Ozeano

Ozeano Atlantikoaren gainazala, Lurraren muga-geruza eta troposferaren arteko elkargunea.

Olatuak ozeano ertzean (Getaria, Lapurdi).

Ozeanoa (grezierako okeanos izenetik eratorria) Lurrean urak betetzen duen eremua da. Lurreko azaleraren % 71 eta hidrosfera azaleraren % 97,2 betetzen du, eta batez beste 3000 metro inguruko sakonera du.

Ozeanoa beste bost ozeanotan banatuta dago, nahiz eta historian hainbat banaketa izan diren, ozeano bat, hiru, lau edo bost daudela hartuta. Gaur egun, Nazioarteko Hidrografia Erakundeak 2000. urtean zehaztutakoari jarraituz, Lurreko ozeanoak bost hauek direla jotzen da (handitik txikira zerrendatuta):

• Ozeano Barea
• Ozeano Australa
• Ozeano Atlantikoa
• Indiako ozeanoa
• Ozeano Artikoa

Geologikoki, ozeano bat urez estalitako lurrazal ozeanikoa duen lur zati bat da.

Lurreko bost ozeanoek 361 milioi km² dute, haien bolumena 1370 milioi km³ da, eta batez 3.790 metro sakon dira. Kopuru horietan ez daude sartuta aintzira erraldoiak, hala nola Kaspiar itsasoa. Hidrosfera osoaren masa 1,4 × 10²¹ kg da, hau da Lurraren masaren % 0,023, eta hortik % 97 baino gehiago ozeanoko ura da.

Banaketa eta izenak

Ur gainera azaleratuta dauden lurrek hiru eremu handitan banatzen dute ur masa, eta hiru eremu horiek Hego Hemisferioan besterik ez dute osatzen Lurra guztiz inguratzen duen zerrenda jarraitua. Hauek dira, handitik txikira, kontinenteek bereizten dituzten hiru ur eremu nagusiak: Ozeano Barea, Atlantikoa eta Indiakoa. Ozeano horiek zabaldu egiten dira hegoaldean, eta horrela osatzen dute lurbira osorik inguratzen duen ur eremu jarraitu bakarra, Antartikako ozeano izenaz ezagutzen den ur masaren bitartez. Laugarren ozeano horrek Atlantiko ozeanoko eta Antartikako kostaldean du hegoaldeko muga, eta iparraldeko muga, hitzarmenez ezarria, hego latitudeko 60 gradutan.

Ozeanoen hedadurak hauek dira:

• Ozeano Barea: 126.872.590 km²
• Ozeano Australa: 85.564.530 km²
• Atlantikoa: 58.251.700 km²
• Indiakoa: 42.379.000 km²
• Artikoa: 14.056.000 km².

Itsasoak ere ur gazikoak dira, baina ozeanoak baino txikiagoak izaten dira, eta lurrez inguratuta daude osorik edo zati batean.

Eragina

Lurraren parte isurkarian, parte gotorrean bezala, hainbat eskualde bereiz daitezke zenbait irizpideren arabera. Oro har, tenperatura, gazitasuna eta mugimenduak hartzen dira kontuan lurraren gainaldeko ura eskualdeetan banatzeko; dena dela, irizpide horiek ozeanoetako azaleko urari buruz erabiltzen dira batez ere, hau da, ur azaletik 300 metroko sakoneraraino iristen den geruzari buruz. Izan ere, geruza hori da kliman eta eguraldian eragin gehiena duena, eta geruza horretan bizi dira, halaber, ozeanoko izaki bizi gehienak. Orain arteko ikerketen arabera, sakoneko uraren ezaugarriek ez dute zuzeneko eraginik eguratsean edo lur azalean, ozeanoaren erdialdeko geruzetako ura gorantz igotzen den kasuetan izan ezik.

Dinamika

Lurraren funtzionamenduan gertatzen diren energia eraldaketetan, ozeanoek, eta hidrosferak horrenbestez, energiak Lurreko gainerako geruzekin harreman zuzenean betetzen duen katearen maila bat osatzen dute. Ozeanoen dinamikan eragina dute, alde batetik, Lurreko gainerako geruzekin gertatzen diren energia trukeek, eta, bestetik, masa isurkariaren beraren baitan sortzen diren energia aldaketek.

Horren arabera, bi eratako prozesu dinamikoak bereizten dira: exogenoak, ozeanoetara beste ingurune batzuetako energia dakartenak, eta endogenoak, masa isurkariaren baitako energia mailaren aldeen ondorioz gertatzen direnak. Prozesu endogenoek, dena den, hidrosferak ingurunearekin duen energia trukea dute abiapuntua, prozesu exogenotzat hartuak ez diren arren. Sailkapen horren arabera, badira zenbait itsaslaster endogeno, baina olatuen fenomenoa, adibidez, prozesu exogenoa da.

Azkenik, badira beste fenomeno batzuk, adibidez itsasaldiak, prozesu endogenoen eta exogenoen ezaugarriak, bietarikoak, dituztenak.

Hidrosferan eragina duen energia ozeano barnekoa edo ozeanoaz kanpokoa izan daiteke. Ozeano barnetik datorren energia espazioarekiko eta denborarekiko konstantea da, ez du gradienterik sortzen eta oso efektu dinamiko txikiak eragiten ditu. Kanpoko energiak, Eguzkitik datorrenez eta ur azalera era etenean iristen denez, garrantzi handia du ozeanoen dinamikan.

Zirkulazio termohalinoa

Energiaren araberako dinamika horren eraginez bi eratako mugimenduak gertatzen dira ozeanoko uretan: alde batetik, uhin mugimenduak; bestetik, ur masak edo itsaslasterrak lekuz aldatzea. Uhin mugimenduen barruan beste bi sail handi bereizten dira: uhinak eta itsasaldiak. Bi uhin mugimendu horiek ur masen leku aldatzea dakarte, eta leku jakin batzuetan edo denbora tarte jakin batean itsaslasterrak sor ditzakete.

Baina, oro har, itsaslaster deitzen zaie ozeanoaren gune batetik bestera beti ibilbide berari jarraituz lekuz aldatzen diren ur masen mugimendu erregularrei; itsaslasterrek hainbat jatorri edo zergati desberdin izan ditzakete, bat baino gehiago ere bai askotan: ozeano eta itsasoen arteko ur mailaren desberdintasuna, haizeen ondorioz sortzen den bultzada indarra eta dentsitate aldeak.

Uraren ezaugarri kimikoak

Sakontzeko, irakurri: «Itsasoko ur»

Ozeanoak ez dira ur gazi soilez osaturiko masak; lur azaletik iritsitako hainbat mineralez eta hildako landare eta animalietatik datozen gatz organikoez osaturiko soluzio kimiko konplexuak dira. Sodioa eta kloroa, gatz arruntaren osagaiak, dira ozeanoetako uraren osagai nagusiak; ozeanoetako uraren pisu osoaren % 86 hartzen dute, hidrogenoa eta oxigenoa alde batera utzita. Hurrengo gai aipagarrienak magnesioa (pisuaren % 3,7), sufrea (% 2,6), kaltzioa (% 1,2), potasioa (% 1,1) eta bromoa (% 0,2) dira. Baina portzentajea horiek itsasoko uraren osagai gotorrei dagozkie soilik, eta uretan disolbaturik dauden gai gotorren kontzentrazioak uraren pisu osoaren % 3,5 bakarrik hartzen du. Gazitasunaren arabera zehazten da itsasoko ureko lagin batean disolbaturik dauden gai gotorren kontzentrazioa; mila parte ureko hainbeste parte gatz dagoela adierazten du gazitasunak, eta honela idazten da: 0/000.

Esan daiteke, oro har, ozeano guztiek gatz kopuru bera dutela. Ozeanoen batez besteko gazitasuna 34,72 gramo ur litrokoa da, edo oro har erabiltzen den formulari jarraituz, milako 34,72koa. Hala ere, horrek ez du esan nahi gune jakin batzuetan batez besteko gazitasuna baino gazitasunhandiago ala gutxiago ezin egon daitekeenik.

Gune jakin batzuetan aldaketak gertatzen dira uraren gazitasunean, hainbat arrazoiren eraginez. Itsaso itxietan esaterako, batez bestekoa baino gazitasun handiagoa izaten da. Itsaso itxietako ura nekez nahasten da ozeanoko urarekin, eta nahastekotan ere, oso azalekoa izaten da nahasketa hori; horrez gainera, itsaso itxiak lurruntze handiko eremuetan egoten dira, balantze hidriko negatiboa duten eremuetan, prezipitazio gutxi eta klima egoera hori aldatzeko ibaietatik ur geza aski iristen ez den eremuetan.

Ezaugarri horiek ditu, besteak beste, Itsaso Gorriak. Gazitasun gutxiagoko ura, aldiz, aurretik aipatu direnen alderantzizko baldintza klimatikoko eremuetan eta ibaietatik ur geza aski iristen den lekuetan egoten da, itsasoa ozeanoarekin lotua egon ala ez. Dena dela, itsasoaren eta ozeanoaren artean loturarik ez dagoenean nabarmenagoa izaten da itsasoak gazitasuna neurriz gaindi edo gutxiegi izaten duela, Baltikoan gertatzen den bezala. Baina horiez gainera, ozeanoan badira batez besteko gazitasuna baino gazitasun gutxiagoko beste eremu batzuk, ibai handien bokaleetatik hurbileko eremuak, hain zuzen; zenbait kilometrotan zehar nabari daiteke ibai handietako ur gezaren eragina ozeanoan.

Egoera horietan ezin esan daiteke, itsaso itxien kasuan ere, urak gatz kopuru bera duenik eremu guztietan. Itsaso Gorriaren gazitasuna, esaterako, ozeanoko uraren batez bestekotik milako 42rainokoa da, eta Itsaso Baltikoan batez bestekotik milako 4raino jaisten da.

Ozeanoko ur askeetan gorabehera gutxi izaten ditu gazitasunaren balioak, eta, aldaketarik izatekotan ere, nabarmenagoak dira azalean sakonean baino. Ozeanoetako ur azalean jaso den balio txikiena milako 33,6 da, Ozeano Bareko 40 ipar latitudean erregistratua; balio gorena, berriz, milako 36,9 da, Ozeano Atlantikoko 25 ipar latitudean.

Sakoneko uretan, ordea, oso alde gutxi dago eremu batzuetatik besteetara: milako 34,6 eta 34,9 arteko gazitasuna du sakoneko urak. Ur azaleko gazitasun balioen gorabeherak prezipitazioek eta gainaldeko itsaslasterrek sortuak dira.

Ozeanoetako uraren osagaiei dagokienez, sodio kloruroaz –gatz arrunta– eta lehen aipaturiko beste osagai mineralez gainera, eguratseko gas guztiak daude disolbaturik, eta gas horien araberakoa da, hain zuzen ere, ozeanoetako landare eta animalien kopurua. Gas karbonikoa (CO₂) disolbaturik edo karbonato eta bikarbonato eran konbinaturik azal daiteke, litroko 36 eta 56 mililitro arteko proportzioan; nitrogenoak litroko 8,4 eta 24,5 mililitro arteko proportzioa hartzen du, eta oxigenoak 0 eta 8,5 mililitro artekoa.

Uretan disolbaturik dauden gasei buruz, aipatzekoa da urak gasekiko duen propietate bitxi bat, urak gasak disolbatzeko duen ahalmenari dagokiona. Gasen kasuan, gai gotorren kasuan ez bezala, uraren disolbatze ahalmena tenperaturaren alderantziz proportzionala da, hau da, zenbat eta hotzagoa izan uraren tenperatura orduan eta errazago disolbatzen dira gasak uretan.

Propietate hori dela eta, ur hotzetan ur epeletan baino oxigeno gehiago dago disolbaturik, eta horrek azaltzen du ur hotzetan zergatik dagoen ur epeletan baino aberastasun biologiko handiagoa. Izan ere, oxigenoa ezinbestekoa dute landare eta animaliek bizitzeko, hori baita arnasketan erabiltzen duten gasa. Hala ere, badira beste eragile batzuk uretako gasen banaketan, oxigenoarenean batez ere, eragina dutenak: itsas landareak eta landare horien arnasketa erritmoa, ur kontinentalak eta urpeko erupzioak, etab.

Esan beharra dago, bitxikeria gisa bada ere, itsasoko uretan hirurogeita hamar elementu kimikotik gora aurkitu direla disolbaturik, oso portzentaje txikian izan arren.

Ozeanoko uretan disolbaturik dagoen materia guztia atera eta lur gainean zabalduz gero, berrehun metroko geruza bat osatuko litzateke.

Esplorazioa

Ozeanoen ikerkuntza antzinatik egin da barku txikietan, baina ez da izan garai modernoak arte urpeko bidaiak posible izan direla.

Munduko punturik baxuena Marianetako itsas hobia da, Ozeano Barean dagoena. Bere sakonera maximoa 10.923 metrokoa da. Beheraino ez zen 1951a arte heldu. Ozeano gehienetako hondoa oraindik ez dago kartografiatua, hala ere 1995an 10 km-ko erresoluzioa duen mapa argitaratu zen.

Antzinako ozeanoak

Historia Geologikoan lurreko Ozeanoak modu batean eta bestean egon dira antolatuta. Horietako batzuk izena dute euren garrantzi geologikoagatik:

• Panthalassa, Pangea superkontinentea eratuta zegoenean Lurreko Ozeano bakarra.
• Tethys ozeanoa, Gondwana eta Laurasiaren arteko Ozeanoa. Bere itxieran Mediterraneoa sortu zen.
• Iapetus ozeanoa, Baltika eta Avalonia kontinenteak bereizten zituen Ozeanoa.

Ikus, gainera

• Itsaslaster

Kanpo estekak

• Ozeanoei buruz hitz egin dezagun Unesco Etxearen txostena

• Datuak: Q9430
• Multimedia: Oceans / Q9430