxes de escenas do filme, foron proxectadas nas estreas en IMAX de Son lenda, que se estreou o 14 de decembro de 2007.[71] Tamén se estreou un tráiler de prelanzamento nas proxeccións non IMAX de Son lenda, así como na páxina web oficial.[125] A secuencia tamén foi incluída na edición en blu-ray de Batman empeza o 8 de xullo de 2008.[126] Tamén o 8 de xullo de 2008, o estudio lanzou Batman: Gotham Knight, un filme animado directamente en vídeo, ambientado entre Batman empeza e O cabaleiro escuro e que conta con seis historias orixinais, dirixidas por Bruce Timm, cocreador e produtor de Batman: The Animated Series, e protagonizado pola voz do actor Kevin Conroy. Cada un dos segmentos, escritos por Josh Olson, David S. Goyer, Brian Azzarello, Greg Rucka, Jordan Goldberg e Alan Burnett, presenta o seu propio estilo artístico, contando coa colaboración de varios artistas sobre a base do mesmo Universo DC.[127]

Logo da morte de Heath Ledger o 22 de xaneiro de 2008, Warner Bros. axustou o seu enfoque promocional no Joker,[128] revisando algunhas das súas páxinas web dedicadas á promoción do filme e publicando un tributo na lembranza de Ledger na páxina web oficial[129] e superpoñendo unha fita negra sobre a montaxe de fotos en WhySoSerious.com.[130] O 29 de febreiro de 2008, I Believe in Harvey Dent foi actualizado para permitirlle ós fanáticos enviar o seu enderezo electrónico e números de teléfono.[131] En marzo de 2008, a campaña ficticia de Harvey Dent informou ós fanáticos dunha campaña chamada "Dentmobiles" que percorrería varias cidades para promocionar a candidatura de Dent como fiscal do distrito.[132]

Póster do filme, visto na rúa Saint-Honoré de París en agosto de 2008.

O 15 de maio de 2008, os parques de atraccións Six Flags Great America e Six Flags Great Adventure abriron a montaña rusa The Dark Knight Coaster, cun custo de 7,5 millóns de dólares no seu desenvolvemento e que simula que estás sendo axexado polo Joker.[133] Mattel produciu xoguetes e xogos baseados no filme, así como figuras de acción, disfraces, xogos de mesa, crebacabezas e unha edición especial do xogo de cartas UNO, que comezaron a súa distribución comercial en xuño de 2008.[134]

Warner Bros. dedicou seis meses a unha estratexia contra a infracción que implicaba rastrexar ás persoas que tiñan unha copia previa ó lanzamento do filme en calquera momento. Os calendarios de envío e entrega tamén se escalonaron e fixéronse controis sobre o terreo, tanto nos Estados Unidos coma no estranxeiro, para garantir que non se realizasen copias ilegais do filme nos cinemas.[135] Unha copia sen licenza foi compartida na rede unhas 38 horas despois da estrea. O motor de busca de BitTorrent The Pirate Bay burlouse da industria do cinema pola súa capacidade de distribuír o filme de balde, substituíndo o seu logo por unha mensaxe de burla.[136]

Pandemic Studios estivo desenvolvendo unha adaptación ós videoxogos, Batman: The Dark Knight. Porén, o seu desenvolvemento enfrontouse a unha serie de interrupcións e tivo que ser cancelado antes de rematar.[137]

Estrea

[editar | editar a fonte]

Warner Bros. celebrou a estrea mundial de O cabaleiro escuro na cidade de Nova York o 14 de xullo de 2008, proxectándoa nun cinema IMAX cos compositores James Newton Howard e Hans Zimmer interpretando unha parte da banda sonora en directo.[138] Durante o lanzamento comercial, o filme xerou "recensións abrumadoramente positivas e moito rebumbio arredor da interpretación de Heath Ledger como o Joker".[139] O cabaleiro escuro estreouse comercialmente o 16 de xullo de 2008 en Australia, recadando preto de 2,3 millóns de dólares no seu primeiro día.[140]

Nos Estados Unidos e no Canadá, O cabaleiro escuro foi distribuído en 4 366 cinemas, superando o récord anterior de maior número de cinemas ostentado por Pirates of the Caribbean: At World's End en 2007. Este número tamén incluía 94 cinemas IMAX, con estimacións de que o filme foi reproducido en 9 200 pantallas nos Estados Unidos e o Canadá.[140] En liña, os servizos de venda de entradas venderon en aproximadamente 3.000 horarios de medianoite, así como os infrecuentes horarios temperáns para o día de estrea do filme. Tódolos cinemas IMAX venderon tódalas entradas na semana da estrea.[141] O cabaleiro escuro foi reestreado en IMAX co gallo do seu décimo aniversario o 24 de agosto de 2018. Foi proxectado nos AMC IMAX theaters en Universal CityWalk, Lincoln Square, Manhattan e Metreon, así como no Cinesphere de Ontario Place.[142]

Acollida

[editar | editar a fonte]
A interpretación de Heath Ledger foi amplamente alabada e valeulle un premio Óscar póstumo.

O cabaleiro escuro é considerado a miúdo un dos mellores filmes de tódolos tempos. Na páxina web de recensións Rotten Tomatoes, O cabaleiro escuro ten un índice de aprobación do 94%, baseado en 327 recensións, e cunha puntuación media de 8.6/10. O consenso da crítica na páxina decríbeo como "Escuro, complexo e inesquecible, O cabaleiro escuro ten éxito no só como un entretido filme de banda deseñada, senón tamén como unha saga do crime moi emocionante".[143] Metacritic, que asigna unha cualificación baseada nas recensións dos principais críticos de cinema, calculou unha puntuación media de 82 sobre 100, baseada en 39 críticos, indicando "aclamación universal".[144] As enquisas de CinemaScore indicaron que a puntuación media do filme era "A" nunha escala de A+ (máximo) e F (mínimo), no cal a audiencia era sensiblemente masculina e adulta.[145]

Roger Ebert de Chicago Sun-Times concedeulle catro estrelas sobre catro, describindo O cabaleiro escuro como un "filme asombroso que vai alén das súas orixes e se converte nunha traxedia fascinante". Loou as interpretacións, dirección e guión, dicindo que o filme "redefine as posibilidades dos filmes sobre banda deseñada".[146] Ebert declarou que a "interpretación clave" é a de Heath Ledger, e considerou a posibilidade de se se convertería no primeiro actor gañador dun Óscar póstumo dende Peter Finch en 1976 (O Óscar finalmente recaeu sobre Ledger).[147] Ebert clasificouno como un dos seus vinte filmes favoritos de 2008.[148]

Peter Travers de Rolling Stone escribiu que o filme é máis profundo que o seu predecesor, cun guión "hábil" que evita escrutar o Joker coa psicoloxía popular, e no seu canto pon ó espectador a examinar a psique de Bruce Wayne.[149] Travers eloxiou todo o elenco, dándolles a todos eles unha cualificación "'A'". Di que Bale é "electrizante", evocando a Al Pacino en O padriño (II parte), que a interpretación de Eckhart como Harvey Dent é "arrepiantemente conmovedora", e que Oldman "é tan habelencioso que fai que a virtude sexa algo emocionante en Jim Gordon".[149] Travers dixo que Ledger arrédase da interpretación do Joker que fixo Jack Nicholson e adéntrase nun territorio máis escuro, polo cal expresou o seu apoio a calquera potencial campaña a que Ledger fose nomeado ós Premios Óscar,[149] Travers dixo que os cineastas trasladaron o filme fóra do cinema baseado en banda deseñada e realizaron algo máis achegado a unha xenuína obra de arte, citando a dirección de Nolan e a "áspera realidade" da fotografía de Wally Pfister como as principais impulsoras na creación do universo que ten algo de "cru e elemental". En particular, cita a coreografía de acción de Nolan nas secuencias rodadas en IMAX como unha rival de Heat (1995).[149] Manohla Dargis de The New York Times escribiu, "Inclinado sobre a división entre a arte e a industria, a poesía e o entretemento, é máis escura e profunda que calquera outro filme de Hollywood baseado en banda deseñada".[150] Entertainment Weekly púxoo na súa lista dos mellores da última década, dicindo que "Cada grande heroe precisa un gran vilán. E no 2008, o Batman de Christian Bale atopou no derviche demente de Heath Ledger, o Joker".[151] O crítico da BBC Mark Kermode, nunha recensión positiva, dixo que Ledger é "moi, moi bo" pero que a de Oldman é "a mellor interpretación do filme, por unha milla"; Kermode considerou que Oldman merecía un nomeamento ó Óscar.[152]

Emanuel Levy escribiu que Ledger "mergúllase completamente" no papel,[153] e que o filme representa "o máis conseguido e maduro" traballo de Nolan, así como o máis impresionante e resoante tecnicamente de tódolos filmes de Batman. Levy coida que as escenas de acción están entre as máis impresionantes vistas nun filme estadounidense durante anos, e fala de que a parte rodada na cidade de Hong Kong e particularmente impresionante dende o eido visual.[153] Levy e Peter Travers conclúen que o filme é "asombroso e visionario,"[149][153] mentres que Levy di que O cabaleiro escuro é "nada menos que brillante".[153] Por outra banda, David Denby de The New Yorker dixo que a historia non é coherente abondo para completar totalmente as disparidades. Dixo que o estado de ánimo do filme é como de "clímax constante", e que se sente apresurado e demasiado longo. Denby criticou escenas que non teñen sentido ou que, segundo el, rematan cando se están volvendo interesantes.[154] Denby salienta que o conflito central é viable, pero sobre o cal "só a metade do equipo pode actuar," dicindo que o "plácido" Bruce Wayne de Bale e o "atormentado pero pouco interesante" Batman están constantemente eclipsados polo desempeño "sinistro e arrepiante" de Ledger, que di que é o único elemento de éxito do filme. Denby conclúe que Ledger é "hipnotizante" en cada escena.[154] A vocalización do Batman de Christian Bale (que foi parcialmente alterada durante a posprodución) foi obxecto de moitos comentarios por parte da crítica, e David Edelstein de NPR describe que a interpretación de Bale ofrece "unha voz que é máis profunda e esaxerada que nunca". Porén, Alonso Duralde de MSNBC refírese á voz de Bale como "arrepiante", en oposición á voz que usou en Batman empeza, que segundo Duralde "soaba absurdamente profunda, como a dun neno de dez anos poñendo voz de adulto para facer bromas telefónicas".[155][156]

O cabaleiro escuro foi clasificado como o décimo quinto mellor filme da historia segundo Empire na súa lista de 2008 dos "500 mellores filmes de tódolos tempos", baseándose nas votacións ponderadas de 10 000 lectores, 150 directores de cinema e 50 críticos de cinema de renome.[157] A interpretación do Joker de Heath Ledger tamén foi clasificada no número 3 na lista de 2008 de Empire das "100 mellores personaxes de cinema de tódolos tempos".[158] En xuño de 2010, o Joker foi clasificado no número 5 de Entertainment Weekly na lista "100 mellores personaxes dos últimos 20 anos".[159] A actuación de Heath Ledger foi clasificada no número 2 na lista das grandes interpretacións en filmes de superheroes segundo The Hollywood Reporter, detrás de Hugh Jackman como Lobeto.[160] A revista Paste nomeouno un dos 50 mellores filmes da década (2000–2009), no posto número 11.[6] En 2016, Playboy clasificou o filme no número cinco na súa lista de 15 secuelas que son mellores os orixinais.[161] O cabaleiro escuro foi incluído na lista de American Cinematographer entre os "Filmes mellor rodados de 1998-2008", ocupando o posto 10. Máis de 17 000 persoas de todo o mundo participaron na votación final.[162] En marzo de 2011, o filme foi votado polos oíntes de BBC Radio 1 e BBC Radio 1Xtra como o seu oitavo filme favorito de tódolos tempos.[163] O 22 de marzo de 2011, o especial de televisión Best in Film: The Greatest Movies of Our Time considerou o filme como como o segundo mellor no xénero de acción, e o Joker de Ledger como a terceira mellor personaxe do cinema.[164] En 2012, Total Film clasificou O cabaleiro escuro como o sexto filme máis logrado dos últimos quince anos, dicindo que "o drama criminal psicoperativo de Christopher Nolan foi o blockbuster máis excitante da década, e o máis desafiante".[165] En 2014, Time Out investigou con críticos de cinema, actores, directores e especialista sobre os seus filmes de acción favoritos.[166] O cabaleiro escuro foi clasificado no posto 80 da lista.[167] En 2014, O cabaleiro escuro foi clasificado como o terceiro mellor filme xamais feito segundo a lista de Empire dos "301 mellores filmes de tódolos tempos" segundo as votacións dos lectores da revista.[168] O filme tamén foi incluído no posto 57 dos 100 filmes favoritos de Hollywood, un estudio compilado por The Hollywood Reporter.[169] O cabaleiro escuro ocupa o posto 96 na lista da BBC dos "100 mellores filmes estadoundienses", votada por críticos de cinema de todo o mundo.[170] Tamén foi votado como un dos filmes favoritos de Nova Zelandia nunha enquisa de 2015.[171] Ocupa o posto 33 dos mellores filmes do século XXI de acordo con 177 críticos de cinema, nun estudo da BBC de 2016.[172] O crítico Barry Norman incluíuno na súa lista dos "100 mellores filmes de tódolos tempos".[173]

Comentarios

[editar | editar a fonte]

O escritor de misterio Andrew Klavan, comparou en The Wall Street Journal as medidas extremas que Batman debe tomar para loitar contra o crime coas que tomou o expresidente George W. Bush na súa guerra contra o terrorismo. Klavan declarou que "en certo grao" O cabaleiro escuro é "un canto de alabanza moral da fortaleza e coraxe moral que tivo que amosar George W. Bush nesa época de terror e guerra". Klavan apoia a súa interpretación do filme comparando Batman con Bush, e argumenta que "ás veces hai que superar os límites dos dereitos civís para facer fronte a unha emerxencia, asegurándose de que restabelecerán eses límites cando pase a emerxencia".[174] O artigo de Klavan recibiu unha onda de críticas en Internet e nos principais medios de comunicación, como en "The Plank" de The New Republic.[175] Nunha recensión de The Sunday Times, Cosmo Landesman chegou a unha conclusión oposta á de Klavan, argumentando que O cabaleiro escuro "ofrece moitos waffles moralistas sobre como debemos apertar un terrorista – está ben, esaxero. Porén, no fondo hai unha longa e tediosa discusión sobre como os individuos e a sociedade nunca deben abandonar o imperio da lei na loita contra as forzas da anarquía. Loitando contra mostros, debemos ter coidado de non converternos en monstros – esa clase de cousas. O filme defende a afirmación da coalición antibelicista de que, ó librar unha guerra contra o terrorismo, creanse as condicións para un terror maior. Amósasenos que morreron persoas inocentes a causa de Batman  - e el cae por mor disto".[176] Benjamin Kerstein, escribiu en Azure que tanto Klavan como Landesman "teñen razón", porque "O cabaleiro escuro é un espello perfecto da sociedade que o está a ver: unha sociedade tan dividida en temas como o terror ou como loitalo que, por primeira vez en décadas, xa non existe unha corrente principal estadounidense".[177]

O expresidente estadounidense Barack Obama usou o filme para axudarse a explicar como entendía o papel e o crecemento do Estado Islámico (ISIS). "Hai unha escena no principio na cal os líderes mafiosos de Gotham están reunidos ... Estes son os homes que teñen a cidade dividida. Eran matóns, pero había unha especie de orde. Todos tiñan un territorio de seu. E logo entra o Joker e encende toda a cidade en chamas. ISIS é o Joker. Ten a capacidade de incendiar toda a rexión. Iso é polo que o temos que combater".[178]

Temas e análise

[editar | editar a fonte]

Segundo David S. Goyer, o tema principal de O cabaleiro escuro é a escalada.[179] Gotham City é débil e os cidadáns culpan a Batman pola violencia e a corrupción da cidade, así como da ameaza do Joker, e iso supera os seus límites, facéndolle sentir que tomar a lei pola propia man está degradando aínda máis a cidade. Roger Ebert declarou que "Ó longo do filme [o Joker] concibe situacións enxeñosas que obrigan a Batman, ó comisario Gordon e ó fiscal do distrito Harvey Dent a tomar decisións éticas imposibles. Mais ó final, todo o fundamento moral da lenda de Batman está en perigo".[147]

Outros críticos mencionaron mencionaron o triunfo do mal sobre o ben. Harvey Dent é visto como o "cabaleiro branco" de Gotham no comezo do filme pero este remata sendo seducido polo mal.[75] Por outra banda, o Joker é visto como o representante da anarquía e o caos. Non ten motivación, non responde ordes, e non desexa outra cousa que non sexa "ver arder o mundo". A terrible lóxica do erro humano é outro tema tamén. A escena do transbordador amosa como os humanos poden ser atraídos facilmente pola inmoralidade, e como iso podería levar a un desastre potencial.[180]

A inclusión dunha personaxe como a do Joker, un que rexeita xogar seguindo as regras tradicionais dos viláns, levou a algúns críticos e estudosos a interpretar a representación da violencia en O cabaleiro escuro como unha clara alegoría do uso da forza en resposta ás ameazas globais nunha América despois do 11 de setembro.

Galardóns e nomeamentos

[editar | editar a fonte]
O Tumbler durante a estrea europea do filme.

Entre os nomeamentos máis destacados figuran os case vinte premios que gañou Heath Ledger pola súa interepretación, incluíndo o Óscar ó mellor actor secundario, o Premio do Sindicato de Actores ó mellor actor secundario, o Globo de Ouro ó mellor actor secundario e o BAFTA ó mellor actor secundario. O cabaleiro escuro tamén recibiu nomeamentos do Sindicato de Guionistas dos Estados Unidos de América (polo mellor guión adaptado), do Sindicato de Produtores dos Estados Unidos de América e o Sindicato de Directores dos Estados Unidos de América, así como un gran número doutros premios e nomeamentos de sindicatos. Foi nomeado ó mellor filme nos Premios da Crítica Cinematográfica e foi nomeado un dos mellores dez filmes de 2008 segundo o American Film Institute.

O cabaleiro escuro foi nomeado a oito Premios Óscar durante a 81ª edición dos premios,[181] rompendo o récord de sete nomeamentos de Dick Tracy como o filme baseado en banda deseñada, novela gráfica ou tira cómica con máis nomeamentos. O cabaleiro escuro gañou dous premios: o de mellor actor secundario para Heath Ledger e mellor edición de son. Estivo nomeado a outros seis, incluíndo mellor dirección de arte, mellor fotografía, mellor son, mellores efectos visuais, mellor maquillaxe e mellor montaxe. Heath Ledger foi o primeiro gañador póstumo do premio ó mellor actor secundario, e o segundo gañador póstumo na historia dos premios (Peter Finch gañou o premio de mellor actor en 1976 polo filme Network). Ademais, a vitoria de Ledger supuxo o primeiro premio nunha das grandes categorías (produción, dirección, actuación ou guión) para un filme de superheroes. Ademais, o premio de Richard King na categoría de mellor edición de son bloqueou un barrido completo de premios por parte do gran vencedor da cerimonia, o gañador ó mellor filme Slumdog Millionaire. Malia que non recibiu un nomeamento na categoría de mellor filme, a canción de apertura da cerimonia rendeu homenaxe a O cabaleiro escuro xunto cos cinco filmes nomeados nesa categoría, no cal o presentador Hugh Jackman montou unha maqueta do Batpod feito de lixo. Malia o grande éxito entre a crítica, a ausencia do filme na lista de nomeados na categorís xerou moita controversia, e fixo que espertaran críticas ós Premios da Academia por ignorar o filme.[182][183] Houbo especulación sobre a a Academaia cambiaría o número de nomeados ó mellor filme chegando a dez, no canto dos tradicionais cinco, por mor da omisión do filme.[184][185] Nunha sesión de preguntas e repostas posterior ó anuncio dos nomeados, o daquela presidente da Academia Sidney Ganis dixo; "Non che estaría dicindo a verdade se dixera que as palabras cabaleiro escuro non apareceron".[186]

Ó ser unha coprodución estadounidense e británica, o filme foi nomeado na XXIII edición dos Premios Goya ó mellor filme europeo.[187] Tamén tivo un nomeamentos no Xapón nos Premios Seiun de 2009 na categoría de ciencia ficción[188] conseguindo un Premio da Academia Xaponesa ó mellor filme estranxeiro.[189]

Recadación

[editar | editar a fonte]
Un letreiro da preestrea do filme no Coliseum de Barcelona.

O cabaleiro escuro recadou 534,9 millóns de dólares en América do Norte e 469,7 millóns noutros territorios de todo o mundo, facendo un total de máis de 1 billón de dólares. Internacionalmente, é o número 34 de recadación na historia, o de maior recadación no 2008, e o cuarto filme na historia en superar o billón de dólares. Fixo 199,7 millóns de dólares en todo o mundo só na semana da estrea, o que o clasifica no posto 34 de tódolos tempos.[190] Box Office Mojo estima que o filme vendeu 74,26 millóns de entradas nos Estados Unidos durante a súa distribución inicial.[191]

Co obxectivo de facer medrar as oportunidades de superar billón de dólares en todo o mundo e de gañar nos Óscars, Warner Bros. re-estreou o filme en cinemas IMAX e cinemas normais nos Estados Unidos e noutros países o 23 de xaneiro de 2009.[192][193] Antes da re-estrea, o filme contaba con 997 millóns de recadación,[194] mais despois da re-estrea, o filme superou 1 billón de dólares en febreiro de 2009.[195]

América do Norte

[editar | editar a fonte]

O cabaleiro escuro estreouse o venres 18 de xullo de 2008. Estabeleceu un récord para as sesións de medianoite, conseguindo 18,5 millóns de dólares en 3 040 cinemas[196] (un récord superado primeiro por Harry Potter e o misterio do príncipe).[197] A sesión de medianoite incluíu uns 640 000 de dólares de proxeccións en IMAX.[198] Foi proxectado en 9 200 pantallas e en 4 366 cinemas (un récord superado primeiro por Iron Man 2),[199] estabelecendo tamén un récord de recadación nun único día, con 67,2 millóns de dólares[196][200] (ámbolos dous récords superados primeiro por The Twilight Saga: New Moon),[201] e un récord de recadación semanal, con 158,4 millóns de dólares[196][202][203] (superado primeiro por Harry Potter e as reliquias da morte (2ª parte)).[204] A media de fin de semana por cinema, de 36 283 dólares, é a quinta maior de tódolos tempos.[205] Vendeu un estimado de 22,37 millóns de entradas na primeira fin de semana cun prezo medio de 7,08 dólares, o cal significa que vendeu máis entradas que Spider-Man 3 en 2007, que vendeu 21,96 millóns cun prezo medio de 6,88 dólares.[206][207] Ademais, o filme estabeleceu un récord de estrea en IMAX, con 6,3 millóns de dólares nunha fin de semana[196] (un récord superado primeiro por Star Trek).[208] Conseguiu a maior recadación nun domingo con 43,6 millóns de dólares[196] e a meirande estrea semanal de venres a xoves con 238,6 millón de dólares (ámbolos dous superados por Marvel's The Avengers).[209][210] Tamén conseguiu a maior recadación acumulada no terceiro e cuarto día despois da estrea (ámbolos dous superados por Harry Potter e as reliquias da morte (2ª parte)) e tamén até o décimo día da estrea (récord superado por Marvel's The Avengers).[211] Ademais, foi o filme que máis axiña superou os 100 millóns de dólares (un récord que superou primeiro New Moon), os 150 millóns de dólares e cada 50 millóns adicionais até alcanzar os 450 millóns (récords superados por Marvel's The Avengers), e 500 millóns (un récord superado primeiro por Avatar).[212] Finalmente, acadou a maior recadación na segunda fin de semana (un récord tamén superado por Avatar).[213]

Conseguiu a cuarta mellor recadación nun domingo (51 336 732 dólares). No seu primeiro luns, conseguiu 24,5 millóns de dólares, que aínda segue a ser o luns non festivo con maior recadación e o cuarto mellor luns de tódolos tempos. O seu primeiro martes, recadou outros 20,9 millóns de dólares, que segue a ser o mellor martes (non de estrea) e o segundo mellor martes de tódolos tempos.[214] Notablemente, copou a recadación durante a segunda fin de semana en América do Norte (cun total de 253 586 871 dólares)[215] e foi o único filme de 2008 que permaneceu no máis alto da lista de recadación durante catro fins de semana consecutivos.[216]

O cabaleiro escuro é o filme con maior recadación de 2008, o segundo filme de superheroes, o segundo filme baseado en banda deseñada e o cuarto filme con maior recadación en América do Norte de tódolos tempos. Co prezo da entrada axustada á inflación, clasifícase no posto 28.[217] En contraste con Avatar e Titanic, que recadaron máis que O cabaleiro escuro en América do Norte e tiveron ganancias lentas pero estables, O cabaleiro escuro rompeu récords na fin de semana de estrea e freou significativamente despois das primeiras fins de semana.[214][218]

Alén de América do Norte

[editar | editar a fonte]

Internacionalmente, O cabaleiro escuro foi o filme con maior recadación de 2008[219] e o cuarto filme de superheroes con maior recadación. Estreouse en 20 outros territorios en 4 520 pantallas, recadando 41,3 millóns de dólares na súa primeira fin de semana.[220] O filme o foi segundo, despois de Hancock, que foi proxectado en 71 territorios na súa terceira fin de semana. O territorio máis importante para O cabaleiro escuro foi Australia, onde recadou 13,7 millóns de dólares durante a fin de semana, estabelecendo un récord da mellor estrea dun filme de superheroes.[221] Ocupou o primeiro posto de recadación fóra de América do Norte durante tres fins de semana consecutivas, e catro en total. Por mor de sensibilidades culturais respecto dalgúns elementos do filme, e logo dunha negativa de adherirse ás condicións previas da pre-estrea, Warner Bros. decidiu non lanzar o filme na China.[222] O seu mercado máis lucrativo logo de América do Norte foi o Reino Unido, Irlanda e Malta, onde recadou 89,1 millóns de dólares. Ademais, en Australia recadou 39,9 millóns de dólares, estando aínda no Top 10 de recadación do país.[223] Os seguintes maiores mercados foron os de Alemaña (29,7 millóns de dólares), Francia e a rexión do Magreb (27,5 millóns) e Corea do Sur (25,0 millóns).[224]

Edicións domésticas

[editar | editar a fonte]

O filme estreuse en DVD e Blu-ray en América do Norte o 9 de decembro de 2008. A estrea diferentes edicións, incluíndo unha edición DVD dun só disco, dous DVDs con edición especial, unha edición de dous discos BD e unha edición especial BD cunha figura do Bat-pod.[225] A versión BD/iTunes presenta o filme nunha relación de aspecto variable, coas secuencias en IMAX en formato 1.78:1, mentres que as secuencias en 35 mm son de 2.40:1.[226] As versións en DVD contén o filme completo cun aspecto uniforme de 2.40:1. O disco 2 da edición especial en DVD contén as seis secuencias en IMAX no formato orixinal de 1.44:1. Ademais, as imaxes IMAX que están presentados como 1.78:1 na estrea Blu-ray non están incluídas na edición especial en DVD. Por outra banda, ademais das estreas estándar en DVD, algunhas tendas venderon as súas propias versións exclusivas do filme.

No Reino Unido, o filme tivo unhas vendas combinadas de 513 000 unidades no primeiro día do lanzamento, dos cales 107 730 (o 21%) eran discos blu-ray, o maior volume de discos blu-ray vendidos no primeiro día na historia.[227] Nos Estados Unidos, O cabaleiro escuro estabeleceu un récord de vendas en DVD nun só día, vendendo 3 millóns de unidades no primeiro día do seu lanzamento – 600 000 dos cales eran discos blu-ray.[228]

As edicións en DVD e blu-ray Disc foron estreadas en Australia o 10 de decembro de 2008. As estreas fixéronse en formato dun disco DVD, de edición especial en dous discos DVD, nunha edición de dous discos que incluían unha Batmask en DVD e BD, unha edición BD de edición limitada coa figura do Batpod, unha edición BD de dous discos e unha edición de catro discos con Batman empeza/O cabaleiro escuro en DVD e BD. O 19 de decembro de 2008, o lanzamento en DVD situouse no máis alto nas listas de vendas de DVDs en Australia[229] e crese que superou as vendas en Australia de Finding Nemo.[230]

O filme vendeu copias en blu-ray por valor de 370 millóns de yens (4,1 millóns de dólares estadounidenses) no Xapón, situándose no terceiro lugar no top 10 de vendas na categoría blu-ray.[231][232]

En marzo de 2011, Warner Bros. ofreceu O cabaleiro escuro para ver en Facebook, converténdose no primeiro filme cunha distribución dixital a través dunha páxina de redes sociais. Os usuarios dos Estados Unidos puideron empregar Facebook Credits para ver o filme.[233] O cabaleiro escuro estreouse en 4K UHD Blu-Ray o 19 de decembro de 2017.[234]

Legado

[editar | editar a fonte]

De acordo con David Sims de The Atlantic, O cabaleiro escuro "lexitimou" o xénero dos filmes baseados en banda deseñada a ollos dos estudios cinematográficos, estabelecendo unha base de éxito para franquías como as de Marvel Cinematic Universe.[235] Darren Franrich de Entertainment Weekly escribiu que o filme "cimentou un novo camiño ó falar de filmes de superheroes", especificamente como vehículos serios para o comentario político e o logro artístico.[236]

Múltiples elementos de O cabaleiro escuro tiveron unha profunda influencia en gran número de filmes posteriores.[237][238][239] Por exemplo, o director Ryan Coogler citou a representación de Gotham City en O cabaleiro escuro como unha inspiración parcial para a representación de Wakanda no filme de 2018 Black Panther.[240] Ademais, Michael B. Jordan mencionou a interpretación de Ledger como unha influencia para a súa interpretación de Killmonger, o vilán de Black Panther.[241] O director Sam Mendes chamou O cabaleiro escuro un "cambio de xogo para todos" dicindo que a súa influencia marcou a súa dirección de Skyfall (2012): "O que Nolan demostrou foi que podes facer un gran filme que sexa emocionante e entretido e que teña moito que dicir sobre o mundo en que vivimos ... Iso axudoume a ter a confianza de levar este filme en direccións que, sen O cabaleiro escuro, poderían no ter sido posibles".[242] O compositor Blake Neely da serie de televisión Arrow inspirouse na banda sonora de Hans Zimmer para O cabaleiro escuro.[243] Ademais, nunha retrospectiva do décimo aniversario para Rotten Tomatoes, Erik Amaya acreditou que a interpretación de Ledger non só foi novidosa por achegar unha nova intepretación do Joker para o público xeral, senón tamén como base para representacións cinematográficas posteriores.[185]

Varios críticos sinalaron que filmes posteriores imitaron o ton escuro e áspero de O cabaleiro escuro mais sen poder replicar a calidade do seu guión, actuación e estrutura argumental.[244][245] Segundo Charles Bramesco de The Guardian, moitos filmes de DC Extended Universe, como Batman contra Superman: O amencer da xustiza, Escuadrón Suicida e A Liga da Xustiza, "padecen dunha alegría bastarda baseada na solemnidade fundada de Nolan".[246] Chris Newbould de The National chegou a unha conclusión semellante, lamentando como os filmes de DCEU "non lograron entusiasmar nin ó público nin á crítica e desempeñándose de maneira pasable na recadación".[247] Nick Pope de Esquire acusou a O cabaleiro escuro de alentar a futuros filmes de superheroes a "tomarse [a si mesmos] demasiado en serio".[248]

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ "The Dark Knight". British Board of Film Classification. Arquivado dende o orixinal o 20 de agosto de 2017. Consultado o 13 de decembro de 2014. 
  2. ↑ 2,0 2,1 "Film: The Dark Knight". LUMIERE. Consultado o 15 de marzo de 2018. 
  3. ↑ 3,0 3,1 "The Dark Knight (2008)". Box Office Mojo. Consultado o 19 de marzo de 2009. 
  4. ↑ Marc Tyler Nobleman (2012). Bill the Boy Wonder:The Secret Co-Creator of Batman. Charlesbridge Publishing, U.S. ISBN 978-1580892896
  5. ↑ "Noblemania". 
  6. ↑ 6,0 6,1 Paste, ed. (3 de novembro de 2009). "The 50 Best Movies of the Decade (2000–2009)". Arquivado dende o orixinal o 17 de outubro de 2017. Consultado o 14 de decembro de 2011. 
  7. ↑ "Film Critics Pick the Best Movies of the Decade". Metacritic. 3 de xaneiro de 2010. Arquivado dende o orixinal o 16 de agosto de 2017. Consultado o 4 de setembro de 2012. 
  8. ↑ the-numbers.com (ed.). "Movie Records". Consultado o 24 de agosto de 2010. 
  9. ↑ "Best of 2008". CriticsTop10. Consultado o 12 de novembro de 2014. 
  10. ↑ Box Office Mojo (ed.). "All Time Worldwide Box Office Grosses". Consultado o 22 de maio de 2016. 
  11. ↑ "Academy Awards Database - ACTOR IN A SUPPORTING ROLE, 2008". Arquivado dende o orixinal o 27 de febreiro de 2014. Consultado o 14 de novembro de 2018. 
  12. ↑ "O cabaleiro escuro na TVG". Radio Fusión. 22 de marzo de 2012. Arquivado dende o orixinal o 06 de marzo de 2016. Consultado o 9 de marzo de 2013. 
  13. ↑ 13,0 13,1 "WWC – 'The Dark Knight' Panel". Wizard Entertainment. 11 de agosto de 2007. Arquivado dende o orixinal o 11 de xaneiro de 2008. Consultado o 10 de novembro de 2008. 
  14. ↑ Keysi Fighting Method (ed.). "Dark Knight: Christian Bale: Batman/Bruce Wayne". Arquivado dende o orixinal o 12 de xuño de 2008. Consultado o 8 de xullo de 2008. 
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 "Joker's Wild". Wizard Entertainment. 11 de febreiro de 2008. Arquivado dende o orixinal o 08 de febreiro de 2008. Consultado o 11 de febreiro de 2008. 
  16. ↑ Beale, Lewis (15 de xullo de 2007). Newsday, ed. "Fast Chat: Christian Bale". Arquivado dende o orixinal o 17 de xullo de 2007. Consultado o 19 de abril de 2008. 
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 David M. Halbfinger (9 de marzo de 2008). The New York Times, ed. "A Director Confronts Darkness and Death". Consultado o 8 de marzo de 2008. 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 Jolin, Dan (xaneiro de 2008). "Fear Has a Face". Empire 223: 87–88. Arquivado dende o orixinal o 07 de novembro de 2011. Consultado o 8 de xullo de 2008. 
  19. ↑ Mackie, Rob (21 de outubro de 2005). The Guardian, ed. "Batman Begins review". Reino Unido. Consultado o 20 de febreiro de 2007. 
  20. ↑ Tilley, Steve (13 de xuño de 2005). Edmonton Sun, ed. "Michael Caine one tough butler". Arquivado dende o orixinal o 03 de febreiro de 2015. Consultado o 20 de febreiro de 2007. 
  21. ↑ Chavez, Kellvin (28 de xaneiro de 2006). "Bettany Talks Batman Begins Sequel!". Latino Review. Arquivado dende o orixinal o 20 de agosto de 2006. Consultado o 31 de xullo de 2006. 
  22. ↑ Beall, Mark (30 de maio de 2006). "Lachy Hulme Talks Joker". Moviefone. Arquivado dende o orixinal o 29 de xuño de 2012. Consultado o 31 de xullo de 2006. 
  23. ↑ Stax (9 de xaneiro de 2006). "That Joker Adrien Brody". IGN Comics. Arquivado dende o orixinal o 10 de agosto de 2006. Consultado o 31 de xullo de 2006. 
  24. ↑ Saney, Daniel (21 de setembro de 2005). Digital Spy, ed. "Steve Carell to play The Joker?". Reino Unido. Arquivado dende o orixinal o 12 de decembro de 2007. Consultado o 9 de novembro de 2007. 
  25. ↑ Otto, Jeff (26 de xuño de 2006). IGN, ed. "Robin Williams, Joker?". Arquivado dende o orixinal o 21 de xullo de 2006. Consultado o 31 de xullo de 2006. 
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 Stax (6 de decembro de 2007). "IGN interviews Christopher Nolan". IGN Movies. Arquivado dende o orixinal o 28 de xullo de 2012. Consultado o 3 de xuño de 2008. 
  27. ↑ 27,0 27,1 Lesnick, Silas (10 de novembro de 2007). The Movie Reporter, ed. "IESB Exclusive: Heath Ledger Talks the Joker!". IESB.net. Arquivado dende o orixinal o 15 de febreiro de 2009. Consultado o 12 de novembro de 2007. 
  28. ↑ 28,0 28,1 Lyall, Sarah (4 de novembro de 2007). The New York Times, ed. "Movies: In Stetson or Wig, He's Hard to Pin Down". Consultado o 8 de xullo de 2008. 
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 Richards, Olly (28 de novembro de 2007). Empire, ed. "World Exclusive: The Joker Speaks: He's a Cold-blooded Mass-murdering Clown". Bauer Verlagsgruppe. Consultado o 8 de xullo de 2008. 
  30. ↑ 30,0 30,1 Horowitz, Josh (10 de novembro de 2007). "Heath Ledger Says His Joker Has 'Zero Empathy' ". MTV. Arquivado dende o orixinal o 08 de setembro de 2015. Consultado o 12 de novembro de 2007. 
  31. ↑ 31,0 31,1 Carroll, Larry (18 de marzo de 2008). "'Dark Knight' Stars, Director Want Film To 'Celebrate' Heath Ledger's Work". MTV. Arquivado dende o orixinal o 22 de marzo de 2009. Consultado o 5 de xuño de 2008. 
  32. ↑ "Merrick" (pseudonym) (5 de decembro de 2008). Ain't It Cool News, ed. "Nolan Talks DARK KNIGHT Blu-Ray, a 100,000 Person Screening of the Film (Featuring Live Q & A w/ Nolan), TDK Sequel, and More!!". Arquivado dende o orixinal o 21 de marzo de 2011. Consultado o 6 de decembro de 2008. 
  33. ↑ 33,0 33,1 Brown, Scott (24 de xuño de 2008). Wired, ed. "Dark Knight Director Shuns Digital Effects for the Real Thing". Consultado o 24 de xuño de 2008. 
  34. ↑ 34,0 34,1 "Dark Knight Dedicated to Ledger". BBC News. 27 de xuño de 2008. Consultado o 27 de xuño de 2008. 
  35. ↑ Jolin, Dan (xullo de 2008). "The Dark Knight". Empire 228: 92–100. 
  36. ↑ Fischer, Paul (9 de xullo de 2008). Darkhorizons.com, ed. "Exclusive Interview: Gary Oldman for "The Dark Knight"". Dark Horizons Multimedia. Arquivado dende o orixinal o 03 de xullo de 2012. Consultado o 22 de xullo de 2008. 
  37. ↑ 37,0 37,1 Carroll, Larry (10 de xullo de 2008). MTV Movie News, ed. "In 'Dark Knight,' The Often-Incompetent Jim Gordon Actually Knows What He's Doing". Arquivado dende o orixinal o 16 de decembro de 2008. Consultado o 22 de xullo de 2008. 
  38. ↑ Brevet, Brad (18 de xullo de 2008). RopeofSilicon.com, ed. "Gary Oldman Discusses His Role as Jim Gordon in 'The Dark Knight'". Ropeofsilicon. Arquivado dende o orixinal o 24 de xullo de 2008. Consultado o 22 de xullo de 2008. 
  39. ↑ 39,0 39,1 Boucher, Geoff (3 de maio de 2008). Los Angeles Times, ed. "Aaron Eckhart: Not Just Another Pretty Face in 'The Dark Knight' ". Consultado o 3 de maio de 2008. 
  40. ↑ 40,0 40,1 Purdin, Rickey (4 de marzo de 2008). Wizard Entertainment, ed. "(Dark Knight Exclusive): Aaron Eckhart Q&A". Arquivado dende o orixinal o 18 de xuño de 2008. Consultado o 1 de xuño de 2008. 
  41. ↑ 41,0 41,1 Christopher Nolan e David S. Goyer (2007). "Introduction". Absolute Batman: The Long Halloween. Londres: Titan. ISBN 978-1-4012-1282-7. 
  42. ↑ Chavez, Kellvin (31 de maio de 2005). latinoreview.com, ed. "Video Interview: Schreiber & Stiles on The Omen!". Latino Review. Arquivado dende o orixinal o 18 de agosto de 2006. Consultado o 15 de agosto de 2006. 
  43. ↑ Carroll, Larry (21 de abril de 2006). MTV, ed. "Movie File: Brad Pitt, Chevy Chase, Ben Stiller, Owen Wilson, Josh Lucas & More". Arquivado dende o orixinal o 27 de xuño de 2006. Consultado o 31 de xullo de 2006. 
  44. ↑ Stax (2 de febreiro de 2007). "Phillippe Talks Two-Face". IGN. Arquivado dende o orixinal o 04 de febreiro de 2007. Consultado o 2 de febreiro de 2007. 
  45. ↑ McNary, Dave (15 de febreiro de 2007). "Eckhart Set As Two-Face". Variety. Consultado o 15 de febreiro de 2007. 
  46. ↑ Seijas, Casey (2 de outubro de 2008). MTV Splash Page, ed. "Mark Ruffalo Discusses His Try-Out For Harvey Dent/Two-Face Role In 'The Dark Knight'". Arquivado dende o orixinal o 03 de outubro de 2008. Consultado o 3 de outubro de 2008. 
  47. ↑ Marshall, Rick. "Matt Damon Confirms He Was Up For Two-Face Role In 'The Dark Knight'". MTV News. Arquivado dende o orixinal o 17 de maio de 2016. Consultado o 19 de abril de 2016. 
  48. ↑ Jolin, Dan (xullo de 2008). "The Dark Knight". Empire 228: 92–100. 
  49. ↑ Keck, William (29 de xullo de 2008). USA Today, ed. "Aaron Eckhart puts on his best acting face". Consultado o 16 de novembro de 2008. 
  50. ↑ cinescape.com, ed. (10 de agosto de 2005). "Batman Begins Sequel Is Moving Along". Cinescape. Arquivado dende o orixinal o 29 de xuño de 2012. Consultado o 4 de agosto de 2006. 
  51. ↑ Adler, Shawn (14 de xaneiro de 2008). MTV News, ed. "'Dark Knight' Absentee Katie Holmes Full Of Regrets? 'Not At All,' Actress Says". Arquivado dende o orixinal o 19 de xaneiro de 2008. Consultado o 9 de xaneiro de 2009. 
  52. ↑ McClintock, Pamela (8 de marzo de 2007). "Gyllenhaal Joining Batman Sequel". Reed Business Information. Consultado o 8 de marzo de 2007. 
  53. ↑ Williams, Andrew (6 de xaneiro de 2008). Metro, ed. "Gyllenhaal Talks Sexy Underwear". Arquivado dende o orixinal o 23 de xaneiro de 2010. Consultado o 8 de xaneiro de 2008. 
  54. ↑ Getlen, Larry (13 de xullo de 2008). New York Post, ed. "MORGAN FREEMAN: HOW I MENTORED BATMAN". Consultado o 14 de setembro de 2008. 
  55. ↑ Loder, Kurt (18 de xullo de 2008). "'The Dark Knight': Ledgerdemain". MTV. Arquivado dende o orixinal o 16 de decembro de 2008. Consultado o 14 de setembro de 2008. 
  56. ↑ Lanham, Ton (17 de outubro de 2007). examiner.com, ed. "Dwight Yoakam Pays Tribute to Buck Owens". Examiner. Arquivado dende o orixinal o 16 de decembro de 2011. Consultado o 17 de outubro de 2007. 
  57. ↑ Mooney, Alexander; Kornreich, Lauren (14 de agosto de 2007). "Senator Patrick Leahy (D-Gotham)". Turner Broadcasting System. Arquivado dende o orixinal o 20 de novembro de 2007. Consultado o 14 de agosto de 2007. 
  58. ↑ "Alkaline Trio – 06.06.08". AbsolutePunk.net. 26 de xuño de 2008. Consultado o 18 de xullo de 2010. 
  59. ↑ Venable, Nick (23 de decembro de 2016). "How Gotham Could Connect To The Dark Knight In Its Midseason Premiere". Cinema Blend. Consultado o 18 de xaneiro de 2017. 
  60. ↑ Traducido do orixinal: "As we looked through the comics, there was this fascinating idea that Batman's presence in Gotham actually attracts criminals to Gotham, [it] attracts lunacy. When you're dealing with questionable notions like people taking the law into their own hands, you have to really ask, where does that lead? That's what makes the character so dark, because he expresses a vengeful desire".
  61. ↑ "A Round Up so Far". Batman – The Dark Knight. 15 de xuño de 2007. Arquivado dende o orixinal o 07 de xullo de 2007. Consultado o 15 de xuño de 2009. 
  62. ↑ Superhero Hype!, ed. (9 de maio de 2005). "Premiere Features Batman Begins". Coming Soon Media, L.P. Arquivado dende o orixinal o 06 de maio de 2006. Consultado o 2 de novembro de 2006. 
  63. ↑ Spry, Jeff (febreiro de 2014). "Neal Adams: Up Close and Personal". Bleeding Cool. #8. Avatar Press. pp. 57–63.
  64. ↑ Warner Bros. Pictures (31 de xullo de 2006). ComingSoon.net, ed. "Batman Sequel Title & Casting Confirmed!". Coming Soon Media, L.P. Arquivado dende o orixinal o 06 de agosto de 2006. Consultado o 31 de xullo de 2006. 
  65. ↑ Stax (4 de agosto de 2006). "Dark Knight Talks Dark Knight". IGN. Arquivado dende o orixinal o 24 de setembro de 2006. Consultado o 3 de outubro de 2006. 
  66. ↑ Nolan, Jonathan. Christopher Nolan: The Movies. The Memories. Part 6: Jonathan Nolan on The Dark Knight EMPIRE. from Empire's issue 253. Consultado o 10 de outubro de 2015.
  67. ↑ Jolin. Dan. The Making Of The Joker EMPIRE. Do número de decembro de 2009 de Empire Magazine. Consultado o 26 de outubro de 2015.
  68. ↑ Saunders, Christopher (AllenbysEyes)The Empire of Crime: Dr. Mabuse, the original supervillain, Publicado o 23 de setembro de 2014. Consultado o 10 de outubro de 2015.
  69. ↑ Christopher Nolan's Top 10, The Criterion Collection. Consultado o 26 de outubro de 2015.
  70. ↑ insomniacmania.com, ed. (24 de agosto de 2006). "Updates on The Dark Knight Plus Our Own Exclusive on the Involvement of Joker Creator Jerry Robinson in the Batman Sequel!". Insomniac Mania. Arquivado dende o orixinal o 30 de agosto de 2006. Consultado o 28 de agosto de 2006. 
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 71,3 Horowitz, Josh (3 de decembro de 2007). MTV, ed. "'Dark Knight' Opening Scenes Reveal 'Radical' New Joker". Arquivado dende o orixinal o 06 de decembro de 2007. Consultado o 4 de decembro de 2007. 
  72. ↑ 72,0 72,1 Thompson, Anne (6 de xullo de 2008). "Dark Knight Review: Nolan Talks Sequel Inflation". Variety. Arquivado dende o orixinal o 10 de xullo de 2008. Consultado o 7 de xullo de 2008. 
  73. ↑ Horowitz, Josh (23 de agosto de 2006). betterthanfudge.com, ed. "Exclusive! Dirt on The Dark Knight!". Better Than Fudge. Arquivado dende o orixinal o 19 de setembro de 2006. Consultado o 23 de agosto de 2006. 
  74. ↑ Stax (3 de outubro de 2006). "Exclusive: Nolan's Dark Knight Revelations". IGN. Arquivado dende o orixinal o 27 de febreiro de 2007. Consultado o 23 de outubro de 2006. 
  75. ↑ 75,0 75,1 Boucher, Geoff (17 de novembro de 2008). Los Angeles Times, ed. "Thor's cartoon, Stan Lee's medal and Dick Tracy's fate all in Everyday Hero headlines". Consultado o 22 de novembro de 2008. 
  76. ↑ Jones, Catherine (13 de outubro de 2006). icliverpool.icnetwork.co.uk, ed. "Batman Film May Swoop Into Liverpool". icLiverpool. Consultado o 13 de outubro de 2006. 
  77. ↑ Newgen, Heather (12 de agosto de 2006). Superhero Hype!, ed. "Producer Chuck Roven on The Dark Knight". Coming Soon Media, L.P. Arquivado dende o orixinal o 22 de agosto de 2006. Consultado o 23 de agosto de 2006. 
  78. ↑ Lowman, Rob (19 de febreiro de 2007). Los Angeles Daily News, ed. "Tricks of the Trade (Part 2)". MediaNews Group. Arquivado dende o orixinal o 27 de febreiro de 2007. Consultado o 20 de febreiro de 2007. 
  79. ↑ Filmwad (ed.). "Nolan to Shoot Dark Knight in IMAX Format". Arquivado dende o orixinal o 31 de maio de 2007. Consultado o 23 de setembro de 2011. 
  80. ↑ "'The Dark Knight' to Mark 10th Anniversary With Limited IMAX Re-Release". www.msn.com (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 23 de xullo de 2018. Consultado o 23 de xullo de 2018. 
  81. ↑ "'The Dark Knight' Set for 10th Anniversary Imax Re-Release (EXCLUSIVE)". Variety. 18 de xullo de 2018. Consultado o 4 de setembro de 2018. 
  82. ↑ "Batman Looms Larger". American Cinematographer. xullo de 2008. Arquivado dende o orixinal o 27 de febreiro de 2014. Consultado o 4 de xullo de 2013. 
  83. ↑ 83,0 83,1 "How The Dark Knight Went IMAX". Slash Film. 14 de xuño de 2008. Consultado o 23 de xaneiro de 2011. 
  84. ↑ "3D a 'Flash in the Pan' – 'Inception' Cinematographer". The Wrap. 12 de novembro de 2010. Arquivado dende o orixinal o 17 de xaneiro de 2011. Consultado o 23 de xaneiro de 2011. 
  85. ↑ Bowles, Scott (28 de maio de 2007). USA Today, ed. "First Look: Enter the Joker – In the IMAX Format". Consultado o 29 de maio de 2007. 
  86. ↑ Weintraub, Steve (22 de decembro de 2010). "Exclusive: Exclusive: David Keighley (Head of Re-Mastering IMAX) Talks 'The Dark Knight', 'The Dark Knight Rises', 'Tron: Legacy', New Cameras, More". Collider.com. Arquivado dende o orixinal o 21 de marzo de 2011. Consultado o 1 de novembro de 2011.  .
  87. ↑ Armour, Terry (28 de xaneiro de 2007). Chicago Tribune, ed. "Quiet on the Set? Not in This Town". Arquivado dende o orixinal o 01 de marzo de 2007. Consultado o 30 de xaneiro de 2007. 
  88. ↑ Pearlman, Cindy (25 de outubro de 2006). Chicago Sun-Times, ed. "Caped Crusader May Alight Here Next Year". Consultado o 25 de outubro de 2006. 
  89. ↑ Ebert, Roger (13 de xullo de 2005). Chicago Sun-Times, ed. "Batman Begins". Arquivado dende o orixinal o 30 de marzo de 2013. Consultado o 25 de febreiro de 2007. 
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 Palmer, Dan (29 de xullo de 2008). Confessions of a Preservationist, ed. "Mies's Gotham". The Landmark Society of Western New York, Inc. Consultado o 4 de agosto de 2008. 
  91. ↑ The Guardian, ed. (19 de xullo de 2007). "Film: Chicago Journalists Smell a Bat in 'Rory's First Kiss'". Reino Unido. Consultado o 3 de xuño de 2008. 
  92. ↑ Roeper, Richard (18 de xullo de 2007). Chicago Sun-Times, ed. "Potter Leaks Won't Ruin Book's Magic – Piracy Usually Hits Movies, But Publishers Also Affected". 
  93. ↑ 93,0 93,1 Yue, Lorene (8 de xuño de 2007). Crain's Chicago Business, ed. "Batman Movie Filming to Start Saturday". Arquivado dende o orixinal o 10 de xuño de 2007. Consultado o 8 de xuño de 2007. 
  94. ↑ nbc5.com, ed. (18 de abril de 2007). "Batman's Back in Chicago". WMAQ-TV. Arquivado dende o orixinal o 15 de outubro de 2007. Consultado o 19 de abril de 2007. 
  95. ↑ Giardina, Carolyn (29 de maio de 2007). "'Dark Knight' Heeds Imax Signal". The Hollywood Reporter. Arquivado dende o orixinal o 31 de maio de 2007. Consultado o 29 de maio de 2007. 
  96. ↑ Gardener, Chris (xullo de 2008). "A Knight to Remember: Death, drama and a Chicago setting – The Dark Knight blasts onto screens this month". Chicago Social. p. 66. 
  97. ↑ "Pinewood Studios – The Dark Knight (2008) production information". Arquivado dende o orixinal o 03 de agosto de 2008. Consultado o 15 de novembro de 2018. 
  98. ↑ Hough, Andrew (25 de setembro de 2007). "'Batman' Film Technician Dies in Accident". The Thomson Corporation. Reuters. Consultado o 25 de setembro de 2007. 
  99. ↑ The Worldwide Guide To Movie Locations, ed. (1 de xaneiro de 2015). "The Dark Knight film locations". The Worldwide Guide To Movie Locations. Arquivado dende o orixinal o 21 de marzo de 2015. Consultado o 4 de abril de 2015. 
  100. ↑ thelondonpaper.com, ed. (12 de outubro de 2007). "Battersea Power Station Explosion". thelondonpaper. Arquivado dende o orixinal o 17 de agosto de 2010. Consultado o 24 de xullo de 2010. 
  101. ↑ "Batman Film Crews Blow Up Brach's Candy Building". WMAQ-TV. 29 de agosto de 2007. Arquivado dende o orixinal o 23 de decembro de 2007. Consultado o 17 de agosto de 2008. 
  102. ↑ 102,0 102,1 102,2 ninemsn.com, ed. (3 de novembro de 2007). "New Batman Flick to Be Filmed in HK". ninemsn. Arquivado dende o orixinal o 07 de novembro de 2007. Consultado o 3 de novembro de 2007. 
  103. ↑ 103,0 103,1 103,2 International Herald Tribune, ed. (12 de novembro de 2007). "New Batman Movie Completes High Profile Shooting in Hong Kong". Arquivado dende o orixinal o 20 de xaneiro de 2008. Consultado o 12 de novembro de 2007. 
  104. ↑ Chiang, Scarlett (21 de setembro de 2007). The Standard, ed. "Holy Chaos, Batman!". Hong Kong: Sing Tao Newspaper Limited. Arquivado dende o orixinal o 29 de outubro de 2007. Consultado o 21 de setembro de 2007. 
  105. ↑ https://plus.google.com/+travelandleisure/posts. Travel + Leisure, ed. "Central To Mid-Levels Escalator" (en inglés). Consultado o 9 de xullo de 2018. 
  106. ↑ James, David (14 de xaneiro de 2008). MSNBC, ed. "Indy, Batman, Narnia All Return in 2008". NBC Universal, Microsoft. Arquivado dende o orixinal o 17 de xaneiro de 2008. Consultado o 16 de xaneiro de 2008. 
  107. ↑ IGN Staff (25 de febreiro de 2008). "Dressing the Joker". IGN. Arquivado dende o orixinal o 28 de febreiro de 2008. Consultado o 26 de febreiro de 2008. 
  108. ↑ "Joker in the Pack". SFX 164: 18. inverno de 2007. 
  109. ↑ Foreign, Our (18 de agosto de 2009). The Daily Telegraph, ed. "Creator of Barack Obama 'Joker' image was bored student". Reino Unido. Arquivado dende o orixinal o 21 de agosto de 2009. Consultado o 24 de setembro de 2009. 
  110. ↑ 110,0 110,1 Jensen, Jeff (15 de xuño de 2007). "Batman's New Suit". Entertainment Weekly. Arquivado dende o orixinal o 14 de setembro de 2010. Consultado o 18 de xuño de 2007. 
  111. ↑ "Batman flattert nach Hongkong" (en alemán). Kino.de. 15 de outubro de 2007. Arquivado dende o orixinal o 17 de outubro de 2007. Consultado o 25 de outubro de 2007. 
  112. ↑ 112,0 112,1 Carpenter, Susan (18 de xuño de 2007). Os Ánxeles Times, ed. "Wholly High-Tech, Batman". Consultado o 24 de novembro de 2007. 
  113. ↑ Heaf, Jonathan. GQ, ed. "Christian Bale: behind the mask". Reino Unido. Arquivado dende o orixinal o 15 de xaneiro de 2016. Consultado o 18 de novembro de 2018. 
  114. ↑ Williamson, Kevin (15 de xullo de 2008). London Free Press, ed. "Two-Face a gruesome delight". Quebecor Media. Arquivado dende o orixinal o 22 de decembro de 2015. Consultado o 20 de xullo de 2008. 
  115. ↑ Duncan, Jody. "Batman Grounded". Cinefex (115): 64–88, 116–117. 
  116. ↑ 116,0 116,1 Gallo, Phil (14 de xullo de 2008). "A different kind of 'Knight' music". Variety. Consultado o 15 de xullo de 2008. 
  117. ↑ 117,0 117,1 Martens, Todd (2 de xuño de 2008). Los Angeles Times, ed. "Zimmer Brings 'punk attitude' to Batman with 'The Dark Knight'". Arquivado dende o orixinal o 3 de xuño de 2008. Consultado o 4 de xuño de 2008. 
  118. ↑ Wolf, Jeanne (1 de xullo de 2008). Parade, ed. "Singing the Joker's Praises". Advance Publications. Consultado o 8 de xullo de 2008. 
  119. ↑ ibelieveinharveydent.com (ed.). "Harvey Dent for Gotham District Attorney: Harvey Dent: Latest News". Warner Bros. Arquivado dende o orixinal o 01 de maio de 2008. Consultado o 1 de xuño de 2008.  Esta é unha versión actualizada da páxina web.
  120. ↑ "Now You See Him…". Empire 228: 26. xullo de 2008. 
  121. ↑ Graser, Marc; Thompson, Anne (29 de xullo de 2007). "Jokes Join Joker at Comic-Con". Variety. Consultado o 30 de xullo de 2007. 
  122. ↑ "The Joker's Halloween Treat". IGN. 31 de outubro de 2007. Arquivado dende o orixinal o 02 de novembro de 2007. Consultado o 1 de novembro de 2007. 
  123. ↑ "The Gotham Times". Warner Bros. Arquivado dende o orixinal o 17 de marzo de 2008. Consultado o 17 de marzo de 2008. 
  124. ↑ Superhero Hype!, ed. (30 de novembro de 2007). "Update #12: The Dark Knight Viral Campaign". Coming Soon Media, L.P. Arquivado dende o orixinal o 21 de xaneiro de 2008. Consultado o 17 de maio de 2008.  (Fonte: The Fans.)
  125. ↑ Adler, Shawn (14 de decembro de 2007). MTV, ed. "'Dark Knight' Trailer Shows A Joker Hellbent On Chaos". Arquivado dende o orixinal o 16 de decembro de 2007. Consultado o 16 de decembro de 2007. 
  126. ↑ McCutcheon, David (17 de marzo de 2008). "Batman Begins Anew". IGN. Arquivado dende o orixinal o 04 de agosto de 2012. Consultado o 17 de marzo de 2008. 
  127. ↑ "'Batman: Gotham Knight' Set for July 8 Release". Wizard Entertainment. 25 de febreiro de 2008. Arquivado dende o orixinal o 03 de marzo de 2008. Consultado o 17 de marzo de 2008. 
  128. ↑ Marshall Crook and Peter Sanders (24 de xaneiro de 2008). The Wall Street Journal, ed. "Advertising: Will Marketing Change After Star's Death?". pp. B1. Consultado o 4 de xuño de 2008. 
  129. ↑ "Heath Memorial". Warner Bros. 23 de xaneiro de 2008. Consultado o 17 de marzo de 2008. 
  130. ↑ whysoserious.com (ed.). "Why So Serious?". Warner Bros. Arquivado dende o orixinal o 24 de febreiro de 2008. Consultado o 17 de marzo de 2008. 
  131. ↑ IGN Staff (29 de febreiro de 2008). "Harvey Dent Wants You". IGN. Arquivado dende o orixinal o 10 de marzo de 2008. Consultado o 29 de febreiro de 2008. 
  132. ↑ Sci Fi Wire, ed. (13 de marzo de 2008). "'Dentmobiles' Promote Dark Knight". Arquivado dende o orixinal o 21 de xuño de 2008. Consultado o 14 de marzo de 2008. 
  133. ↑ Filas, Lee (27 de setembro de 2007). Daily Herald, ed. "Great America Getting New 'Dark Knight' Coaster Next Year". Paddock Publications, Inc. Consultado o 29 de setembro de 2007. 
  134. ↑ Superhero Hype!, ed. (19 de xuño de 2007). "Mattel on Board for Speed Racer & The Dark Knight". Coming Soon Media, L.P. Arquivado dende o orixinal o 11 de marzo de 2009. Consultado o 18 de marzo de 2008.  (Fonte: Warner Bros. Consumer Products.)
  135. ↑ "The Dark Knight Pirate Movie Update – Batman's 38 Piracy Free Hours Deemed Success". webtvwire.com. 29 de xullo de 2008. 
  136. ↑ "The Dark Knight Torrent Used To Mess With Hollywood". webtvwire.com. 26 de xullo de 2008. 
  137. ↑ Prell, Sam (2 de febreiro de 2016). "Batman almost got an open-world game 3 years before Arkham City". GamesRadar+. Consultado o 11 de maio de 2018. 
  138. ↑ Zeitchik, Steven (14 de xullo de 2008). "'Dark Knight' buzz keeps building". The Hollywood Reporter. Arquivado dende o orixinal o 2 de agosto de 2008. Consultado o 1 de agosto de 2008. 
  139. ↑ Canada.com, ed. (17 de xullo de 2008). ""Dark Knight" set to open north of $100 million". Arquivado dende o orixinal o 16 de maio de 2014. Consultado o 4 de xullo de 2013. 
  140. ↑ 140,0 140,1 DiOrio, Carl (16 de xullo de 2008). "High expectations for 'Dark Knight'". The Hollywood Reporter. Consultado o 16 de xullo de 2008. 
  141. ↑ DiOrio, Carl (17 de xullo de 2008). "'Dark Knight' sells out quickly online". The Hollywood Reporter. Arquivado dende o orixinal o 3 de agosto de 2008. Consultado o 1 de agosto de 2008. 
  142. ↑ Tapley, Kristopher (18 de xullo de 2018). Variety, ed. "'The Dark Knight' Set for 10th Anniversary Imax Re-Release (EXCLUSIVE)". Consultado o 18 de xullo de 2018. 
  143. ↑ Rotten Tomatoes (ed.). "The Dark Knight (2008)". Fandango Media. Consultado o 14 de maio de 2018. 
  144. ↑ Metacritic (ed.). "The Dark Knight Reviews". CBS Interactive. Consultado o 14 de decembro de 2010. 
  145. ↑ Rich, Joshua (20 de xullo de 2008). "'Dark Knight' Nabs Biggest Debut Ever". Entertainment Weekly. Consultado o 20 de xullo de 2008. 
  146. ↑ Cavna, Michael (18 de xullo de 2018). The Washington Post, ed. "'The Dark Knight' changed how we see 'comic-book movies.' But 10 years ago, some critics couldn’t see its greatness.". Consultado o 24 de xullo de 2018. 
  147. ↑ 147,0 147,1 Roger Ebert (16 de xullo de 2008). Chicago Sun-Times, ed. "The Dark Knight". Arquivado dende o orixinal o 02 de xaneiro de 2012. Consultado o 19 de xullo de 2008. 
  148. ↑ Roger Ebert (5 de decembro de 2008). Chicago Sun-Times, ed. "The best films of 2008... and there were a lot of them". Arquivado dende o orixinal o 20 de febreiro de 2013. Consultado o 9 de decembro de 2008. 
  149. ↑ 149,0 149,1 149,2 149,3 149,4 Peter Travers (18 de xullo de 2008). Rolling Stone, ed. "Dark Knight". Arquivado dende o orixinal o 09 de xullo de 2008. Consultado o 9 de xullo de 2008.  (Postdated)
  150. ↑ Manohla Dargis (18 de xullo de 2008). The New York Times, ed. "The Dark Knight-Showdown in Gotham Town". Consultado o 9 de outubro de 2012. 
  151. ↑ Geier, Thom; Jensen, Jeff; Jordan, Tina; Lyons, Margaret; Markovitz, Adam; Nashawaty, Chris; Pastorek, Whitney; Rice, Lynette; Rottenberg, Josh; Schwartz, Missy; Slezak, Michael; Snierson, Dan; Stack, Tim; Stroup, Kate; Tucker, Ken; Vary, Adam B.; Vozick-Levinson, Simon; Ward, Kate (4 de decembro de 2009). Entertainment Weekly, ed. "100 greatest movies, TV shows, and more". 
  152. ↑ Kermode, Mark (25 de xullo de 2008). "Mark Kermode reviews 'The Dark Knight' - BBC 5 Live". 'Kermode and Mayo's Film Review' YouTube channel. Consultado o 29 de agosto de 2014. 
  153. ↑ 153,0 153,1 153,2 153,3 Levy, Emanuel (8 de xuño de 2008). "Dark Knight, The". emanuellevy.com. Consultado o 9 de xullo de 2008. 
  154. ↑ 154,0 154,1 Denby, David (21 de xullo de 2008). The New Yorker, ed. "Past Shock". Consultado o 16 de xullo de 2008.  (Postdated)
  155. ↑ Coyle, Jake (3 de agosto de 2008). Huffington Post, ed. "Christian Bale's Batman: Was The Voice Ridiculous?". Consultado o 30 de xullo de 2011. 
  156. ↑ Holmes, Linda (4 de agosto de 2008). New York, ed. "What's Up With Batman's Voice in 'The Dark Knight'? Isn't It Obvious?". Consultado o 30 de xullo de 2011. 
  157. ↑ Empire, ed. (20 de marzo de 2018). "Empire's 500 Greatest Movies of All Time". Consultado o 27 de setembro de 2008. 
  158. ↑ Empire, ed. (29 de xuño de 2015). "Empire's 100 Greatest Movie Characters of All Time". Consultado o 26 de novembro de 2008. 
  159. ↑ Adam B. Vary (1 de xuño de 2010). Entertainment Weekly, ed. "The 100 Greatest Characters of the Last 20 Years: Here's our full list!". Time Inc. Arquivado dende o orixinal o 21 de setembro de 2016. Consultado o 7 de xullo de 2012. 
  160. ↑ The Hollywood Reporter, ed. (3 de marzo de 2017). "50 Greatest Superhero Movie Performances of All Time". 
  161. ↑ "Revenge of the Movie: 15 Sequels That Are Way Better Than The Originals". Playboy. 15 de marzo de 2016. Arquivado dende o orixinal o 26 de xullo de 2016. Consultado o 16 de xullo de 2016. 
  162. ↑ The American Society of Cinematographers (ed.). "American Cinematographer Poll Names Amélie Best-Shot Film of 1998-2008". Arquivado dende o orixinal o 03 de setembro de 2011. Consultado o 27 de agosto de 2013. 
  163. ↑ "Radio 1 Movies Blog". BBC. Consultado o 23 de xullo de 2013. 
  164. ↑ "Taking on the best films of all time". Tim's Takeout. 24 de marzo de 2011. Consultado o 17 de marzo de 2017. 
  165. ↑ "50 Best Movies of Total Film Magazine's Lifetime". Total Film. Consultado o 18 de maio de 2013. 
  166. ↑ Time Out (ed.). "The 100 best action movies". Consultado o 7 de novembro de 2014. 
  167. ↑ Time Out (ed.). "The 100 best action movies: 80-71". Consultado o 7 de novembro de 2014. 
  168. ↑ Empire, ed. (3 de outubro de 2008). "The 301 Greatest Movies Of All Time". Arquivado dende o orixinal o 12 de xullo de 2014. Consultado o 29 de maio de 2014. 
  169. ↑ The Hollywood Reporter (ed.). "Hollywood's 100 Favorite Films". Arquivado dende o orixinal o 23 de xuño de 2015. Consultado o 22 de xuño de 2015. 
  170. ↑ BBC (ed.). "100 Greatest American Films". Consultado o 21 de xullo de 2015. 
  171. ↑ Stuff.co.nz (ed.). "New Zealand's favourite film is The Shawshank Redemption". Consultado o 16 de novembro de 2017. 
  172. ↑ BBC (ed.). "The 21st Century's 100 greatest films". Consultado o 23 de agosto de 2016. 
  173. ↑ Radio Times (ed.). "Barry Norman's 100 Greatest Films of All Time". Arquivado dende o orixinal o 09 de agosto de 2017. Consultado o 9 de agosto de 2017. 
  174. ↑ Klavan, Andrew (25 de xullo de 2008). The Wall Street Journal, ed. "What Bush and Batman Have in Common". Arquivado dende o orixinal o 18 de febreiro de 2010. Consultado o 23 de novembro de 2018. 
  175. ↑ Christopher Orr (25 de xullo de 2008). The New Republic, ed. "Batman as Bush, Ctd.". Arquivado dende o orixinal o 1 de agosto de 2008. Consultado o 5 de agosto de 2008. 
  176. ↑ Landesman, Cosmo (27 de xullo de 2008). The Sunday Times, ed. "The Dark Knight – the Sunday Times review". Londres. Arquivado dende o orixinal o 15 de xuño de 2011. Consultado o 19 de agosto de 2008. 
  177. ↑ Benjamin Kerstein (outono de 2008). "Batman's War On Terror". Azure. Consultado o 1 de decembro de 2008. 
  178. ↑ Goldberg, Jeffery (abril de 2016). The Atlantic, ed. "The Obama Doctrine". Consultado o 11 de marzo de 2016. 
  179. ↑ Shawn Adler (27 de abril de 2007). "'Batman' Writer David Goyer Spills 'Dark Knight,' 'Invisible' Details". MTV. Arquivado dende o orixinal o 12 de xaneiro de 2009. Consultado o 7 de xaneiro de 2009. 
  180. ↑ David Chen (20 de xullo de 2008). "Assessing the Themes of The Dark Knight". Slashfilm.com. Arquivado dende o orixinal o 10 de setembro de 2012. Consultado o 7 de xaneiro de 2009. 
  181. ↑ oscars.org (ed.). "The 81st Academy Awards (2009) Nominees and Winners". Consultado o 22 de novembro de 2011. 
  182. ↑ Child, Ben (28 de xaneiro de 2009). The Guardian, ed. "The week in geek: The Dark Knight's Oscars snub is a disgrace". Londres. Consultado o 8 de decembro de 2012. 
  183. ↑ Wallace, Lewis (22 de xaneiro de 2009). "Why So Serious? Oscars Snub Dark Knight for Top Awards". Wired. Consultado o 8 de decembro de 2012. 
  184. ↑ Lang, Brent (8 de marzo de 2018). Variety, ed. "How Much Has Changed Since Oscar Expanded Best Picture Nominations?". Consultado o 21 de febreiro de 2017. 
  185. ↑ 185,0 185,1 Amaya, Erik (18 de xaneiro de 2018). Rotten Tomatoes, ed. "Why So Seriously Good? Five Things The Dark Knight Did Differently, and Better, Than the Rest" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 19 de xuño de 2018. 
  186. ↑ Cieply, Michael (25 de xuño de 2009). The New York Times, ed. "Academy Expands Best-Picture Pool to 10". Consultado o 1 de decembro de 2012. 
  187. ↑ 2009 Goya Awards Alt Film Guide. Consultado o 30 de setembro de 2011
  188. ↑ "News: Japanese Science Fiction Con Award Nominees Revealed". Anime News Network. 14 de abril de 2009. Consultado o 10 de febreiro de 2011. 
  189. ↑ "32nd Japan Academy Prize Award prizes page" (en xaponés). Arquivado dende o orixinal o 14 de xullo de 2014. Consultado o 10 de febreiro de 2011. 
  190. ↑ "Worldwide Openings". Box Office Mojo. Consultado o 5 de setembro de 2011. 
  191. ↑ "The Dark Knight (2008)". Box Office Mojo. Consultado o 31 de maio de 2016. 
  192. ↑ DiOrio, Carl (21 de setembro de 2008). The Hollywood Reporter, ed. ""Dark Knight" plans re-release for Oscar push". Reuters. Consultado o 11 de setembro de 2008. 
  193. ↑ Superhero Hype!, ed. (4 de decembro de 2008). "WB to Re-Release The Dark Knight Jan. 23". Arquivado dende o orixinal o 05 de decembro de 2008. Consultado o 5 de decembro de 2008. 
  194. ↑ Gray, Brandon (20 de febreiro de 2009). "Billion Dollar Batman". Box Office Mojo. Arquivado dende o orixinal o 20 de outubro de 2013. Consultado o 3 de abril de 2014. 
  195. ↑ E! Online, ed. (20 de febreiro de 2009). "The Dark Knight breaks a billion". E! Entertainment Television. Consultado o 21 de febreiro de 2009. 
  196. ↑ 196,0 196,1 196,2 196,3 196,4 Gray, Brandon (23 de xullo de 2008). "'Dark Knight' Begins Smashingly". Box Office Mojo. Arquivado dende o orixinal o 01 de xuño de 2012. Consultado o 20 de maio de 2012. 
  197. ↑ Gray, Brandon (16 de xullo de 2009). "Sixth 'Harry Potter' Posts Franchise-Best Opening Day". Box Office Mojo. Consultado o 20 de maio de 2012. 
  198. ↑ Kilday, Gregg (18 de xullo de 2008). "'Dark Knight' sets midnight record". The Hollywood Reporter. Arquivado dende o orixinal o 31 de xullo de 2008. Consultado o 1 de agosto de 2008. 
  199. ↑ "Movies With the Widest Openings at the Box Office". Arquivado dende o orixinal o 01 de xuño de 2011. Consultado o 25 de novembro de 2018. 
  200. ↑ "Opening Day Records at the Box Office". Box Office Mojo. Consultado o 1 de agosto de 2008. 
  201. ↑ Gray, Brandon (21 de novembro de 2009). "'New Moon' Shatters Opening Day Record". Box Office Mojo. Consultado o 20 de maio de 2012. 
  202. ↑ DiOrio, Carl (20 de xullo de 2008). "Batman beats Spidey with $158.4 mil haul". The Hollywood Reporter. Arquivado dende o orixinal o 31 de xullo de 2008. Consultado o 1 de agosto de 2008. 
  203. ↑ "Biggest Opening Weekends at the Box Office". Box Office Mojo. Consultado o 1 de agosto de 2008. 
  204. ↑ Gray, Brandon (18 de xullo de 2011). "Weekend Report: 'Harry' Makes History". Box Office Mojo. Consultado o 20 de maio de 2012. 
  205. ↑ "TOP WEEKEND THEATER AVERAGES". Box Office Mojo. Consultado o 5 de setembro de 2011. 
  206. ↑ "'Dark Knight' sets record with help of ever pricier tickets". Northwestern University. Arquivado dende o orixinal o 27 de xullo de 2008. Consultado o 7 de agosto de 2008. 
  207. ↑ San Francisco Chronicle, ed. (21 de xullo de 2008). "Dark Knight breaks box office record". Consultado o 21 de xullo de 2008. 
  208. ↑ Gray, Brandon (11 de maio de 2009). "Weekend Report: 'Star Trek' Prospers". Box Office Mojo. Consultado o 20 de maio de 2012. 
  209. ↑ "Single Day Records: Highest Grossing Sundays at the Box Office". Box Office Mojo. 
  210. ↑ "Biggest Opening Weeks at the Box Office". Box Office Mojo. 
  211. ↑ "Top Movies Opening Grosses After 3-Days in Release". Box Office Mojo. 
  212. ↑ "Fastest Movies to Hit $100 Million at the Box Office". Box Office Mojo. 
  213. ↑ "Top Grossing Movies in Their 2nd Weekend at the Box Office". Box Office Mojo. 
  214. ↑ 214,0 214,1 "The Dark Knight – Charts". Box Office Mojo. Consultado o 5 de setembro de 2011. 
  215. ↑ "BIGGEST WEEKENDS Aggregated Top 12 Weekend Totals, 1982–Present". Box Office Mojo. Consultado o 5 de setembro de 2011. 
  216. ↑ "Weekend Index". Box Office Mojo. Consultado o 5 de setembro de 2011. 
  217. ↑ "DOMESTIC GROSSES Adjusted for Ticket Price Inflation". Box Office Mojo. Consultado o 5 de setembro de 2011. 
  218. ↑ "Titanic (1997) - Weekend Box Office Results". Box Office Mojo. 
  219. ↑ "Overseas Total Yearly Box Office". Box Office Mojo. Consultado o 5 de setembro de 2011. 
  220. ↑ Hollinger, Hy (21 de xullo de 2008). "'Dark Knight' eyes world-beater status". The Hollywood Reporter. Consultado o 1 de agosto de 2008. 
  221. ↑ Segers, Frank (20 de xullo de 2008). "'Hancock' holds on overseas". The Hollywood Reporter. Arquivado dende o orixinal o 3 de agosto de 2008. Consultado o 1 de agosto de 2008. 
  222. ↑ McNary, Dave (23 de decembro de 2008). "China to miss out on 'Dark Knight'". Variety. Consultado o 24 de decembro de 2008. 
  223. ↑ "Australia Yearly Box Office". Box Office Mojo. Consultado o 1 de novembro de 2011. 
  224. ↑ "THE DARK KNIGHT". Box Office Mojo. Consultado o 1 de novembro de 2011. 
  225. ↑ "Dark Knight Swoops In". IGN. 29 de setembro de 2008. Arquivado dende o orixinal o 03 de outubro de 2008. Consultado o 20 de agosto de 2008. 
  226. ↑ Home Media Magazine, ed. (3 de decembro de 2008). "'Dark Knight' Ready to Turn Blu". Arquivado dende o orixinal o 24 de decembro de 2014. Consultado o 6 de decembro de 2008. 
  227. ↑ Reynolds, Simon (9 de decembro de 2008). Digital Spy, ed. "'The Dark Knight' breaks Blu-ray records". Arquivado dende o orixinal o 10 de decembro de 2008. Consultado o 9 de decembro de 2008. 
  228. ↑ Chmielewski, Dawn C. (11 de decembro de 2008). Los Angeles Times, ed. "'Dark Knight' DVD selling at brisk pace". Arquivado dende o orixinal o 16 de decembro de 2008. Consultado o 11 de decembro de 2008. 
  229. ↑ "Top 20 DVD – Daily Charts – Sanity.com.au – More Movies – More Music". 19 de decembro de 2008. Arquivado dende o orixinal o 20 de xullo de 2008. Consultado o 20 de decembro de 2008. 
  230. ↑ Fenech, Stephen (11 de decembro de 2008). The Daily Telegraph, ed. "The Dark Knight tipped to break Finding Nemo's DVD sales record". Reino Unido. Arquivado dende o orixinal o 18 de decembro de 2008. Consultado o 20 de decembro de 2008. 
  231. ↑ "News: 2009's Top-Selling Blu-ray Discs in Japan (Continued)". Anime News Network. 26 de decembro de 2009. Consultado o 10 de febreiro de 2011. 
  232. ↑ "BDソフト年間売上1位は9.6万枚の「ヱヴァ新劇場版 1.11」－オリコン調べ。2位は「ダークナイト」の7.5万枚" (en xaponés). AV Watch. 25 de decembro de 2009. Consultado o 10 de febreiro de 2011. 
  233. ↑ Helft, Miguel; Barnes, Brooks (8 de marzo de 2011). The New York Times, ed. "Warner Tests Renting Film on Facebook for Web Cash". Consultado o 11 de marzo de 2011. 
  234. ↑ Nolan, Christopher (19 de decembro de 2017). "The Dark Knight Ultra HD" (en inglés). WarnerBrothers. Consultado o 11 de maio de 2018. 
  235. ↑ Sims, David (18 de xullo de 2018). The Atlantic, ed. "'The Dark Knight' Changed Hollywood Movies Forever" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 19 de xullo de 2018. 
  236. ↑ Franich, Darren; Nashawaty, Chris (18 de xullo de 2018). Entertainment Weekly, ed. "Let's debate 'The Dark Knight' on its 10th anniversary" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 19 de xullo de 2018. Consultado o 23 de xullo de 2018. 
  237. ↑ Burke, Jason (18 de xullo de 2018). FanSided, ed. "The Dark Knight changed the way superhero movies approach genre" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 19 de xullo de 2018. 
  238. ↑ Rothman, Michael (18 de xullo de 2018). ABC News, ed. "How 'The Dark Knight' completely changed superhero films". Arquivado dende o orixinal o 19 de xullo de 2018. 
  239. ↑ Sharf, Zack (17 de xullo de 2018). IndieWire, ed. "The Dark Knight' Effect: 15 Blockbusters Influenced by Christopher Nolan Over the Last 10 Years". Consultado o 20 de xullo de 2018. 
  240. ↑ Mithaiwala, Mansoor (21 de febreiro de 2018). Screen Rant, ed. "Black Panther: The Dark Knight's Gotham Inspired Wakanda" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 19 de xullo de 2018. 
  241. ↑ Dumaraog, Ana (19 de decembro de 2017). Screen Rant, ed. "Black Panther Villain Influenced By Heath Ledger's Joker" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 19 de xullo de 2018. 
  242. ↑ Chitwood, Adam (18 de outubro de 2012). Collider, ed. "Sam Mendes Says The Dark Knight Directly Influenced Skyfall". Arquivado dende o orixinal o 20 de xullo de 2018. 
  243. ↑ Loring, Allison (1 de xullo de 2016). Film School Rejects, ed. "How Christopher Nolan’s The Dark Knight Influenced The Sound of Arrow" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 19 de xullo de 2018. 
  244. ↑ Newby, Richard (14 de xullo de 2018). The Hollywood Reporter, ed. "The Complicated Legacy of 'The Dark Knight'" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 19 de xullo de 2018. 
  245. ↑ Agar, Chris (18 de xullo de 2018). Screen Rant, ed. "Hollywood Finally Learned The Right Lessons From The Dark Knight" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 19 de xullo de 2018. 
  246. ↑ Bramesco, Charles (18 de xullo de 2018). The Guardian, ed. "The Dark Knight at 10: how Christopher Nolan reshaped superhero cinema". Arquivado dende o orixinal o 19 de xullo de 2018. 
  247. ↑ Newbould, Chris (24 de xullo de 2018). The National, ed. "Why 'The Dark Knight' was a game-changing superhero film" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 24 de xullo de 2018. 
  248. ↑ Pope, Nick (9 de xullo de 2018). Esquire, ed. "10 Years On, 'The Dark Knight' Has A Lot To Answer For" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 19 de xullo de 2018. 

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Bibliografía

[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas

[editar | editar a fonte]
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=O_cabaleiro_escuro&oldid=6846238»