Guaraniera

Artikulu hau Guarani hizkuntzari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Guarani».

Guaraniera (hizkuntza hartan, avañe'ẽ) Hego Amerikako hizkuntza bat da, guaranien berezkoa. Paraguai eta Bolivia osoan eta Argentinako Corrientes probintzian ofiziala da, baita Brasilen ere (Tacuru eta Mato Grosso del Sur eskualdeetan soilik). 4-7 milioi hiztun inguru ditu egun.

Guaraniera
Avañe'ẽ
eta
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Argentina, Bolivia, Brasil, Paraguai
Hiztunak	7.000.000
Ofizialtasuna	Paraguai, Bolivia, Corrientes probintzia eta Tacuru
Araugilea	Guaranieraren Akademia
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza hizkuntza autoktono Ameriketako jatorrizko hizkuntzak Tupian (en) Tupi–Guarani (en)
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	subjektu aditza objektua, hizkuntza eranskaria, active–stative language (en) eta hizkuntza polisintetikoa
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	gn
ISO 639-2	grn
ISO 639-3	grn
Ethnologue	grn
Glottolog	tupi1282
Wikipedia	gn
IETF	gn

Hiztun gehien-gehienak ezamerindiarrak (mestizoak eta zuriak) dituen mintzaira amerindiar bakarra da. Izan ere, Amerika osoko hizkuntza nagusiek (gaztelaniak eta ingelesak) bertakoa menderatu ez duten kasu bakarra da. Antonio Ruiz de Montoya jesuitak guaraniera horrela deskribatu zuen: Hain dotorea da, non hizkuntza famatuenekin ere lehia dezakeen.

Jopará izeneko kreolera hitz egiten dute, hirietan nagusiki.

Dialektoak

• Chiripá (Argentina).
• Boliviako ekialde eta mendebaldeko aldaerak.
• Mbyá (Brasil)
• Paraguaiko aldaera.

Historia

• Kristo aurreko 3.000. urte inguruan tupí-guaraní hizkuntzak hasi ziren sortzen. Mendeen joan-etorrian, tupiera eta guaraniera banatu ziren. Ez zuten aztarna idatzirik utzi.
• 1583an Limako Kontzilioak baimendu zuen Katixima edo kristau-doktrinaren guaranierarako itzulpena. Fray Luis de Bolaños frantziskotarra horren arduraduna izan zen.
• 1603an Asuncion hiriko ordenantzak itzuli zituzten gaztelaniatik, herritar guztiek uler zitzaten.
• 1605ean Jesusen Lagundiak Paraguaiko probintzia jesuitikoa sortu zuen, guaraniekin batera zientziak eta kultura landuz. Horren ondorioz, indigenen hizkuntza sustatu zuten, dialektoetatik eredu batua sortuz. Jose de Anchieta (1534-1597) tupierazko gramatika liburua eta hiztegia idatzi zituen. Antonio Ruiz de Montoya (1584-1651) jesuitak Tesoro de la lengua guaraní (guaraniera-gaztelaniaren hiztegia), Arte y Vocabulario de la lengua guaraní (gramatika liburua eta hiztegia) eta Catecismo de la lengua guaraní liburuak egin zituen.
• Jose Gaspar Rodríguez de Francia (1776-1840) Paraguaiko presidentea izan zenak Tetã Purahéi ("Aberriaren Abestia") baimendu zuen, herrialdeko lehenengo ereserkia. Anastacio Rolón-ek idatzi zuen, guaranieraz.
• 1867an idazteko modua batzeko kongresua antolatu zuten.
• León Cadogan (1899-1973) ikerlariak Ayvu Rapyta izeneko olerki bilduma jaso zuen. 19 atal ditu eta munduaren sorreraz, jaungoikoaz, hizkuntzaz, medikuntzaz eta beste gai batzuez hitz egiten du.
• 1950 inguruan Antonio Guasch apaizak ikerketa lan handia egin zuen El idioma guaraní eta Diccionario castellano-guaraní y guaraní-castellano liburuen bidez.
• 1992an Paraguaiko hizkuntza ofizial izendatu zuten, Alfredo Stroessneren diktadura amaitu ondoren.
• 2004an hizkuntza ofizial aldarrikatu zuten Corrientesko probintzian (Argentina).
• 2006ko urtarrilean Mercosur erakundeko hizkuntza ofiziala izateko eskatzen duen kanpaina hasi zuten.
• 2007an Félix de Guarania poeta "doctor honoris causa" izendatu zuen Asuncióngo Unibertsitateak.

Esaldi bat: Ñanemiari ñane ñeepe yave yaikove ñai ("Gure hizkuntzan hitz egiten dugun bitartean, biziraungo dugu").

Kanpo estekak

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.

• (Gaztelaniaz) Guarani Renda webgune interesgarria
• (Gaztelaniaz) Guarani Raity hizkuntzari buruzko bibliografia
• (Gaztelaniaz)(Alemanez) Hiztegi hirueleduna

• Datuak: Q35876
• Multimedia: Guaraní language / Q35876