Zientzia-fikzio

Zientzia fikziozko Amazing Stories aldizkaria (1928)

Zientzia-fikzioa arte-genero zabala da: etorkizunean edo unibertso ezezagunetan gerta litekeenaz hipotesiak egiten dira, egungo zientzia- eta teknika-ezagueretan oinarrituta. Zientzia-fantasiarekin nahas daiteke, baina genero horren kokalekua fantasiako munduak izaten dira (Eraztunen Jauna, kasu).

Zientzia-fikzioak hainbat ezaugarri ditu:

• Etorkizunean edo denbora alternatiboan kokatzen da.
• Kanpo-espazio edo bizitza estralurtarrarekin du harremana sarritan.
• Aurkikuntza zientifiko edo teknologiko berrien aplikazioa: denbora bidaiak, nanoteknologia, robotak...
• Gaur egun edo lehen ezagutu ziren sistema politiko edo sozialak agertzea.

Sailkapena

Gogorra

Egileak bere garaiko zientzia eta teknikaren proiekzioak egiten baditu etorkizunerantz, zientziari dagokionez sinesgarri egiteko asmoz, zientzia fikzio gogorra egiten duela esaten da.

Garaian garaiko sinesmen zientifikoetatik asko urrundu gabe egiten den literatura da. Horretarako, egileak zientzia kontuak ondo jakin behar ditu eta ezin ditu garaian garaiko uste zientifikoak saihetsi.

Biguna

Egilearen helburu nagusia giza emozioak, gizartearen bilakaera eta abar izaten dira. Egilea ez da asko kezkatzen fisikaz, astronomiaz eta beste kontu zientifikoez: kezka nagusia giza jokabideak ditu, gizarte kontuak direlako.

Historia

Hasiera

Zientzia-fikzio terminoa Hugo Gernsback-ek sortu zuen 1926an, 1920ko Estatu Batuetako Amazing Stories izeneko narrazio espekulatiboko aldizkari ezagun batean. Badirudi erabilera goiztiar bat topatu dela 1851ko datarekin, eta William Wilsoni egozten zaio, baina erabilera isolatua da, eta terminoa ez zen orokortu gaur egungo adierarekin, harik eta Gernsback-ek modu trinkoan erabili zuen arte. Ordura arte, zientzia-fikziotzat jotzen ditugun narrazioek hainbat izen jasotzen zituzten, hala nola «bidaia fantastikoak», «mundu galduen kontakizunak», «utopiak» edo «zientzia eleberriak».

Zientzia-fikziozko lehen lana, gaur egun ulertzen den bezala, 1818n argitaratu zen Mary Shelley-ren Frankenstein edo Prometeo modernoa. Horren aurrekariak kondairetan eta mitoetan topatzen dira, mitologia grekoan adibidez. Ilargirako bidaiei buruzko istorio ezagunenak Cyrano de Bergerac-ena (XVII. mendea) eta Münchhausengo baroiarena (XVIII. mendea) dira. Carl Sagan eta Isaac Asimov, ordea, bat datoz esatean Johannes Keplerren Somnium (1634) dela zientzia-fikziozko lehen kontakizuna. Somniumek Ilargira doan abenturazale bat deskribatzen du, eta Keplerrek Lurraren mugimenduak Ilargitik nola ikusiko liratekeen azaltzeko duen kezka erakusten du. Beste batzuek Tomas Moro aipatzen dute aitzindari gisa; Utopia (1516) idazlan famatua dela-eta. Bestalde, aipagarria da Luziano Samosatakoaren "egiazko istorioa" idazlana, gaur egun zientzia-fikzioko generoan ohikoak diren hainbat elmentu baititu, hala nola gizakiak lurretik kanpora bidaiatzea, estralurtarrekin harremanak izatea eta abar. Ez da harritzekoa, izan ere aitzinako ipuin eta mitologietan elementu espekulatiboak ez ziren hain ezohikoak.

Shelleyren ondoren, zientzia-fikziozko narratibaren ezaugarriak aurreratu zituen beste idazle ezaguna Edgar Allan Poe estatubatuarra izan zen. Geroago, 1850eko hamarkadan, XIX. mendeko autore emankorrenetako bat izan behar zuena agertu zen, zientzia-abenturen alorrean: Jules Verne. 1863an argitaratu zuen zientzia-fikziozko bere lehen lana: Bost aste globoan. Lan horren agerpena mugarria izan zen.

Verne-ren ildotik, Europan ugaldu ziren mota horretako idazlanak, H. G. Wells geroko ekarpenarekin. Wellsen ondoren, XX. mendean, John Wyndham arloko hurrengo idazle handia izan zen. Eremu anglosaxoitik kanpo, Karel Čapek azpimarratu behar da, bere R.U.R. antzezlanean robot terminoa sortu zuelako eta zientzia-fikzioaren klasiko baten sortzailea delako: Arrabioen gerra.

Estatu Batuetan Mark Twain-en eta Jack London-en arloarekin erlazioa duten idazlanak egon arren, Edgar Rice Burroughs jotzen da zientzia-fikzioaren bertako aintzindaritzat.

Urrezko aroa (1938-1950)

Astounding Science Fiction aldizkaria 1930ean sortu ondoren, generoko maisu berriek (Isaac Asimov, Arthur C. Clarke eta Robert A. Heinlein) ospetsu egin zuten zientzia-fikzioa eta lortu zuten zientzia-fikzioa bilduma orokorragoetan sartzea. Zientzia-fikzioan soilik aritzen ez diren egileak arloan aritzeak ere errespetu handiagoa ekarri zion. Horretan aipatzekoak dira Karel Čapek, Aldous Huxley, C. S. Lewis eta gaztelaniaz Adolfo Bioy Casares eta Jorge Luis Borges.

Bigarren Mundu Gerraren ondoren, generoa aldatu zen. Eleberriek ipuinak zokoru zituzten eta argumentuak konplexuago bihurtu ziren. Aldizkari berriak ere sortu ziren eta nerabeen artean zabaldu zen zaletasuna.

Alien-en inbasioa, H. G. Wells The War of the Worlds eleberrian, Henrique Alvim Corrêa-ren ilustrazioa

Zilarrezko aroa (1951-1965)

Gerraosteko lehen izenburu nagusitzat har daitekeena ez zuen zientzia-fikziozko idazle batek idatzi, George Orwell-en 1984 (1948) eleberria mugarria izan zen eta. 1950ko hamarkadan, hala ere, idazle-zerrenda oso luzea da, eta generoko bizkarrezurra osatzen dute: Robert A. Heinlein, Isaac Asimov, Clifford D. Simak, Arthur C. Clarke, Poul Anderson, Philip K. Dick, Ray Bradbury, Frank Herbert, Stanislav Lem eta beste asko.

Aro berria

1965etik 1972ra bitartean igarotako urteak dira generoaren literatura-esperimentazio handieneko garaia. Erresuma Batuan, Michael Moorcock New Worlds aldizkariaren zuzendaritzara iristearekin lotu ohi da. Moorcockek, orduan 24 urteko gazteak, William Burroughs eta J.G. Ballard-en literaturaren eredu eta teknika berriei egin zien leku. Zientzia-fikzioaren urrezko eta zilarrezko aroetako robot eta inperio galaktikoetatik urruntzen hasi ziren gaiak, eta ordura arte landu gabe zeuden gaiak hartu zituzten ardaztzat: kontzientzia, barne-munduak, balio moralen erlatibizazioa, eta abar. Aro berri hontako ordezkariak dira Samuel Ray Delany, Judith Merril, Fritz Leiber, Roger Zelazny, Philip K. Dick, Ursula K. LeGuin, Philip José Farmer eta Robert Silverberg,

Cyberpunk eta Postcyberpunk

1980ko hamarkadan, gero eta nonahikoagoak ziren konputagailuek eta lehen sare informatiko globalak agertzeak izugarri handitu zuten autore gazteen irudimena, sinetsita baitzeuden horiek eraldaketa ekarriko zutela gizartean. Ernamuin horretatik sortu zen cyberpunk (edo ziberpunk) mugimendua. Termino horrek ikuspegi ezkorra eta desengainatua biltzen ditu, teknologiak eta kapitalismo basatiak menderatutako etorkizun baten ikuspegi ezkorra, eta «punk» menderakaitz eta iraultzailea, askotan anarkista. Idazle belaunaldi berri bat sortu zen etiketa horren azpian, William Gibson, Bruce Sterling eta Neal Stephenson buru zirela.

Geroago ezkortasun hori modulatu zen. Postcyberpunk eleberrietan, askoz ohikoagoa da protagonistak beren komunitateetako kide errespetagarriak izatea: zientzialariak, militarrak, poliziak eta baita politikariak ere. Pertsonaia marjinalagoen kasuan ere, statu quo-a mantendu edo hobetzeko interesa izaten dute, ez hura suntsitzeko interesa, ziberpunkean ohikoa zen bezala. Postcyberpunk etiketa jaso zuen lehen eleberria Snow Crash (1992) da, Neal Stephenson-ek idatzia

Euskaraz

Genero horretan zerbait argitaratu duten idazleen zerrenda osatu gabe bat (alfabetikoki):

• Eneko Barberena: Afrikanerrak
• Itxaro Borda: Kripton 85
• Maite Darceles: Bihotzean daramagun mundua
• Edorta Gonzalez: Azken Belaunaldia
• Xabier Kintana: Izaki berria
• Asel Luzarraga: Bioklik, Karonte
• Xabier Monasterio: Lurtarrak
• Fernando Morillo: Bilbao Samurai
• Maddi Pelot: Biharko oroitzapenak, Teleamarauna
• Yoseba Peña: Kaosaren Ederra
• Txillardegi: Orangutanen ugartea
• Joanes Urkixo: Lurra Deika
• Iban Zaldua: Euskaldun Guztion Aberria

Itzulpenak:

• Margaret Atwood: Neskamearen ipuina (The Handmaid's Tale), Zigor Garrok itz.
• Ray Bradbury: Fahrenheit 451, Nagore Tolosak itz.
• Anthony Burgess: Laranja mekanikoa (A clockwork orange), Ion Olanok itz.
• Philip K. Dick: Ordaina (Paycheck), Aritz Gorrotxategik itz.
• Aldous Huxley: Bai mundu berria (Brave New World), Xabier Amurizak itz.
• Ursula K. Le Guin: Oihan hitzean mundua (The Word for World is Forest), Amaia Apalauzak itz.
• George Orwell: 1984, Oskar Aranak itz.
• Mary Shelley: Frankenstein, Iñigo Errastik itz.
• J. R. R. Tolkien: Eraztunen Jauna (The Lord of the Rings)
• Jules Verne: Lurraren bihotzeraino (Voyage au centre de la Terre), Iñaki Azkunek itz. (beste askorekin batera)
• H. G. Wells: Hormako atea eta beste ipuin batzuk, Joxe M. Berasategik itz.

Ikus, gainera

• Utopia.
• Distopia.

Kanpo estekak

• "Ba al da zientzia fikziozko literaturarik euskaraz?" EITB. Sautrela. 2014/02/14.

• Datuak: Q24925
• Multimedia: Science fiction / Q24925