Cuartel Moncada

O cuartel Moncada, hoxe Ciudad Escolar 26 de Julio, é un edificio docente, antigo cuartel militar, situado en Santiago de Cuba.

O cuartel Moncada adquiriu relevancia histórica o 26 de xullo de 1953 cando un grupo de 135 guerrilleiros antibatistianos (opositores á ditadura de Fulgencio Batista) divididos en tres columnas comandadas por Fidel Castro, Raúl Castro e Abel Santamaría o asaltaron. Este acto, que resultou errado, foi o comezo da loita que acabaría o 1 de xaneiro de 1959 entrando triunfantes na cidade da Habana e dando comezo á Revolución cubana.

O 9 de xaneiro de 1960, un ano despois do triunfo da Revolución, empezaron as obras de demolición dos muros do acuartelamento militar coa finalidade de convertelo nun centro escolar. O 28 de xaneiro dese mesmo ano, Fidel Castro entregou ao Ministerio de Educación as instalacións para que fosen dedicadas á ensinanza. Naceu, con todo o simbolismo da reconversión dun cuartel en escola, o Centro Escolar 26 de julio.

Cuartel Moncada (2013)

Historia do cuartel

A falta de locais adecuados para o peche dos presidiarios na cidade de Santiago de Cuba a finais do século XIX fai evidente a necesidade da construción dunhas novas instalacións carcerarias. Tamén era necesario a construción dalgún acuartelamento para o acubillo das tropas.

O 6 de maio de 1854 fíxose cargo do Goberno Civil e da Comandancia Xeral do Departamento Oriental da Illa de Cuba o Mariscal de campo Carlos Vargas-Machuca, coñecido co sobrenome de «O construtor» pola gran cantidade de edificacións e obras que realizou nos seus seis anos de mandato. En 1859, baixo a dirección de Manuel Ciria, marqués de Villaitre, comezaron as obras do denominado Cuartel do Novo Presidio.

A edificación, situada nos arredores da cidade no seu lado leste, cerca do cemiterio e á beira do terreo no que se situaría o hospital militar Príncipe Alfonso, estaba deseñada para albergar a 1001 soldados e 202 presos. Construíuse un sinxelo e robusto edificio dunha soa planta con soto.

De forma cuadrangular, medía 180 metros de fronte e 77 de fondo. Os lados do cuadrángulo estaban ocupados por edificacións con galerías interiores abertas a vastos patios. Nestas instalacións aloxábanse, ademais da forza militar, 200 presos coa escolta e empregados necesarios para o seu mantemento. A entrada principal situábase ao oeste, e mantiña outra entrada ao leste.

O cuartel recibiu o nome de Raíña Mercedes durante o tempo da Guerra dos Dez Anos, e albergou á cabalaría española que, naquel tempo, combatía contra os independentistas cubanos.

Xunto ao cuartel realizouse a construción do Hospital Militar Príncipe Alfonso, segundo planos do enxeñeiro Manuel Soriano. Este quedou finalizado en 1878. O hospital tiña capacidade para 300 camas e a súa entrada principal abríase baixo un amplo pórtico sostido por oito columnas. A capela foi inaugurada en 1861 por Carlos Vargas.

Durante a guerra de independencia

O cuartel «Reina Mercedes» desempeñou un importante papel na defensa da cidade de Santiago de Cuba nos combates que se libraron nos diferentes períodos bélicos que deron lugar á independencia da illa de España. Foi acuartelamento de infantaría e logo serviu de sanatorio de soldados.

Durante a Guerra dos Dez Anos aumentáronse as defensas do acuartelamento. Nese tempo construíuse a torre da homenaxe de pombas mensaxeiras, chamado «El palomar» e que serviu tamén como torre de vixilancia, desde o que se observa toda a baía de Santiago e a serra. Desde esta torre da homenaxe emitíanse todas as informacións dos movementos de naves no porto. En 1878 acabáronse os traballos de renovación do cuartel xunto co hospital adxunto.

O 2 de xaneiro de 1894 ingresou en prisión no cuartel Reina Mercedes o xeneral Guillermón Moncada onde estivo por seis meses, xunto con outros compañeiros de armas.

En 1898 o exército de Estados Unidos tomou a cidade de Santiago e con ela o cuartel Reina Mercedes e o hospital militar Príncipe Alfonso, izando neles, por primeira vez oficialmente, a bandeira estadounidense na illa. O cuartel e o hospital quedaron baixo xurisdición estadounidense até o 31 de xullo de 1902, que foi entregado ao xeneral cubano Saturnino Lora. O 18 de agosto dese ano, o cuartel Reina Mercedes convertíase en sede da Garda Rural da provincia de Oriente baixo o mando de Lora. A Garda Rural sería ratificada polo goberno de Tomás Estrada Palma o 18 de outubro dese mesmo ano.

Lara foi substituído por Juan Vaillant e López do Castelo o 2 de febreiro de 1909. O 21 de xaneiro dese ano inaugurábase a caseta de telégrafo que, construída pola empresa estadounidense Hempel, situábase á beira do Hospital Civil.

Cambio de nome

O 24 de abril de 1909, por medio da orde especial número 56, declarouse que o acuartelamento se denominaría, con efecto a partir do 20 de maio, Cuartel Moncada, como homenaxe á memoria do maior xeral do Exército Libertador, Guillermo Moncada, que permaneceu por algún tempo recluído nos calabozos de devandito cuartel, por causas motivadas polas loitas pola independencia de Cuba.

O 7 de xullo de 1909 o xeneral Monteagudo fíxose cargo do cuartel e das tropas. Creou o Terzo Táctico da Garda Rural. Fixo diversas reformas no acuartelamento e, como agradecemento, colocouse un busto do xeneral nun lugar preferente. O busto mantívose nese mesmo lugar até o triunfo da Revolución, momento en que foi substituído por outro do xeneral Antonio Maceo.

Insurreccións e represión

Algúns dos alzados en armas contra o goberno de Tomás Estrada Palma en 1910 foron encarcerados no Moncada, como é o caso do xeneral Vicente Miniet. O Moncada serviu de centro de operacións nas accións emprendidas na chamada Guerra dos Negros, alzamento realizado polo Partido Independente de Cor en maio de 1912. O alzamento foi brutalmente reprimido e pasou á historia como a matanza de Mícara. A maioría dos apresados nestas operacións da Guerra dos Negros foron encarcerados no Moncada, entre eles os dirixentes insurrectos Evaristo Estenoz, Pedro Ivonet e Eugenio Lacoste.

En 1916 prodúcense os feitos coñecidos como o golpe por parte do Partido Liberal en resposta ao cambiazo electoral realizado polos conservadores. O golpe tivo o seu inicio no cuartel Moncada. O 12 de febreiro do ano seguinte a gornición do Moncada sublévase situándose de parte de José Miguel Gómez. Estes feitos foron coñecidos como a insurrección da Chambelona, ao celebrar os liberais a mesma ao son do canto La Chambelona. Este levantamento sufocouse coa intervención de tropas dos Estados Unidos.

O Terzo Táctico tiña a súa base no cuartel Moncada e foi unha das principais forzas represoras da zona de oriente cubano. Dotados de cabalos texanos, herdeiros dos que deixou o exército dos Estados Unidos, realizaban cargas machete en man contra os manifestantes, como a realizada contra os estudantes en novembro de 1930 na alameda Michaelsen de Santiago de Cuba ou a efectuada o 9 de xuño de 1931 contra os obreiros sen traballo.

En 1933 os líderes de Joven Cuba planearon a toma dos cuarteis Moncada e San Luís (entre outros), pero os plans desbaratáronse ao ser ocupado o aeroporto de Santiago de onde ía engalar un avión con intención de atacar desde o aire o acuartelamento.

O incendio e a renovación

O 11 de decembro de 1937 un incendio destruíu unha importante parte das edificacións que compuñan o cuartel. Insinuouse que o lume podería ser provocado, ben para ter desculpa da reconstrución de cuartel cunhas instalacións máis modernas ou ben para destruír probas documentais referentes ao mal uso dos fondos públicos destinados ao acuartelamento.

O 4 de setembro de 1938 inaugúranse as novas instalacións do cuartel. Estas están formadas por un edificio único en forma de peite que corría de norte a sur. Perpendiculares ao bloque engádense seis corpos secundarios que dan a senllos patios abertos. No edificio principal, nun segundo nivel, ábrese unha terraza que dá sobre o polígono de formacións. A esta terraza accédese mediante seis escaleiras que soben aos dormitorios de soldados.

No extremo norte construíuse un salón de actos que funcionaba como cine e teatro, e ao outro extremo, separado por un pequeno patio, estaba o club de oficiais.

O proxecto foi realizado pola dirección técnica da Sección de Enxeñaría do Estado Maior do Exército. O acuartelamento tiña unha capacidade para albergar a 2.000 homes e contaba cos seguintes servizos:

• Xefatura do Rexemento.
• Corpo de garda.
• Sala de Xustiza.
• Dormitorios.
• Caixa de urxencias.
• Panadaría.
• Departamento comercial.
• Xastrería.
• Cabalería.

As rúas interiores estaban debidamente pavimentadas e tiña instalación de auga potable e saneamentos. Todas as instalacións estaban rodeadas por un muro ornamental deseñado con seteiras e contaba con torres nos seus vértices. No eixo central levantábase a entrada principal á que se accedía mediante un pórtico monumental. En cada lado e ao fondo había senllas entradas secundarias dotadas de garitas de vixilancia.

O Xefe do Rexemento residía nunha casa adxunta á beira esquerdao. Á beira dereita construíronse casas de madeira para os alistados.

Fronte ao cuartel construíuse o hospital militar Joaquín Castrillo Duany que se converteu nunha extensión da fortaleza. Este edificio sanitario era de formigón e ladrillo e constaba de dúas plantas. No primeiro piso situouse a Xefatura do rexemento Nº 1 Maceo, ao seu lado achábase un busto de Guillermo Moncada e na parte interior, e fronte ao polígono estivo até o triunfo revolucionario, outro de Antonio Maceo. Neste mesmo lugar tiña a súa sede o Servizo de Intelixencia Militar.

As tropas do Moncada víronse implicadas nos diferentes levantamentos militares que se produciron a mediados do século XX en Cuba, antes do triunfo revolucionario.

O asalto ao cuartel Moncada

O 26 de xullo de 1953 un grupo de mozos guerrilleiros asaltan a fortaleza, ao mesmo tempo que o cuartel Carlos Manuel Céspedes de Bayamo. Este grupo era comandado por Fidel Castro. O propio Castro exporía na súa alegación de defensa no xuízo polos feitos do ataque ao Moncada coñecido como A historia absolverame os pormenores da operación.

Un grupo guerrilleiro formado por 21 homes e comandado por Abel Santamaría tomou o Hospital Civil. Outro de dez homes e baixo as ordes de Raúl Castro ocupou o Palacio de Xustiza e Fidel Castro á fronte de 95 homes atacou o cuartel Moncada.

O ataque ao cuartel produciuse pola posta Nº 3. Unha vangarda de 8 homes abrían o ataque mentres que detrás deles ía un subgrupo de 45 homes, no cal se achaba Fidel, armado maioritariamente con armas curtas. O resto das forzas, que portaban armas longas, extraviouse pola cidade ao equivocarse nun cruzamento de rúas.

Fronte á posta Nº 3 os asaltantes atopáronse cunha patrulla de garda e o enfrontamento con ela deu tempo a que se organizase a defensa do cuartel. Aínda así o enfrontamento foi duro, con baixas por ambos os lados. Tras o fracaso do asalto decidiuse a retirada, que foi organizada en grupos de 8 ou 10 homes defendidos por seis francotiradores. Fidel Castro mandou a Fernando Chenard Piña cunha orde de retirada para os grupos de Abel Santamaría e Raúl Castro pero non a puido entregar pois foi capturado, torturado e asasinado.

Fidel relata que as perdas na loita non foron significativas e as baixas no bando atacante foron debidas, principalmente, á crueldade e a inhumanidade do exército unha vez que o enfrontamento cesara. O testemuño de Fidel Castro di: "O cuartel Moncada converteuse nun taller de torturas e de morte, e uns homes indignos converteron o uniforme militar en mandís de carniceiros. Os muros salpicáronse de sangue: nas paredes as balas quedaron incrustadas con fragmentos de pel, miolos e cabelos humanos, chamuscados polo disparo a boca de cano, e a herba quedou cuberta de escuro e pegañento sangue. [...] eu sei que senten con desgusto o cheiro á sangue homicida que impregna até a última pedra do cuartel Moncada."

Despois do asalto

O medo apoderouse dos soldados acuartelados no Moncada despois do ataque do 26 de xullo de 1953. Seláronse mediante raís e sacos de area as entradas ao acuartelamento, que se protexeron con niños de metralladora, con excepción da posta norte. Ampliouse o muro de circunscrición do cuartel que se converteu nun triángulo que incluía a casa do xeneral no seu interior. Emprazáronse armas pesadas na propia fortaleza e os seus arredores.

O ataque ao Moncada foi percibido polos habitantes de Santiago de Cuba con sorpresa e equívoco. Moitos pensaron que se trataba de foguetes ou fogos de artificio e mesmo algúns cidadáns achegáronse ás instalacións do cuartel con curiosidade. O lume das metralladoras foi o elemento que situou os acontecementos na súa xusta medida. Creuse tamén que podería tratarse dun ataque do militar Eleuterio Pedraza como resposta á frustración do golpe que encabezou contra Batista en 1941 e que este frustrara.

Foi a partir das 11:00, cos servizos de comunicación xa restablecidos, cando se difundiu a noticia de que o ataque ao Moncada estaba encabezado por Fidel Castro. Xunto á mesma sabíase do gran número de baixas por parte dos asaltantes. Algúns dos fuxidos do ataque atoparon refuxio entre a poboación civil, pero outros (entre eles o propio Fidel Castro) fuxiron ás montañas próximas á zona de Gran Piedra. Finalmente, tras unha intensa campaña liderada polo arcebispo galego de Santiago de Cuba, Enrique Pérez Serantes, Castro entregouse grazas ás garantías ofrecidas polo prelado católico.

A Revolución toma o Moncada

O 8 de xaneiro de 1959, as columnas guerrilleiras entraron na capital de Cuba facendo que o até entón presidente abandonase o país. En Santiago de Cuba o exército tenta impedir a entrada das tropas revolucionarias. Raúl Castro toma por sorpresa o cuartel Moncada e insta a renderse á tropa. O coronel Rego Rubido, xefe do Rexemento Nº 1 Maceo, presenta a súa rendición incondicional a Fidel Castro en Loma Escantel. O cuartel Moncada e a cidade de Santiago de Cuba quedan en mans dos guerrilleiros. A tropa é desarmada e os seus responsables arrestados.

Ciudad escolar 26 de julio

Un ano despois de que o cuartel pasase a mans dos revolucionarios, o 9 de xaneiro de 1960, Fidel Castro, acompañado de René Vallejo e Luís Crespo, subidos o tres nun tractor, comezaron a derrubar as murallas das instalacións militares para facer entrega das mesmas, o 28 de xaneiro dese mesmo ano, ao Ministerio de Educación unha vez convertido o Moncada nun centro escolar con capacidade para 2.000 alumnos. Ese mesmo ano Camilo Cienfuegos fixo o propio no Campamento Militar de Columbia, sede do Estado Maior Xeneral do Exército ao longo de anos, e centro de mando do goberno de Batista, para convertelo en escola, que toma o nome de "Ciudad Escolar Libertad" no municipio de Marianao (A Habana).

Estes actos estaban cheos de simbolismo e querían mostrar o propósito da Revolución Cubana de que a fortaleza do pobo reside na educación. Fidel Castro, no discurso que pronunciou no acto de entrega das instalacións ao Ministerio de Educación, dixo: "E a historia demostrará que se ao fin e ao cabo, todas as fortalezas cheas de seteiras e soldados sucumbiron ao impulso do noso pobo, a loita por unha causa xusta, no canto as nosas aulas, representantes do pensamento e da cultura, nunca caerán baixo a forza de quen nolas quere quitar para convertelas en cuarteis, co fin de defender os privilexios porque esas escolas defenderanas con trincheiras de ideas e trincheiras de pedra".

O Moncada, convertido xa en centro escolar, veu funcionando desde entón como un centro escolar de primaria.

Dentro do centro escolar situouse, na Posta Nº 3, lugar onde se produciu o ataque o 26 de xullo de 1953, o Museo de Historia 26 de Xullo, formado por oito salas, e cuxa primeira sala está dedicada á historia da construción da fortaleza até a súa conversión en centro educativo.

En 1974 reconstruíronse as murallas do cuartel ao ser declarado Monumento Nacional de Cuba.

Véxase tamén

Outros artigos

• Revolución Cubana
• Movemento do 26 de xullo

Bibliografía

• Sarabia, Nydia (1983). Moncada, biografía de un cuartel (PDF) (en castelán). A Habana: Editorial Ciencias Sociales. 
• Castro, Fidel (1991). A historia absolverame. Editorial José Martí. 
• Rolando Cabrera, Luis (7 de febreiro de 1960). "La Revolución entrega a los niños de Santiago, el cuartel Moncada". Bohemia (en castelán) (A Habana). Arquivado dende o orixinal o 19 de outubro de 2011. Consultado o 07 de xaneiro de 2019. 

Ligazóns externas

• Cuartel Moncada en "Somos Jóvenes" (en castelán).
• Cronoloxía do Moncada (en castelán).