کردی سقزی

گویش سقزی
زاراوه سقزی
زبان بومی در	کلار استان دیاله ایران استان کردستان استان آذربایجان غربی
منطقه	شهرستان سقز، شهرستان بانه، شهرستان دیواندره، شهرستان مریوان، شهرستان سردشت، شهرستان تکاب، شهرستان شاهین دژ
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی غربی شمال غربی زبان کردی گویش سقزی
سامانه نوشتاری	الفبای کردی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	ckb

گویش سقزی یا لهجه سقزی گویش مرکزی زبان کردی سورانی می‌باشد. گویش سقزی در شهرهای سقز، مریوان، بانه، تکاب و بخشی از روستاهای شاهین‌دژ، دیواندره و سردشت تکلم می‌شود. لهجه سقزی از سمت جنوب، شرق و غرب با کردی کلهری و کردی اردلانی و از سمت شمال با کردی کرمانجی و کردی مکریانی نزدیکی و همسایگی دارد و این ارتباطات باعث انعطاف‌پذیری و غنی شدن فراوان این لهجه شده به طوری که گویشواران آن در ارتباط پذیری با مردم سایر لهجه های زبان کردی منعطف تر و دارای توانائی‌های بیشتر زبانی از نظر ساختاری و دایره واژگان هستند.

طبقه‌بندی

در طبقه‌بندی‌های نوین مانند گویش سقزی جزو گروه کردی میانی و سورانی می‌باشد. در شرفنامه بدلیسی، زبان کردی به چهار گویش کرمانجی، سورانی، کَلهر و گورانی تقسیم شده‌است. اما دایرةالمعارف اسلام با توجه به تحقیقات کردشناسان و زبان‌شناسانی مانند مکنزی گویش‌های زبان کردی را به سه شاخه عمده تقسیم کرده‌است:

• کردی شمالی یا کرمانجی: این شاخه دارای گونه‌های متفاوتی است از جمله جزیری، هکاری، بایزیدی، بوتانی، شمدینانی، بادینانی و زازاکی.

حوزه جغرافیایی این طبقه به شرح زیر است:

در ترکیه: منابق کردنشین جزیره، دیاربکر، ارزروم، بایزید، هکاری، ماردین، بتلیس، وان، اگری و شمدینان.

در عراق: عقره، دهوک، زاخو، عمادیه و سنجار.

در ایران: شمال استان آذربایجان غربی، یعنی شهرهای ارومیه، سلماس، ماکو، صومای برادوست، تَرگَوَر، خوی، قطور، شوط، چایپاره، چالدران، پلدشت، بخشی از شهر و شهرستان اشنویه و کردهای خراسان.

در سوریه: تمام منابق کردنشین از جمله قامشلی و حسکه.

تمام کردهای ساکن ارمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکمنستان.

زازاکی در ترکیه: بینگول، دیرسیم، خارپوت، معدن، ارزنجان، دیاربکر، اورفا و بتلیس.

• کردی مرکزی یا میانی

این شاخه دارای گونه‌های مکریانی، سورانی، اردلانی و جافی می‌باشد. حوزه جغرافیایی این طبقه عبارتاست از:

سورانی مکریانی در ایران: مهاباد، بوکان، سردشت، پیرانشهر، نقده و اشنویه.

سورانی سقزی در ایران: سقز، بانه، مریوان، شاهیندژ و تکاب.

سورانی در عراق: سلیمانیه، کرکوک، اربیل، رواندز، چمچمال، شقلاوه، کویه و قلعه‌دیزه.

سورانی جافی در ایران: جوانرود، پاوه، روانسر، سرپل ذهاب و ثلاث باباجانی.

جافی در عراق: شهرزور، کرکوک، کلار و کفری.

همچنین گورانی در این شاخه بوده که حوزه جغرافیایی آ عبارت است از:

گورانی در ایران: اورامان شامل جنوب مریوان و ژاورود، اورامان لهون شامل پاوه، نوسود و نودشه.

گورانی در عراق: حلبچه، بیاره، تویله، منطقه زنگنه و کاکه ای در کرکوک.

زازایی در ترکیه: بینگول، دیرسیم، خارپوت، معدن، ارزنجان، دیاربکر، اورفا، بتلیس.

• کردی جنوبی یا کرمانشاهی

این شاخه دارای گونه‌های کرمانشاهی، فیلی، لکی و باتیاری است. حوزه جغرافیایی این طبقه عبارت است از:

کرماشانی در ایران: کرمانشاه، کنگاور، قصرشیرین، سنقر، اسلام‌آباد غرب، قروه، بیجار، ایلام، ایوان، دهلران، آبدانان، بدره، مهران.

کرماشاهی در عراق: خانقین، مندلی و نواحی بدره.

آواها

واجهای گویش سقزی شامل همخوان‌ها (consonant) و واکه‌ها (Vowel) می‌باشد. در این گویش ۹ واج مصوت و ۲۹ همخوان یا صامت وجود دارد و عبارتند از:

• آوانگاری صامتها به ترتیب زیر است:

y-h-w-n-m-ɫ-l-g-k-q-v-f-γ-ʕ-ʃ-s-Ʒ-z-ɍ-r-d-x-ḥ-ʧ-ʤ-t-p-b-Ɂ

• همچنین آوانگاری مصوتها یا واکه‌ها که ۵ واکه بلند و ۳ واکه کوتاه بوده به ترتیب زیر می‌باشد:

واکه‌های بلند با آوانگاری: u- ī-ā - - ō ē

واکه‌های کوتاه با آوانگاری: i- o- a

دو آوای w و y نیمه واکه یا نیمه مصوت اند و چند ویژگی آوایی دارند که این دو آوا را از سایر آواهای گویش سقزی جدا می‌کند. بر خلاف واکه‌ها مصوتها که در آغاز واژه نمی‌آیند، این دو آوا در آغاز واژه‌های زبان کردی قرار می‌گیرند و از این بابت جز همخوانها هستند. مانند:

فارسی	گویش سقزی	آنگاری
ریز	ورد	wird
خرس	ورچ	wirʧ
یار	یار	yār
یک	یه ک	yak

چون در نحوه تولید آنها، انسداد، سیایش، زنش یا هیچگونه حالت دیگری که در تولید هماوانها ایجاد می‌شود، وجود ندارد، بلکه به هنگام تولید آنها، تار آواها حالت تولید واکه پیدا می‌کند و ملاز برافراشته می‌شود و مجرای بینی را می‌بندد و از ورود هوا به خیشوم جلوگیری می‌کند، بنابراین، واکه مصوت به حساب می‌آیند.

نمونه

نمونه واژگان گویش سقز در مقایسه با سایر گویش‌ها

فارسی	گویش سقزی	گویش موکریانی	گویش اردلانی	کرمانجی
خیلی	زور	زور	فره	Gelek
تو، من	تو، من	ئمن، ئنگو	تو، من	ez, tu
شما، آنها	ئیوه، ئوان	ئنگو، ئوانه	ئیوه، ئوان	wey, ew
گوجه فرنگی	ته‌ماته	باینجان سوور	توماتیز	Bacan
چه	چی	چی	چه	Çi
خوب	خاس	باش	خاس	baş
بگو	بیژه	بلی	بیژه	bêje
دختر	کچ	کچ	کنیشک	Keç
چرا	بو چی	بو چی	بو چه	çima
گفتند	وتیان	کوتیان	وتیان	Gotin
زیبا	جوان	جوان	قشنگ	xweş
سیب زمینی	هیله‌ماسی	هیلر	سیف زمینی	kartol
روستا	دیهات	گوند	آوایی	Gûnd

زبان نوشتاری و گفتاری

در گویش مردم سقز نیم واکه‌ای وجود دارد که از دید پژوهشگران به دور مانده‌است که به آن نیم واکهٔ (یای پیچان) یا (یای نرم) می‌گویند، این نیم واکه مختص به گویش سقزی می‌باشد.

حرف یای پیچان

کردی سقزی در دو نوعِ زبان نوشتاری و زبان گفتاری می‌باشد. زبان گفتاری سقزی برای ارتباط مردم در شهر مورد استفاده قرار می‌گیرد و زبان نوشتاری در کتاب‌ها و اشعار استفاده می‌شود.

فارسی	زبان نوشتاری سقزی	زبان گفتاری سقزی
چیکار می‌کنی؟	چی ئه‌که‌ی؟	چیه‌که‌ی؟
چرا اینکارو می‌کنی؟	بۆچی وا ئه‌که‌ی؟	بوا که‌ی؟
بخواب	بخه‌وه	خه‌وه
بیا	بێرۆ	بێ

جستارهای ویژه

• سورانی
• کردی اردلانی