Guardia

Artikulu hau Arabako udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Guardia (argipena)».

Guardia
Araba, Euskal Herria
Guardia hiribilduaren ikuspegia airetik.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Arabako Errioxa
Izen ofiziala	Laguardia
Alkatea	Raul Garcia Ezquerro (Euzko Alderdi Jeltzalea)
Posta kodea	01300 / 01308 / 01309 / 01321
INE kodea	01031
Herritarra	guardiar
Kokapena
Koordenatuak	42°33′00″N 2°34′59″W
Azalera	81,08 km²
Garaiera	635 metro
Distantzia	44 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	1.472 (2023) −11 (2022)
727 (%49,4)   (%52,1) 767
Dentsitatea	19,09 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)	% 4,44
Zahartze tasa	% 22,22
Ugalkortasun tasa	‰ 23,39
Ekonomia
Jarduera tasa	% 79,81 (2011)
Genero desoreka	% 18,19 (2011)
Langabezia erregistratua	% 7,85 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 21,78 (2010)
Kaleko erabilera	%  (2016)
Etxeko erabilera	% 5.63 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera data	1164
Webgunea	http://www.laguardia-alava.com

Guardiako planoa, Francisco Coello geografoak 1840an egina. Nabaria da hiribilduaren kokagune estrategikoa muino luzearen gainean.

Guardiako aintzirak.

Guardia Arabako hegoaldeko udalerri bat da, Arabako Errioxa eskualdeko herriburua, Gasteiztik 64 bat kilometro hegoaldera kokatua.

Hiribildua udalerriko erdialdean dago, eremu lauan nabarmentzen den muino baten gainean. Haren inguruan, Nafarroako errege Antso Azkarrak harrizko harresi bat eraikiarazi zuen, eta zati handi batek oraindik zutik dirau. Gaurdaino gorde dira harresiko bost sarrera: Mercadal, Carnicerías, Páganos, San Juan eta Santa Engracia ateak. Hiriko kaleek ere eusten diote Erdi Aroko giro bereziari. Ekonomiaren aldetik, ardoa da inguru horretako produktu nagusia, eta mahasti eta ardandegi ugari ditu herriak.

Etimologia

Garai batean, batez ere XX. mendeko azken laurdenean, udalerriaren euskal izentzat Biasteri erabili izan zen, izen zaharra hori zelakoan. Areago, deitura hori izen ofiziala izatera iritsi zen. Henrike Knörr euskaltzain eta filologoak gai hori ikertu ostean, ordea, Biasteri hori Binasperi herriaren izen zaharra zela argitu zen (egun Lantziegoko auzoa, antzina Guardiaren parte izana). Ondorioz, Euskaltzaindiak udalerriaren euskal izena Guardia dela arautu zuen.

Geografia

Kantabria mendilerroaren hegoaldean kokatzen da, Ebro ibaiaren ezkerraldean.

Ingurune naturala eta klima

Hiribildutik gertu Guardiako Biotopo Babestua dago. Bertan, Guardiako aintzirak izeneko urmaelak daude, lau guztira (Prao de la Paúl, Carralogroño, Musco eta Carravalseca), hezegune-multzo garrantzitsua osatzen dutenak. Agi denez, antzina Ebro ibaiak sortutako laku handi baten lehortzearen ondorioz sortu ziren urmael horiek.

Udalerri mugakideak

• Iparraldean: Arabako Bernedo eta Lagran.
• Hegoaldean: Arabako Lapuebla Labarka eta Errioxako Logroño.
• Ekialdean: Arabako Bilar eta Kripan.
• Mendebaldean: Arabako Eltziego, Leza, Nabaridas eta Samaniego.

Historia

Aurreneko aztarnak

Guardia inguruan Neolito garaiko aztarna ugari aurkitu dira. K.a. 3000 urte inguruan Bilarko hezurren leizea populatua egon zen eta Brontze Aroa izan arte hainbat ehorzketa trikuharri aurkitu dira inguruetan, ala Guardian, Kripanen nola Bilarren. Guardiakoak Hueseragana, Layaza, Sotillo eta San Martin dira. Guardiaren hegoaldean, herritik bi kilometro ingurura, Neolito garaiko (3035-3365) hobi handi bat aurkitu da, gutxienez 298 hilotz dituena.

La Hoya deituriko muinoan, Guardiatik 500 bat metro iparrera, Burdin Aroko aztarnategi bat aurkitu zen 1935ean, horrek Guardia herria antzinakoa dela frogatzen du. Adituek diotenez, 4 hektarea zabala den La Hoya antzinako herrian duela 3.400 urtetik bizi izan zen jendea. Zeltiberiarrak iristearekin batera La Hoya merkartaritza eta lurralde antolakuntza gune garrantzitsua bihurtu zen. K.a. III. mendean ordea bertan behera utzia izan zen, horren arrazoirik ez da ezagutzen. Gaur egun eremu arkeologikoa bisita daiteke, alboan eraiki den museoarekin batera.

2008an Guardiako alde zaharrean K. a. III. eta II. mende bitarteko aztarnak aurkitu zituzten, adituek zeltiberiarrekin erlazionatu zituztenak.

Erromatarren garaiko arkeologi eremu bat ere aurkitu da, Las Pilas del Camino de Logroño izena eman zaiona. 450 m²-ko azalera hartzen du indusketa eremuak eta eltzegintza lantegi baten aztarnak dira. Labe handi bat aurkitu da, bi metro luze eta metro bateko altuera duena. Teilak, pezuak eta zeramikazko harlauzak ere aurkitu dira inguruan. Eltze lantegiaren inguruan beste egitura batzuk ere topatu dituzte.

Erdi Aroa

Guardia oso hiri zaharra da. X. mendearen hasieran (908. urtean dirudienez) Guardiako muinoan gaztelua eraiki zuen Nafarroako Antso Abarkak, Nafarroako Erresuma Gaztelaren erasoetatik babesteko. Hiri garrantzitsua izan zen X-XII. mendeetan.

Nafarroako Errege-erreginak bizi izan ziren bertan tarteka eta Zuria Nafarroakoa Guardian jaio eta bertan ezkondu zen Gaztelako Antso III.arekin. Zuriaren anaia zen Nafarroako Antso VI.ak forua eman zion hiribilduari 1164. urtean. Antso VII.ak herria gotortu egin zuen harresi sendo bat eraikiz inguruan. Dorre garaiak eraiki ziren eta almenaz ornitu ziren harresiak. Lau ate eraiki ziren, Paganoseko atea (mendebaldean), Mercadal (hegoaldean), San Juan atea (hego-ekialdean) eta Santa Engrazia atea (ipar-ekialdean). XV. mendean bosgarren bat egin zen ekialdean, Carnicerias atea izenaz ezagutzen dena. Harresiaren barruan hiru kale luze ezarri ziren ipar-hegoalde norabidean, eta erdialdean plaza errektangularra.

Foruen jabe egindakoan, Guardia hazi eta hedatzen hasi zen, eta hori kontuan hartuta, Fernando IV.ak hainbat eskubide erabiltzeko baimena eman zion merkataritza eta garapen ekonomikoa erraztearren. 1351. urtean, Nafarroako erresumaren eta Gaztelakoaren arteko gerrak ugariak zirenean alegia, Guardiak nafarra izateko borondatea berretsi zuen. Hala eta guztiz ere, urte batzuk geroago, Nafarroako Karlos II.a erregeak Gaztelako Henrike II.aren esku utzi zuen Guardia (1367). 1386an Gaztelako Joan I.ak berriro itzuli zion Guardia Nafarroako Karlos III.ari beaumontarren eta agaramontarren arteko guduen garaian Guardia Gaztelaren mende geratu zen, nahiz eta 1469an Nafarroaren esku egon.

Azkenik, Fernando katolikoaren agintaldian (1486), Guardia Gaztelaren mende geratu, eta Arabako hiri bihurtu zen, nahiz denbora jakin baterako soilik onartu bertako biztanleek.

Aro modernoa

Gaztelak Nafarroa konkistatu ondoren Guardiak mugan egoteari utzi zion. Hiriak militar izaera galdu zuen orduan eta garapen ekonomikoa izan zuen, ardogintza oinarri hartuta. Hiriaren azpialdea zulatu egin zen eta galeria horiek upategi familiar gisa erabiltzen hasi ziren. XVI eta XVIII mendeen artean jauregi ugari eraiki ziren, beren armarri eta teilatu ornatuekin.

XVI. eta XVII mendeetan hainbat izurrialdi jasan zituen eta hiriaren populazioa hamarrenera jeitsi zen.

Iberiar Penintsulako gerran borroka latzak izan ziren Guardiaren inguruan: alde batetik frantsesak, eta bestetik Zurbanoren, Lezetaren (Dos Pelos) eta Minaren agindupean zeuden gerrillariak. Lehen Karlistaldian (1836), Arabako III. Batailoi karlistak hiria setiatu bazuen ere, ez zuen hartzeko aukerarik izan. Bigarren Karlistaldian, berriz, karlistek bitan hartu zuten hiria beren mende, eta liberalek bietan berreskuratu zuten. Hiria oso kaltetua gelditu zen.

XX mendea

XX. mendearen hasieran herriak hainbat azpiegitura sortu zituen eta horrekin errekuperatzen hasi zen. 1920. urtean Raimundo Deunaren Ospitalea inauguratu zen eta 1927an eskola.

Mendearen amaieran ardogintzan oinarrituriko turismogunea bihurtu zen.

Ekonomia

Ysios upategia.

Nekazari herria da, batez ere. Dagoen industria nekazaritzaren, eta bereziki mahastien inguruan sorturikoa da. Guardiako ekonomia, beraz, ardogintzan eta haren inguruko turismoan oinarritzen da. Arabar Errioxako ardoaren ekoizle nagusietakoa da udalerria. Herriko upategietan ikus daiteke ardoaren ekoizpena pausoz pauso.

Upategi ezagunenak honako hauek dira:

• Ysios: Calatravak diseinatu zuen eraikina.
• El Fabulista: Guardiako kaskoan kokaturik dago 7 metrotako sakoneran.
• Palacio: 1894. urtean sortu zen.
• Casa Primicia: Guardiako eraikin zaharrenean kokaturik dago.
• García de Olano
• Carlos San Pedro Pérez de Viñaspre: XIV mendeko leizea du, duela 300 urtetik upategi gisa erabili izan dena.
• Eguren Ugarte: 1870. urtean sortu zen.

Banaketa administratiboa

Páganos.

Guardiako udalerria lau herriz osatua dago:

• Campillar
• Guardia (udalerriko hiriburua)
• Serna (Laserna)
• Páganos (aparteko udalerria izan zen 1920ko hamarkada arte)

Demografia

Guardiako biztanleria

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Hauteskundeak Guardian»

2023-2027 legegintzaldia

2023ko hauteskundeen ondorengo Guardiako udalbatza
Alderdia		2023ko maiatzak 28
		Zinegotziak	Boto kopurua
	Alderdi Popularra (PP)	4 / 9	345 (% 39,07)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	3 / 9	332 (% 37,60)
	Euskal Herria Bildu (EH Bildu)	2 / 9	168 (% 19,03)
	Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)	0 / 9	29 (% 3,28)
	Vox (Vox)	0 / 9	9 (% 1,02)
Datuen iturria: Hauteskunde emaitzak. Eusko Jaurlaritza

Alkateak

Hauek izan dira Guardiako azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
Javier Sampedro Sampedro	1979	1983		Zentro Demokratikoaren Batasuna
Javier Sampedro Sampedro	1983	1987		Aliantza Popularra/Alderdi Demokrata Popularra/Batasun Liberala
Javier Sampedro Sampedro	1987	1991		Agrupacion de Electores Independientes de Laguardia
Jose A. Briones Mateo / Javier Sampedro Sampedro	1991	1995		Alderdi Popularra
Javier Sampedro Sampedro	1995	1999		Alderdi Popularra
Javier Sampedro Sampedro	1999	2000 a		Alderdi Popularra
Cesar Garcia de Olano Ruiz de Ocenda	2000	2003		Alderdi Popularra
Javier Sampedro Randez	2003	2007		Alderdi Popularra
Maria Jesus Amelibia Argote	2007	2011		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Manuel Amezaga Cuende	2011	2015		Alderdi Popularra
Pedro Leon Garcia de Olano	2015	2019		Alderdi Popularra
Lucio Castañeda Martinez de Treviño	2019	2022 b		Euzko Alderdi Jeltzalea
Raul Garcia Ezquerro	2022	2023		Euzko Alderdi Jeltzalea
Raul Garcia Ezquerro	2023	Jardunean		Euzko Alderdi Jeltzalea

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

^b 2022ko apirilean Lucio Castañeda Martinez de Treviño alkateak dimisioa aurkeztu zuen.

Garraioa

Araba Bus sareko      eta  lineek zerbitzua ematen diote herri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 8 Logroño (geltokia) Logroño (Portales) • Oion (industrialdea) • Oion • Moreda Araba • Labraza • Gorrebusto • Ekora • Binasperi • Lantziego • Kripan • Bilar Guardia⁠ 9 Gasteiz (geltokia) Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (Gaztelako Atea) • Bastida • Donebikendi Zuntzerra • Abalose • Samaniego • Leza (ospitalea) • Guardia • Guardia (hotel-gasolindegia) • Logroño (Portales) Logroño (geltokia)⁠ 9 Gasteiz (geltokia) Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (unibertsitatea) • Armentia Trebiñu • Argote • Albaita • Baxauri • Obekuri • Navarrete • Bernedo • Meanuri • Meano • Ekora • Oion • Logroño (Portales) Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (unibertsitatea) • Armentia Trebiñu • Urizaharra • Leza (ospitalea) • Guardia • Guardia (hotel-gasolindegia) • Logroño (Portales) Logroño (geltokia)⁠ 10 Logroño (geltokia) Logroño (Portales) • Casablanca • Serna • Asa • Guardia (hotel-gasolindegia) • Guardia • Paganos • Nabaridas • Leza • Leza (ospitalea) • Samaniego • Abalose • Donebikendi Zuntzerra • Bastida Haro⁠ 11 Logroño (geltokia) Logroño (Portales) • Casablanca • Serna • Asa • Campillar • Guardia (hotel-gasolindegia) • Guardia • Lapuebla de Labarca (markesina) • Lapuebla de Labarca (Kale Nagusia) • Eltziego • Mañueta Eskuernaga⁠ 17 Bilbo Zanbrana • Briñas • Haro • Bastida • Donebikendi Zuntzerra • Abalose • Samaniego • Leza (ospitalea) • Guardia • Asa Logroño (geltokia)

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak linea bat ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 22 Guardia Leza Osp. Oion • Ekora • Binasperi • Lantziego • Kripan • Bilar • Serna • Asa • Campillar • Mañueta • Eskuernaga • Samaniego • Lapuebla de Labarca • Eltziego • Paganos • Nabaridas • Leza Guardia Leza Osp.

Kultura

Hizkuntza

Ez dakigu ziur noiz utzi zitzaion euskaraz hitz egiteari Guardian, baina nonbait IX eta XVI. mendeen bitartean koka daiteke haren galera.

Gaztelaniaz hitz egiten da nagusiki. Euskaldunak %21,78 dira gaur egun (2010).

Literatura

Félix María Samaniego izan zen Guardiak eman duen idazle nagusia. Alegiak idazteagatik da ezaguna. Guardiako jaiotetxea XVII mendekoa oraindik mantentzen da eta Arabako Aldundiak bulegoak ditu bertan. Kantabria mendizerrara begira dagoen iparraldeko lorategian Samaniegoren monumentua aurkitzen da, XIX mendean eraikitako burnizko kioskoa, Samaniegoren buruaren eskultura barnean duena.

Musika

Musikarekiko zaletasuna izan dute guardiarrek historian zehar. 1881ean sortua da Udal Banda eta dultzaina jole ezagunak dira "Guardiako Gaiteroak", hainbat belaunaldi kateatu dituztenak.

Jaiak

• Gaiteroen eguna. Maiatzean izaten da eta sona handiko festa eguna da. Jesús Martínez Jimeleo-ri omenaldia egiteko sortu zen eta urtero ospatzen da.
• San Isidro eguna maiatza erdialdera izaten da eta nekazal makinaria eta produktuen azoka egiten da.
• San Juan eta San Pedro jaiak dira Guardiako festa nagusiak. Ekainaren 23 eta 29 artean ospatzen dira. Jaiak hasteko dantzariek eta katximorroak agintariei dantza egiten diete eta jaiak amaitzeko "upelaren ehorzketa" egiten da.
• Joan Lepamoztu Deunaren eguna abuztuaren 29an ospatzen da, udaren bukaera adierazten duena.
• Berberanako erromeria irailean izaten da.
• Paganosen hainbat jai ospatzen dira:
  • Urtarrilean Arabako Errioxako jairik goiztiarrenak egiten dituzte. Ardo beroa edatea dute ohitura, hotz ikaragarria egin ohi du eta.
  • San Blas eguna otsailaren 3an izaten da. Txulalai dantza tradizionala egiten da eta erlikiari musu ematen zaio. Dantza kaotikoa da, edonork hartzen du parte eta aldakadak eta ipurdikadak ematen dira.

Erlijioarekin loturiko ohiturak

Gabonetan jaiotza ikusgarria jartzen da Erregeen Andre Mariaren elizan. 73 pertsonaiek osatzen dute. Jaiotzako irudiak mugikorrak dira eta Gabon eguneko meza nagusiaren ondoren Jesus haurtxoaren jaiotza antzezten dute. Errege egunean umearen gurtza da antzezten dutena. jaiotzaren aurreneko aipamena 1749. urtekoa da eta 1767. urtean Domingo Busterok berriztu eta handitu egin zuen.

Aste santuan prozesioak egiten dira ostegun eta ostiral santuetan. Ostiralean "iltze ateratzea" egiten da; Jesukristo gurutzetik askatu eta hilobian sartzen da.

Kirolak

• Herriko futbol taldea Rioja Alavesa Luzerna CF da. 2003an sortu zen eta Arabako Erregional Preferentean jokatzen du.
• 1967ko Espainiako Itzuliko 15. etaparen bigarren zatia (44 km-tako banakako erlojupekoa) Guardian hasi zen, eta Gasteizen amaitu. Etapako irabazlea Raymond Poulidor izan zen.

Ondasun nabarmenak

Guardiako hirigune historikoaren egungo oinplanoa.

Guardiak Erdi Aroko herrien ezaugarri guztiak ditu: harresia, dorretxeak, oinetxeak, eliza erromaniko-gotikoa, gaztelu-dorrea, etab.

• Hirigune historikoa, kultura ondasun gisa monumentu multzo izendatua. Hiribilduaren iparraldean Erregeen Andre Mariaren eliza dago. Eraikinotan ohi den bezala, hainbat garaitako estiloak biltzen dira eliza horretan, erromanikoa eta gotikoa, hain zuzen ere. XV. mendean eraiki zen elizako apiriku polikromatu ederra. Halaber, Guardiako hiribilduan frontoi berezi bat dago ezker-pareta gisa harresiaren orria erabiltzen duena.

Erdi Aroko herrien artetik, hauxe da trazaketa eta hirigintza zaharra hobekien gordetzen duena.

Espazioaren banaketa iparraldeko eta hegoaldeko ertzetan dauden gotorleku-elizen inguruan dago egina. Erdiko kalea da Kale Nagusia, eta horren inguruan mendixkaren topografiari eusten dioten beste kale perimetralak daude, aldeetan kurbatzen direnak (Paganos, Santa Engracia eta jadanik desagertua dagoen horren luzapena, San Juan). Erdi Aroko tipologia gordetzen duten zeharkako kantoiak mozten dituzte horiek (batez ere Esquide eta Castillo kalea).

Guardia herriaren Erdi Aroko hirigintzak garbi mugatzen zituen hiriaren hainbat eremu funtzio berezitarako. Iparraldearen funtzio garrantzitsuena herria babestea zen, horretarako zeuden gaztelua eta gotorleku-eliza. Hego-ekialdean juduen auzoa zegoen, inguruan harresiaren hego eta ekialdeko zatiak, Kale Nagusia (mendebaldean) eta plaza eta San Joan eliza (iparraldean). Beste hiri-eremuan biltzen zen jenderik gehiena, gizarte mailaren arabera hiru kaletan banatuta, honelaxe: Kale Nagusian jauntxoak, elizatik eta udal erakundeetatik hurbil. Paganosen merkatariak eta burgesak eta Esquide kalean eta beste kantoietan herri xehea.

• La Hoya herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera...
• Ysios upategia, Santiago Calatrava arkitektoarena.
• Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak.
• Guardiako aintzirak, hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak.

Ikus, gainera: Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak

Iruditegia

• 
  Eskuinetara, udaletxea.
• 
  Hirigunerako sarreretako bat, harresietan.
• 
  Abade Dorrea.
• 
  Berberanako baseliza
• 
  Erregeen Andre Mariaren eliza, apiriku polkiromatua.
• 
  San Joan eliza.
• 
  Hueseraganako trikuharria.
• 
  Ysios upategia, Santiago Calatrava arkitektoarena.
• 
  Mercadal atea.

Guardiar ospetsuak

Samaniegoren omenezko eskultura Guardian.

• Margarita Iruñekoa (1128-1183), Siziliako Erresumako erregina ezkontidea eta Gilen II.a adingabea zela erregeordea
• Zuria Nafarroakoa (1133-1156), Nafarroako Erresumako printzesa.
• Pedro Lopez de Montoia (1542-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik.
• Jose Cardiel (1704-1781), misiolari jesulaguna. Argentinako Patagonia esploratu zuen.
• Félix María Samaniego (1745-1801), alegia-idazlea eta Tolosako alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita.
• Felipe de Viana (?-1795), militarra.
• Antonio Lezama (1882-1971), kazetaria.
• Javier Sampedro (1939-2000), politikaria.
• Oscar de Marcos (1989-), futbolaria.

Herri eta hiri senidetuak

Guardia ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

Vayres (Gironda) (Okzitania)

Erreferentziak

• Edukiaren zati bat monumentu hau sailkatutako kultura-ondasun izendatzen duen lege testutik hartu da. Izan ere, testua jabari publikokoa da eta ez du jabetza intelektualik, Espainiako Jabetza Intelektualaren Legeko 13. artikuluan xedatu denez (Espainiako Aldizkari Ofiziala, 97. zenbakia, 1996-04-22).

Ikus, gainera

• Guardiako hiri-gutuna
• Araba
• Arabako udalerrien zerrenda
• Arabako Errioxako kuadrilla
• Campillar
• Lezako Ospitalea
• Páganos
• Serna

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa

• Guardiako Udalaren webgunea
• Guardia eta Biasteriren arteko ezberdintasunari buruzko artikulua
• Guardia-Arabar Errioxako Kuadrillako turismo-webgunea
• Guardia euskadi.net webgunean
• (Gaztelaniaz) Ainhoa AROZAMENA AYALA: «Laguardia», Auñamendi Eusko Entziklopedia.

• Datuak: Q303629
• Multimedia: Laguardia / Q303629
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Guardia