Sardinia
- Artikulu hau uharteari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Cerdanya».
| Sardinia | |
|---|---|
 | |
| Administrazioa | |
| Estatua |  Italia |
| Hiriburua | Cagliari |
| Probintziak | Cagliari Carbonia-Iglesias Medio Campidano Nuoro Ogliastra Olbia-Tempio Oristano Sassari |
| Udalerriak | 377 |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 40°N 9°E / 40°N 9°E |
 | |
| Azalera | 24.090 km² |
| Demografia | |
| Biztanleria | 1.643.096 biztanle (2005) |
| Dentsitatea | 68 bizt/km² |
| www.regione.sardegna.it/ | |
Sardinia[1][2] (sardinieraz: Sardigna, Sardinna edo Sardinnia; italieraz: Sardegna;algereraz Sardenya; gallureraz Saldigna; sassarieraz Sardhigna;katalanez: Sardenya; italieraz: Sardegna) Mediterraneo itsasoko bigarren uharterik handiena da, Korsika irlaren hegoaldera kokatua eta Italiako estatuaren parte dena, erregio autonomo izaerarekin. 24.090 km²-ko hedadura du eta 1.631.880 biztanleko populazioa (2001ean).
Hiriburua Cagliari da.
Historikoki Sardina 30 eskualdetan banatu da. Sardinieraz "curadorias", hau da, zatiak edo "merias" deituak.
Estatutu autonomikoa edukitzearekin batera, sardiniarrak (Venetoko herritarrak bezala) "herri" bezala hartzen dituzte Italiako Parlamentuan.
Orografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Uharte menditsua da oro har eta ipar-mendebaleko Nurrako penintsula eta hegoaldeko Campidanokoa baizik ez dira eremu zelaiak. Uhartearen ekialdean dago mendialde garaiena (1.834 m Gennargentu mendian) eta mendebalean sumendiek eragindako mendiak daude. Flumendosa da ibai nagusia eta Gennargentu mendian du iturburua. Klima mediterraneoa da; neguak epelak dira eta udak beroak oso. Udazkenean egiten du euria. Klima horri lotuta, artea eta pinua dira zuhaitz ugarienak.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Neolito Arotik aurrera kultura indartsu batzuk garatu ziren Sardiniako uhartean. Izatez, iraultza neolitikoa eta nekazaritza Europara ekarri zuten populazioak Anatoliatik iritsi zirela argitu du genetika modernoak, eta Early European Farmers edo EEF haien gaur egungo ahaide genetiko hurbilenen artean daude sardiniar modernoak (egungo Anatoliako biztanleak baino gehiago), eta baita gaur egungo euskaldunak ere[3].
Neolitoko sardiniar haien hizkuntzarik ez da gorde, gaur egungo sardiniera hizkuntza erromantzea baita; baina konexio linguistikoa frogatzea beste kontu bat da. Gaur egungo sardiniera hizkuntza erromantzea da, baina substratu paleo-sardiniar baten aztarnak izan ditzake. Juan Martin Elexpuruk uste du badagoela paleo-sardinieraren eta euskararen arteko konexioa, eta uharteko toponimian azterketa egin du antzekotasun horiek frogatzeko[4].
K.a. VII. mendean portu-hiriak sortu zituzten bertan feniziarrek, eta K.a. VI. mendean greziarrak saiatu ziren uhartea kolonizatzen. Gerra punikoen ondoren, erromatarren mendean geratu zen, baina luzaroan izan zen Erromako agintearen aurka borrokatu zirenen babeslekua. K.a. 49. urtean Zesarrek okupatu zuen uhartea berriro, baina barnealdea kolonizatu gabe egon zen luzaroan.
Bandaloen, bizantziarren eta musulmanen mendean egon ondoren, XI. mendean nagusitu ziren Pisa eta Genova uhartean eta ondoren elkarren artean borrokatu ziren bi hiriak haren alde. 1326. urtean Aragoi eta Kataluniako koroaren mendean geratu zen, eta kostaldea kolonizatu zuten. 1708an Austriako etxea jabetu zen uharteaz eta 1720an Piamonterekin elkartu zuen Savoiako etxeak Sardiniako erreinua.
Frantziako iraultzaren ondoren, XVIII. mende bukaerako urteetan, Frantziaren mendean geratu ziren Savoiako etxearen lurrak, eta 1815ean, Napoleonen inperioa erabat deuseztatu zenean, Savoiako etxearen eskuetara igaro zen berriro. 1861. urtean Viktor Manuel II.a Savoiakoa Italiako errege izendatu zutenean, Italiako erreinuko lurralde bihurtu zen. Lehen Mundu Gerraren ondoren, politika alorrera azaldu ziren sardiniar abertzaleak. 1948an sortu zen Sardiniako lurralde autonomoa, estatutu eta erakunde bereziez hornitua.
Banaketa administratiboa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Italiako biztanle dentsitaterik txikienetakoa duen eskualdea da. Sardoak, Sardiniako biztanleak, uhartearen barnealdean bizi dira, uharteko bi hiri nagusiak, Cagliari eta Sassari hain zuzen, kostaldean dauden arren. Lau probintziatan banatua dago: Nouro, Cagliari, Sassari eta Oristano.
Probintziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Zortzi probintziatan banaturik dago:
- Cagliari: 543.310 biztanle.
- Sassari: 322.326.
- Oristano: 167.971.
- Nuoro: 164.260.
- Olbia-Tempio: 146.339.
- Carbonia-Iglesias: 131.890.
- Medio Campidano: 105.400.
- Ogliastra: 58.389.
Hiri nagusiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Cagliari (hiriburua): 160.770 biztanle 2005ean.
- Sassari: 128.459.
- Quartu Sant'Elena: 70.000 inguru.
- Olbia: 50.000.
- Alghero: 40.000.
- Nuoro: 37.000.
- Oristano: 33.000.
- Carbonia: 31.000.
- Selargius: 29.000.
- Iglesias: 28.000.
Ekonomia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Laborantza (garia, garagarra, mahatsa, olibondoak) eta abere hazkuntza (ardi azienda) dira ekonomia jarduera nagusiak. Industria gutxi garatua dago eta geroz eta garrantzi handiagoa du uharteko ekonomian kostaldeko turismoak.
Hizkuntzak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sardinian hainbat hizkuntza mintzatzen da. Hizkuntza nagusienak italiera eta sardiniera dira, baina gazteen artean batez ere italiera askoz zabalduago dago. Hedabideetan eta hezkuntza sisteman ere italiera nagusi da. Sardiniera hainbat dialektotan banatutako erromantze hizkuntza da, eta latinetik gertuen dagoen mintzaira da, halaber. Sardiniera eta italieraz gain, uhartean beste hizkuntza batzuk ere hitz egiten dira. Uhartearen ipar-ekialdean, horrela, korsikerarekin lotutako gallurera hitz egiten da; eta ipar-mendebaldean sassariera, korsikeraren eta sardinieraren arteko trantsizioko mintzaira. Horrekin batera, katalanaren (Alghero hirian) eta ligurieraren (Carloforte eta Calasettan) hizkuntza-uharteak ere badira.
Hizkuntza ofiziala italiera bada ere, sardiniera (sardu) da hiztun gehienek darabiltena (% 80) eta L'Alguerren (uhartearen ipar-mendebalean) katalanez ere mintzo dira biztanle asko.
Sardiniar ezagunak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Jose Zatrilla y Vico (1648 - 1720) Barrokoko idazle eta politikaria.
- Grazia Deledda (1871-1936), Nobel Saridun idazlea.
- Antonio Gramsci (1891–1937), Italiako Alderdi Komunistaren sortzailea.
- Francesco Cossiga (1928), Italiako presidentea izandakoa.
- Milena Agus (1959-), idazlea.
- Gianfranco Zola (1966-), futbolaria.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/08/10 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Euskaltzaindia. 70. araua: Mundu zabaleko uharte nagusiak. (Noiz kontsultatua: 2012-5-21).
- ↑ Euskaltzaindia. Europako toponimia fisikoa. .
- ↑ (Ingelesez) Günther, Torsten; Valdiosera, Cristina; Malmström, Helena; Ureña, Irene; Rodriguez-Varela, Ricardo; Sverrisdóttir, Óddny Osk; Daskalaki, Evangelia A.; Skoglund, Pontus et al.. (2015-09-22). «Ancient genomes link early farmers from Atapuerca in Spain to modern-day Basques» Proceedings of the National Academy of Sciences 112 (38): 11917–11922. doi:. ISSN 0027-8424. PMID 26351665. PMC PMC4586848. (Noiz kontsultatua: 2022-03-09).
- ↑ ), Elexpuru, Juan Martin. (1950-. (2017). Euskararen aztarnak Sardinian?. Pamiela Argitaletxea ISBN 9788476819944. PMC 1003419253. (Noiz kontsultatua: 2018-07-17).
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 Aostako Harana ·  Bretainia ·  Eskozia ·  Euskal Herria ·  Faroeak ·  Flandria ·  Gagauzia ·  Gales ·  Galizia ·  Irlanda** ·  Katalan Herriak ·  Kornualles ·  Korsika ·  Laponia ·  Man ·  Okzitania ·  Sardinia *  Silesia Garaia ·  Sizilia ·  Valonia *  Hego Tirol *  Frisia | |
|
| Italiako eskualdeak | |
|---|---|
Abruzzo · Aostako Harana · Apulia · Basilicata · Calabria · Campania · Emilia-Romagna · Friuli-Venezia Giulia · Lazio · Liguria · Lombardia · Markak · Molise · Piemonte · Sardinia · Sizilia · Toskana · Trentino-Adige Garaia · Umbria · Veneto |