Ó̤-muòng

Chăng-kō̤ Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Háng-cê gì bēng-buōng. / 參考閩東語漢字其版本。

---

Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók Ó̤-muòng Dĕk-biék Hèng-céng-kṳ̆ 中華人民共和國澳門特別行政區 Região Administrativa Especial de Macau da República Popular da China
Dṳ̆ng-guók gì dĕk-biék hèng-céng-kṳ̆
kṳ̆-gì kṳ̆-hŭi
Ciō-guòng guók-gă	Dṳ̆ng-guók
Hêng-chèng tiong-sim	Ó̤-muòng Buáng-dō̤
Guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng	Háng-ngṳ̄, Buò-dò̤-ngà-ngṳ̄
sìng-nêng gì dê-kṳ̆ ngṳ̄-ngiòng	Uŏk-ngṳ̄
Céng-hū	siâ-huôi ciō-ngiê guók-gă gì hèng-céng guòng-lĭk bóng-hâ (ék-guók liōng-cié)
• hèng-céng diōng-guăng	Hô̤ Ék-sìng
• hèng-céng huák-ô-sṳ̆-diōng	Diŏng Īng-chŭng
• Lĭk-huák-huôi ciō-sĭk	Gŏ̤ Kăi-hièng
• Có̤i-gŏ̤ huák-guăng	Kièng Hô̤-hŭi
Lĭk-huák gĭ-gáiu	Lĭk-huák-huôi
Guók-gă Dâi-biēu
• Ciòng-guók Ìng Dâi	12
• Ciòng-guók Céng Hiĕk	29
Miêng-cék
• Dŭ-liāng	115.3 km2 (44.5 sq mi)
• Cūi-mĭk (%)	73.7
Ìng-kēu
• 2020 nièng gū-gié	682,800 (dâ̤ 166 miàng)
• Mĭk-dô̤	21,340/km2 (55,270.3/sq mi) (dâ̤ 1 miàng)
GDP (PPP)	2020 nièng gū-gié
• Dŭ-liāng	$40 sĕk-é (dâ̤ 115 miàng)
• Bìng-gĭng	$58,931 (dâ̤ 9 miàng)
GDP (mìng-ngiê)	2020 nièng gū-gié
• Dŭ-liāng	$26 sĕk-é (dâ̤ 100 miàng)
• Bìng-gĭng	$38,769 (dâ̤ 23 miàng)
Gini (2013 nièng)	35 dṳ̆ng
HDI (2019 nièng)	0.922 cĭng gŏ̤ · dâ̤ 17 miàng
Huó-bê	Ó̤-muòng pataca (MOP)
Sì-kṳ̆	UTC+8 (MST)
Sì-găng gáik-sék	dd-mm-yyyy yyyy年mm月dd日
Gă-ê̤ṳng diêng-nguòng	220 V–50 Hz
Kŭi-chiă huŏng-hióng	cō̤
Diêng-uâ kṳ̆-hô̤	+853
Uōng-mĭk sáuk-siā	.mo .澳門 .澳门

Ó̤-muòng ( 澳門; Uŏk-ngṳ̄: ou³ mun^4*2; Buò-dò̤-ngà-ngṳ̄: Macau) sê Dṳ̆ng-guók nàng-huong gì sioh bih dek-biék hèng-céng-kṳ, ciòng miàng hāu lā̤ „Ó̤-muòng Dek-biék Hèng-céng-kṳ“, sê Dṳ̆ng-guók lâng bih Dek-biék hèng-céng-kṳ ci-ék.

Miàng-ching gì Lài-iù

Ó̤-muòng gah Mìng-dièu lik-sṳ̄-cṳ gà̤-dēng gé ô, hiā sì-hâiu Ó̤-muòng géu lă̤ „Hò̤-giáng“, sê Buò-dò̤-ngà gâe̤ng Dṳ̆ng-guók có̤-seng-é gì cuō-iéu ka-nó̤h-gē̤ng. Buò-dò̤-ngà nè̤ng gah Ó̤-muòng siông-ngiâng âiu, cêu hióng dong-dê nè̤ng cia ciā ôi-dó̤I gì miàng cê, ing-dioh cia-muóng gì ôi-dé gah sioh gang Mā-cū miêu bòng-bieng, dong-dê-nèng gó-háng lă̤ Buò-nè̤ng cia gì sê ciā miêu gì miàng cê, cêu éng gōng „Mā gó̤h“, iù sê Ó̤-muòng gì nguôi-ùng miâng cê cêu hāu lă̤ „Macau“.

Lik-sṳ̄

1623 nièng Buò-dò̤-ngà céng-hū gah Ó̤-muòng kiū siék cūng-dók. 1999 nièng Buò-dò̤-ngà ciong Ó̤-muòng gì guāng-lī guòng iè-dèng ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók, iòng-hâiu Dṳ̆ng-guók gah cī siék lik Ó̤-muòng Dek-biék Hèng-céng-kṳ

20 sié-gī Sèng

Ó̤-muòng nguòng-lā̤ sê Guōng-de̤ng Sēng Hiong-sang Gâing (dāng hāu lā̤ „Dṳng-sang Chê“) guāng lī. 1557 nièng, Buò-nè̤ng buóh dih kók Ó̤-muòng dêu-làu gì guòng-lik (dêu-làu-guòng), hiā sì-hâiu gì Mìng-dièu céng-hū pie-cūng i-cà̤ gì chiāng-giù. Buò-nè̤ng cêu siàng có̤ tàu-tàu pie â̤ gah Dṳ̆ng-guók dêu-làu gì Eu-ciu guók ga gì nè̤ng. Ó̤-muòng dék che̤ sê Goa ching-uòng guāng-lī gì, 1623 nièng Buò-dò̤-ngà céng-hū ciáh gah Ó̤-muòng siék lik Ó̤-muòng cūng-dók, Mā-sê̤ṳ-ga-lô-iā siàng có̤ tàu-êng cūng-dók.

1844 nièng 9 nguok 20 hô̤, Buò-dò̤-ngà Nṳ̄-uòng Mā-lé-ā Nê-sié song buó Ó̤-muòng sê „Cê̤ṳ-iù gē̤ng“, 5 nièng ī hâiu, Buò-dò̤-ngà mò̤ hióng Dṳ̆ng-guók giēu cu-ging. 1851 nièng, Buò-dò̤-ngà chók bing iéng ô Tàng-giāng dō̤. 1864 nièng gái chók-bing iéng dioh Lô-kuàng dō̤. 1883 nièng Buò-dò̤-ngà bô chók-bing iéng Uông-hâ gâe̤ng Ching-ciu.

1887 nièng, Buò-dò̤-ngà céng-hū ang Ching-guók céng hū chieng hiek ngiê «Dṳ̆ng-Buò Huôi-ngiê cā-iók» gâe̤ng «Dṳ̆ng-Buò iū-hō̤ tung-siong dèu-iók». Dèu-iók gie diâng „ Buò-dò̤-ngà īng uōng guāng lī Ó̤-muòng gâe̤ng sū-ī sṳk Ó̤-muòng gì dê huong, cing chiông Buò-dò̤-ngà gì ṳ̀ ôi-dó̤i siong-iông“. 1896 nièng, Buò-dò̤-ngà buóh-āi gái iéng hó-gê̤ṳng gì Duâi Huàng-kìng do̤ gâe̤ng Nâṳng Huàng-kìng dō̤, ng-guó mò̤ iéng ô.

20 sié-gī hâiu

1908 nièng, Buò-dò̤-ngà buóh-āi kuók gái, ciā uak diâng Ó̤-muòng gì bieng-gái. 1961 nièng Buò-dò̤-ngà song buó Ó̤-muòng sê lṳ̄-iù-kṳ, ṳ̄ng-hṳ̄ Gung-kui-dṳ̄-cièng, gô song buó gong-kui dū-cièng huák-luk. 1974 nièng 4 nguok 25 hô̤, Buò-dò̤-ngà gáik-mêng sìng-gong, sing gì céng-hū song buó sie-hèng „Hi sik-mìng-huá céng cáik“, sìng-nêng Ó̤-muòng ng-sê sik-mìng-dê, sê Dṳ̆ng-guók gì guók-tū.

1986 nièng, Dṳ̆ng-guók gâe̤ng Buò-dò̤-ngà kui-huôi 4 lùng, dàng-puáng Ó̤-muòng cuō-guòng iè-dèng gì ông-dà̤. 1987 nièng 4 nguok 13 hô̤ cieng ô «Ô guang Ó̤-muòng ông-dà̤ gì lièng hak sing-mìng» gâe̤ng lâng bih hó-ga ùng-giông.

«Lièng-hak sing-mìng» diē-sié gōng Ó̤-muòng dê-kṳ sê Dṳ̆ng-guók gì guók-tū, Buò-dò̤-ngà céng-hū gah 1999 nièng 12 nguok 20 hô̤ ciong Ó̤-muòng gì guāng-lī guòng iè-dèng ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók. 1993 nièng Dṳ̆ng-guók song buó «Ó̤-muòng Dek-biék Hèng-céng-kṳ Gi-buōng huák», ciā «Gi-buōng huák» â-nik cêu siàng có̤ Ó̤-muòng gì hiêng-huák.

1999 nièng 12 nguok 20 hô̤ buáng-màng 0 diēng, lâng guók céng-hū gah Ó̤-muòng iè-gau cuō-guòng, dâ̤ nê cā, Dṳ̆ng-guók Gāi-huóng-gung kui diē Ó̤-muòng, Dṳ̆ng-guók ciáng-sék guāng-lī Ó̤-muòng.

Dê-lī gâe̤ng Ké-hâiu

Ó̤-muòng dê-dù

Ó̤-muòng gah Dṳ̆ng-guók nàng buô hāi-gièng, sê Hâ-gié duo-ṳ̄ gì nōng-ung ké-hâiu.

Dê-lī

Ó̤-muòng gah báe̤k-ūi 22° 11′ 47″, de̤ng-giang 113° 32′ 58″. Ó̤-muòng buong có̤ sang bih buó huông. Sioh bih sê Ó̤-muòng buáng-dō̤, Ó̤-muòng buáng-dō̤ gâe̤ng Dṳ̆ng-guók lièng sioh-do̤i, gái lì sê Tàng-giāng dō̤ gâe̤ng Lô-kuàng dō̤. Miêng-cék du-liāng ô 27.5 bìng-huong gung-lī, dioh uōng-bong muòi dèng-hāi sèng hâiu, miêng-cék gó mò̤ gáu 3 bìng-huong gong-lī. Dê-lī gà̤-dēng gì dék-gèng-diēng sê Lô-kuàng dō̤ gà̤-dēng gì Sioh-tàng-sang sang-dīng, ô 172.4 mī.

Ké-hâiu

Ô-muòng dioh gié-hung kṳ diē-sié, tieng-iek sèng hâiu cing sèu dâung-ṳ̄.

Ó̤-muòng Chung-gié ng mìng-hiēng, 5 nguók dā̤ tieng kiū iek ī-hâiu sê gáu sa̤-nàng hāi hung gì ī-hiōng̤ sèu sèu â̤ dâung hò̤-huô he̤k cia có̤ hung-tai. Téng 10 nguok tiāu gáu 12 nguok cī dâung sì-gang sê chiu-gié, cī dâung sì-gang gì tieng-ké dék ūng-dêng, gì hu ge̤ng-ge̤ng du ô nik tàu puoh, ng-guó nik tàu puoh lă̤ mâ̤ iek, sék-dô iâ mâ̤ gèng, sê sioh nèng dài-gong dék sōng-kuái gì sèng-hâiu. 11 nguok dā̤ tieng-ké kiū chéng, gáu 12 nguok téng báe̤k hung lì gì lēng ké-tuàng â̤ īng-hiōng Ó̤-muòng, sāi ciā ung-dô̤ dâung gáu 10 dô̤ â-dā̤.

Nè̤ng-só gâe̤ng Ngṳ̄-ngiòng

Ó̤-muòng ô 48 uâng nè̤ng, dong-dê gōng Uok-ngṳ̄ Guōng-ciu uâ.

Nè̤ng-só

Áng Ó̤-muòng Tūng-gé Puō-cha Guoh gì tūng-gé, gáu 2005 nièng 9 nguok 30 hô̤, Ó̤-muòng nè̤ng só du-liāng ô 48 uâng 2 chieng nè̤ng. Háng-nè̤ng ciéng 97%, Buò-nèng gâe̤ng gì-ṳ̀ huang-nè̤ng ciéng 3%. Háng-nè̤ng dài-dong cuō-iéu sê gōng Uok-ngṳ̄ gì Uok-nè̤ng, gó ô gô-dā̤ téng Hók-gióng lì gì iè-mìng.

Ngṳ̄-ngiòng

Áng Ó̤-muòng gì huák-luk, Dṳng-ùng gâe̤ng Buò-dò̤-ngà-ùng du sê guong-huong ngṳ̄-ngiòng. Dáng Ó̤-muòng nè̤ng bàng-siòng du sê gōng Uok-ngṳ̄ Guōng-ciu uâ. Gó ô nék giāng cū-cik dioh Hók-gióng gì Ó̤-muòng nè̤ng â̤ hiēu gōng Mìng-nàng uâ.

Dioh Ó̤-muòng gó ô sioh cṳ̄ng hāu lă̤ „Ó̤-muòng Ngṳ̄ (Macanese)“ gì ngū-ngiòng. Cī cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng sê Buò-dò̤-ngà ngṳ̄, Mā-lài ngṳ̄, Uok ngṳ̄, Ing ngṳ̄, Gô Buò-dò̤-ngà ngṳ̄ kiak sioh do̤i hâiu buóh chók gì. Gah Buò-dò̤-ngà ngṳ̄ diē-sié, cī cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng hāu lă̤ „Patuá“, cuō-iéu gah Ó̤-muòng buōng-iòng gì Buò-nè̤ng sāi. Ng guó, hiêng káik sì cī cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng ī ging ciók-gōng gŏ̤ lāu.

Ging-cá̤

’50 gáu ’70 nièng-dâi, páu-diông, cê-lài-huōi gâe̤ng hiong-siáng sê Ó̤-muòng diòng-tūng gì chiu-gē̤ng hòng-ngiek. Céng gáu ’70 nièng dâi hâiu, có̤ i-siòng, hài-cié-pīng, diêng-cṳ̄, káh-dièu nó̤h gâe̤ng ìng-ge̤ng-hua dē̤ng siàng ôi cie puói Ó̤-muòng ging-cà̤ gì chiū-ge̤ng hòng-ngiek. Ó̤-muòng suói-siŭ cuō-iéu āi Gung-kui-dū-cièng ngiek gâe̤ng lṳ̄-iù ngiek. 2002 nièng Gk-dū-cièng ngiek tì gê̤ṳng 4 siàng gì suói-siŭ, gáu 2004 nièng dak gáu 7 siàng buáng. Ó̤-muòng gì cuō-iéu mâu-ik-buong sê Mī-guók, Eu-ciu lièng-hak, Dṳ̆ng-guók nô̤i-dê Hiong-gē̤ng gâe̤ng Nik-buōng.

Cūng-gáu

Dâi-săng-bă bà̤-huŏng

Ó̤-muòng nè̤ng cuō-iéu séng-iōng Huk-gáu gâe̤ng Mìng-gang séng-iōng (Guang-neng gâe̤ng Mā-cū gá sì-hèng gĭ).

Tieng-cuō gáu Ó̤-muòng gáu-kṳ gah 1576 nièng 1 nguok 23 hô̤ kiū siék, tàu-tàu ôi cuō-gáu sê Ìng-cṳ̀-dòng gì cháung-sṳ̄ nè̤ng Gá-nà̤-lò̤. Tàu-tàu ôi Háng-nè̤ng cuō-gáu sê Lì Ga-cóng cuō-gáu. Hiêng káik sì gì cuō-gáu sê Là̤ Hùng-sing, i iâ sê tàu-tàu ciáh Ó̤-muòng buōng gē̤ng gì Háng-nè̤ng cuō-gáu. Ing dioh guāng-lī-guòng iè-dèng ci sèng cing sâ̤ Ô̤-muòng buōng-iòng Buò-nè̤ng duōng gáu Buò-dò̤-ngà, hiêng-sì câi gáu-iū ī Háng-nè̤ng ùi-cuō.

Ngiê-dāu lièng-giék

• Ó̤-muòng duâi-muòng máe̤ng
• Ó̤-muòng siàng-chê cī-īng 互聯網檔案館其存檔，存檔日期2009-04-26.
• cuō-guòng iè-dèng lā̤-ngì 互聯網檔案館其存檔，存檔日期2012-11-17.
• Ó̤-muòng lṳ̄-iù-guoh