Kuća mudrosti

Kuća mudrosti (arapski: بيت الحكمة, romanizirano: Bayt al-Ḥikmah), poznata i kao Velika biblioteka Bagdada, bila je velika abasidska javna akademija i intelektualni centar u Bagdadu. Kuću mudrosti je u Bagdadu, tadašnjem glavnom gradu Abasidskog halifata, osnovao halifa Harun er-Rašid, na početku zlatnog doba islama, u osmom stoljeću.^[1]^[2] Prvobitno je osnovana ili kao biblioteka za zbirke halife Harun er-Rašida (a kasnije prerasla u javnu akademiju za vrijeme vladavine njegovog sina Al-Ma'muna) ili je bila privatna zbirka koju je utemeljio halifa El-Mensur gdje je čuvao rijetke knjige i zbirke poezije na arapskom i perzijskom jeziku.^[1]^[3]

Tokom vladavine El Mamuna, proširene su djelatnosti biblioteke, izgrađene su i astronomske opservatorije i općenito Kuća mudrosti je tokom narednog perioda postala prestižni centar za proučavanje prirodnih i društvenih nauka tokom srednjeg vijeka, uključujući između ostalog matematiku, astronomiju, medicinu, hemiju, geografiju, kartografiju i dr. Oslanjajući se prvenstveno na grčke, indijske i persijske tekstove, učenjaci Kuće mudrosti su prikupili izuzetnu kolekciju tada dostupnog svjetskog znanja što će biti osnova sveopćeg procvata tokom Zlatnog perioda islama. Do sredine devetog stoljeća, Kuća mudrosti je posjedovala najveću zbirku knjiga na svijetu.

Kuća mudrosti i njen i sadržaji uništeni su u tokom mongolskog pustošenje Bagdada 1258. godine. Usljed razaranja koja su usljedila mongolskim osvajanjem Bagdada, paljenjem i uništavanjem bibliotečke građe ostalo je vrlo malo dokaza vezanih za Kuću mudrosti, uglavnom arheološke prirode a većina današnjih saznanja o istoj potiče iz radova savremenih učenjaka kao što su Al-Tabari i Ibn al-Nadim.^[3]

Pozadina

Kuća mudrosti postojala je kao dio velikog pokreta za prevođenje koji je osnovan tokom perioda Abasida, gdje su se prevodila naučna djela s grčkog i sirijskog na arapski, ali malo je vjerojatno da je Kuća mudrosti postojala kao jedini takav centar jer su se slični centri za prevođenje djela pojavili u Kairu i Damasku tokom perioda prije osnivanja Kuće mudrosti.^[4]

Ovaj je prevodilački pokret dao je znatan zamah obimnom originalnom istraživanju koje se odvijalo u islamskom svijetu, a koje je imalo pristup određenim tekstovima iz grčkih, perzijskih i indijskih izvora.

Kuća mudrosti omogućila je dosljedan protok arapskih, perzijskih i drugih učenjaka islamskog svijeta u Bagdad, zahvaljujući položaju grada kao glavnog grada vladajućeg Abasidskog halifata.^[5] O tome svjedoči veliki broj učenjaka za koje se zna da su se naukom bavili upravo u Bagdadu, tokom perioda između 8. i 13. stoljeća, poput Al-Jahiza, Al-Kindija, El-Gazalija i drugih a koji su doprinijeli jakoj akademskoj zajednici u Bagdadu, stvarajući veliki broj zapaženih djela, bez obzira na postojanje formalne akademije.^[4]^[5] Oblasti u kojima su doprinosili učenjaci povezani s Kućom mudrosti uključuju filozofiju, matematiku, medicinu, astronomiju i optiku ali svakako nisu bili ograničene samo na navedene naučne oblasti. Rani naziv biblioteke, Khizanat al-Hikma (doslovno Skladište mudrosti), proizlazi iz njene funkcije kao mjesta čuvanja rijetkih knjiga i poezije, što je primarna funkcija Kuće mudrosti do njenog uništenja.^[1]

Historija

Osnivanje i izvori

Primjer najranijeg naučnog rukopisa nastalog tokom perioda Abasida

Tokom perioda od četvrtog do sedmog stoljeća naučni rad na arapskom jeziku bio je ili novozapočet ili izveden i zasnovan na radovima iz helenističkog perioda. Naučni centri i mjesta odakle su se prenosila klasična znanja i mudrosti bile su uglavnom škole poput Nisibinske škole a kasnije i škole u Edesi, te poznate bolnica i medicinska akademija u Jundišapuru. Od biblioteka najpoznatije su bile one u Aleksandriji i Carska biblioteka u Carigradu. Osim toga, drugi prevodilački centri su se nalazili i u Mervu, Solunu, Nišapuru i Ktesifonu, smještenim južno od mjesta koje će kasnije postati Bagdad, ne samo obrazovni i naučni već centar u općem smislu.

Za vrijeme Emevija, Muavija, prvi emevijski halifa i osnivač dinastije Emevija, počeo je skupljati zbirku knjiga u tadašnjem glavnom gradu halifata Damasku. Muavija je tada osnovao biblioteku koja je označena kao Bejtul Hikma. Knjige napisane na grčkom, latinskom i perzijskom jeziku iz područja medicine, alhemije, fizike, matematike, astrologije i drugih disciplina također su prikupljali i prevodili muslimanski učenjaci tog doba. Emevije su također preuzeli tehniku izrade papira od Kineza i pridružili se mnogim drevnim intelektualnim centrima pod njihovom vlašću, te zaposlili kršćanske i perzijske učenjake kako bi prevodili djela na arapski jezik i razvijali nova znanja. To su bili neki od ključnih elemenata koji će doprinjeti razvoju i procvatu arapskog svijeta koje danas poznajemo pod terminom Zlatno doba islama.

Abasidski halifat, treći halifat po redu, 750. zamijenio je Emevijski halifat kao vladajući halifat islamskog svijeta a već 762. halifa El-Mensur, dugi halifa novouspostavljenog halifata (vladao od 754. do 775), izgradio je Bagdad i učinio ga prijestolnicom umjesto dotadašnjeg Damaska. Položaj Bagdada i kosmopolitsko stanovništvo stvorili su savršenu lokaciju za stabilan trgovački i intelektualni centar. Abasidska dinastija se u velikoj mjeri oslonila na tradiciju Sasanskog Carstva koje je brzo poslije pojave islama ušlo u sastav muslimanske države i kasnijih halifata. Jedan od tih oslonaca na sasanidsku tradiciju svakako je i nastavljanje sa prevođenje stranih djela, s razlikom što su sada tekstovi uglavnom prevođeni na arapski jezik. U tu svrhu, El-Mensur je osnovao biblioteku po uzoru na carsku biblioteku sasanidskog carstva i pružio ekonomsku i političku podršku intelektualcima koji tamo rade. Također je pozvao delegacije stipendista iz Indije i drugih mjesta da sa svojim abasidskim kolegama podijele znanje iz matematike i astronomije.

U Abasidskom halifatu mnoga strana djela prevođena su s grčkog, kineskog, sanskrtskog, perzijskog i sirijskog jezika na arapski. Prevodilački pokret dobio je veliki zamah za vrijeme vladavine halife Haruna er-Rašida, koji je poput svog prethodnika lično bio zainteresiran za finansiranje takvih aktivnosti i za poeziju. U početku su se tekstovi uglavnom odnosili na medicinu, matematiku i astronomiju ali ubrzo su slijedile i druge discipline, posebno filozofija. Er-Rašidova biblioteka, direktna preteča Kuće mudrosti, bila je poznata i kao Bejtul Hikma ili, kako ju je historičar Al-Kifti nazvao, Khizanat Kutub al-Hikma (na arapskom jeziku Skladište knjiga mudrosti).

Period halife El-Ma'muna

Ljekari koji koriste hiruršku metodu. Iz carske hirurgije Sabuncuoğlu Şerafeddina (1465)

Pod sponzorstvom halife El-Ma'muna (813. do 833), finansijska podrška Kući mudrosti i općenito stipendiranje prevodilačkih i naučnih aktivnosti je uvećana. Osim toga, sämo Abasidsko društvo je shvatilo i uvažilo vrijednost znanja, a podršku su mu pružali i trgovci i vojska. Naučnicima i prevoditeljima u takvom sistemu bilo je lahko zaraditi za život, a akademski život bio je simbol statusa. Naučna spoznaja smatrala se toliko vrijednom da su knjige i drevni tekstovi ponekad bili preferirani kao ratni plijen, a ne kao bogatstvo. U stvari, halifa El-Ma'mun je kao ratni uvjet tražio Ptolemej Almagest nakon rata između Abasida i Bizantijskog Carstva.

Kuća mudrosti bila je mnogo više od običnog akademskog centra izolovanog od šireg društva. Njeni stručnjaci obavljali su nekoliko funkcija u Bagdadu. Stipendisti Betul Hikme obično su se ostvarivali i kao inženjeri i arhitekte u velikim građevinskim projektima, održavali su tačnim službene kalendare i bili su javni službenici. Također su često bili liječnici i savjetnici.

Osim toga, i Halifa El-Ma'mun se lično uključio u svakodnevni život Kuće mudrosti, redovno posjećujući svoje učenjake i raspitujući se o njihovim aktivnostima i potrebama. Također bi sudjelovao i arbitrirao u akademskim raspravama. Inspirisan Aristotelom, El-Ma'mun je redovno pokretao redovne sesije za diskusije i seminare među naučnicima iz kelāma. Kelām je umjetnost filozofske rasprave koju je El-Ma'mun prenio od svog perzijskog učitelja Ja'fara. Tokom rasprave, naučnici će raspravljati o svojim temeljnim islamskim vjerovanjima i doktrinama u otvorenoj intelektualnoj atmosferi. Nadalje, često bi upućivao grupe mudraca iz Bejtul Hime u velike istraživačke projekte kako bi zadovoljio svoje intelektualne potrebe. Na primjer, naručio je mapiranje svijeta, potvrđivanje podataka iz Almagesta i korigovanje stvarne veličine Zemlje. Također je promovisao egiptologiju i sam učestvovao u iskopavanjima piramida u Gizi. Tokom njegovog perioda izgrađena je astronomska opservatorija u Bagdadu, prva opservatorija na svijetu, a bio je i prvi vladar koji je finansirao i pratio napredak velikih istraživačkih projekata koji su uključivali timove naučnika i stručnjaka. Njegova najveća zaostavština u nauci je ta što je bio prvi vladar koji je financirao veliku nauku.

Nastavljajući tamo gdje su stali njegovi prethodnici, halifa je slao ekspedicije učenjaka iz Kuće mudrosti u strane zemlje s ciljem prikupljanja različitih naučnih tekstova. Između ostalog, jedan od upravitelja Kuće mudrosti poslat je u Carigrad sa tom svrhom. Za to vrijeme, Sahl ibn Harun, perzijski pjesnik i astrolog, bio je glavni bibliotekar Bejtul Hikma. Hunejn ibn Ishak (809–873), arapski nestorijanski kršćanski ljekar i naučnik, bio je najproduktivniji prevodilac i pripremio je 116 djela na arapski jezik. Halifa El-Ma'mun koji je osnovao Kuću mudrosti, postavio je Hunejna ibn Ishaka za njenog upravitelja nakon čega je Hunejn postao najslavniji prevoditelj grčkih tekstova. Kao šeik prevodilaca, halifa ga je premjestio u oblast prevodilačkih poslova. Hunejn ibn Ishak je preveo čitavu zbirku grčkih medicinskih knjiga, uključujući poznata djela Galena i Hipokrata.

Sabejac Sabit ibn Kurra (826–901) također je preveo velika djela Apolonija, Arhimeda, Euklida i Ptolemeja. Prijevodi iz ovog perioda bili su superiorniji od ranijih, jer je nova abasidska naučna tradicija zahtijevala sve bolje i bolje prijevode, a naglasak je mnogo puta stavljen na uključivanje novih ideja u drevna djela koja su prevođena. U drugoj polovici devetog stoljeća, El-Ma'munova Bejtul Hikma bila je najveće biblioteka na svijetu i postala je jedno od najvećih središta intelektualne aktivnosti tokom srednjeg vijeka, privlačeći najveće arapske i perzijske učenjake toga doba. Kuća mudrosti na kraju je stekla reputaciju središta učenja, iako univerziteti kakve danas poznajemo u to doba još nisu postojala, znanje se prenosilo direktno s učitelja na studenta bez ikakvog institucionalnog okruženja. Mektebi su se ubrzo počeli razvijati u gradu od 9. stoljeća a u 11. stoljeću Nizam al-Mulk osnovao je Bagdadsku nizamiju, jednu od prvih institucija visokog obrazovanja u Iraku.

Al-Mutawakkil

Kuća mudrosti procvjetala je za vrijeme vladavine halife Al-Mutasima (r. 833–842) i njegovog sina Al-Watika (r. 842–847), također halife, ali je doživjela znatan pad za vrijeme vladavine Al-Mutawakkila (r. 847–861). Iako su El-Ma'mun, Al-Mutasim i Al-Watik slijedili sektu Mu'tazili, koja je podržavala širokogrudnost i naučna istraživanja, al-Mutawakkil je podržao doslovnije tumačenje Kur'ana i Hadisa. Halifu nije zanimala nauka i odmaknuo se od racionalizma, pri čemu je širenje grčke filozofije shvatao kao antiislamsko.

Mongolsko razaranje Kuće mudrosti

Prikaz Hulagu kanove opsade Bagdada 1258. godine

13. februara 1258. godine Mongoli su slomili otpor branilaca Bagdada i ušli u grad, započinjući time čitavu sedmicu pljačke i razaranja grada.

Sa svim ostalim bibliotekama u Bagdadu, Kuću mudrosti uništila je vojska Hulagu kana za vrijeme opsade Bagdada.^[6] Knjige iz bagdadskih biblioteka bačene su u rijeku Tigris u tolikoj količini da se rijeka crnila mastilom iz knjiga.^[7] Nasirudin Tusi spasio je oko 400 000 rukopisa koje je odnio u opservatoriju Maragheh prije opsade grada.^[8]

Glavne aktivnosti

Kuća mudrosti obuhvatala je društvo naučnika i akademika, odeljenje za prevođenje i biblioteku koja je sadržavala znanje koje su Abasidi stekli tokom vijekova. Također se u Kući mudrosti istraživala i proučavala alhemija, koja je kasnije korištena za stvaranje strukture moderne hemije. Osim toga, s Kućom mudrosti bile su povezane i astronomske zvjezdarnice i drugi veliki eksperimentalni projekti. Institucionalizirana od strane halife Al-Ma'muna, akademija je poticala transkripciju grčkih filozofskih i naučnih djela. Pored toga, iz Bizantijskog Carstva su u biblioteku uvezeni rukopisi važnih tekstova koji islamskim zemljama do tada nisu bili dostupni. Kuća mudrosti bila je mnogo više od biblioteke, a naučnici i intelektualci povezani s njom doprinjeli su svijetu u velikoj mjeri osebujnom količinom originalnih naučnih i filozofskih djela. To je muslimanskim učenjacima omogućilo da provjere astronomske informacije koje su im prenesene od ranijih učenjaka.

Prevoditeljski pokret

Prevoditeljski pokret koji je iniciran u Kući mudrosti trajao je više od dva vijeka. Tokom perioda dužeg od 150 godina, prvenstveno bliskoistočni orijentalni sirijski hrišćanski učenjaci Kuće mudrosti prevodili su sve naučne i filozofske grčke tekstove na arapski jezik.^[9]^[10] Prevoditeljski pokret Kuće mudrosti započeo je prevodom Aristotelovih tema. U vrijeme sultana El-Ma'muna prevoditelji su proširili oblast prevođenja a grčka djela već su bila u trećem prijevodu.^[1] Među prevođene autore spadaju: Pitagora, Platon, Aristotel, Hipokrat, Euklid, Plotin, Galen, Sushruta, Čaraka, Aryabhata i Brahmagupta. Tokom ovog pokreta prevedeni su mnogi važni tekstovi, uključujući knjigu o sastavu medicinskih lijekova, knjigu o njihovom miješanju i svojstvima jednostavnih lijekova, te knjigu o medicinskim pitanjima Pedanija Dioskorida. Ovi, kao i mnogi drugi prijevodi, pomogli su napretku u medicini, poljoprivredi, financijama i inženjerstvu.

Osim toga, nova otkrića motivirala su ispravke prijevoda i komentara djela drevnih autora.^[11] U većini slučajeva promijenjena su imena i terminologija. Primjer toga je naslov Ptolemejevog Almagesta, koji je arapska modifikacija izvornog naziva djela: Megale Syntaxis.^[11]

Vlastiti doprinosi Kuće mudrosti

Pored prijevoda ranijih djela i komentara na njih, naučnici iz Kuće mudrosti provodili su i važna originalna istraživanja. Primjera radi, zapaženi matematičar Al-Khwarizmi radio je u El-Ma'munovoj Kući mudrosti i poznat je po svom doprinosu u razvoju algebre. Al-Khwarizmi je živio tokom perioda od oko 780. do 850. Bio je poznat kao matematičar i astronom u Kući mudrosti, a poznat je i po svojoj knjizi Kitab al-Jabr, u kojoj razvija brojne algoritame. Primjena riječi algebra u matematiku i etimologija iste može se pratiti sve do perioda Al-Khwarizmija iako stvarni koncept algoritma datira prije vremena Euklida. Pojam algoritam izveden je iz latinske verzije imena Al-Khwarizmi, Algorithmus. Al-Khwarizmi je bio ključan u upoznavanju Arapa sa hinduističkim brojevima i algebrom, pa je poznat kao Otac algebre. Osim toga, Al-Khwarizmi je pisao o astrolabu, sunčanom satu i elaborirao Ptolomejev geometrijski model. Poznat je i kao prvi muslimanski geograf sa svojom čuvenom raspravom o Izgledu Zemlje. U toj raspravi o izgledu Zemlje uredio je koordinate stotina gradova svijeta tog doba i dao upute za crtanje nove karte svijeta. George Sarton, jedan od najpoznatijih historičara nauke, poznat po knjizi Uvod u historiju nauke, period između 800. i 850. godine nazvao je Vrijeme Al-Khwarizmija. Osim toga, ovaj matematičar je zaslužan i za uvođenje hinduističkog decimalnog sistema u arapski svijet, a preko njega i u Evropu. Tokom ranog perioda svog naučnog rada Al-Khwarizmi je predložio ideje za hinduističke astronomske tablice poznate kao Sindhind. Kao rezultat toga, halifa El-Ma'mun tražio je od Al-Khwarizmija da radi na nauci o jednačinama.

Ebu Jusuf Ya‘kub ibn Ishak El-Kindi^[12] je također još jedna od historijski poznatih ličnost koja je radila i djelovala u sklopu Kuće mudrosti. Studirao je kriptoanalizu, ali je bio i odličan matematičar. El-Kindi je najpoznatiji po tome što je prva osoba koja je arapskom narodu predstavila Aristotelovu filozofiju. Spojio je Aristotelovu filozofiju s islamskom teologijom, koja je stvorila intelektualnu platformu za filozofsku i teološku raspravu tokom sljedećih 400 godina. Njegov kolega stručnjak za Aristotela bio je Ebu Osman al-Jahid, istočnoafričkog porijekla, koji je rođen u Basri oko 776. godine, ali je veći dio života proveo u Bagdadu. Halifa Al-Ma’mun zaposlio je al-Jahida kao ličnog učitelja za svoju djecu, ali morao ga je otpustiti jer je al-Jahid imao raširene oči pa ga je zbog toga bilo zastrašujuće pogledati. Al-Jahid je bio jedan od rijetkih muslimanskih učenjaka koji se duboko bavio biologijom. Napisao je Knjigu o životinjama, koja raspravlja o načinu na koji se životinje prilagođavaju svom okruženju, slično Aristotelovoj Hstoriji životinja.^[13] U svojoj knjizi al-Jahid je tvrdio da životinje poput pasa, lisica i vukova moraju potjecati od zajedničkog pretka jer su dijelile slične karakteristike i osobine poput četiri noge, krzna, repa i sl.

Također pogledajte

Zlatno doba islama

Reference

^ ^a ^b ^c ^d Dimitri Gutas (1998). Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad and Early ʻAbbāsid Society (2nd–4th/8th–10th Centuries). Psychology Press. str. 53–60. ISBN 978-0-415-06132-2.
^ Jim Al-Khalili (31. 3. 2011). "5: The House of Wisdom". The House of Wisdom: How Arabic Science Saved Ancient Knowledge and Gave Us the Renaissance. Penguin Publishing Group. str. 53. ISBN 978-1-101-47623-9.
^ ^a ^b Brentjes, Sonja; Morrison, Robert G. (2010). "The Sciences in Islamic Societies". The New Cambridge History of Islam. 4. Cambridge: Cambridge University Press. str. 569.
^ ^a ^b Pormann, Peter E.; Savage-Smith, Emilie (2007). Medieval Islamic medicine. Washington, D.C.: Georgetown University Press. str. 20–29. ISBN 9781589011601. OCLC 71581787.
^ ^a ^b Lyons, Jonathan (2009). The house of wisdom:How the Arabs transformed Western civilization. New York: Bloomsbury Press. ISBN 9781596914599.
^ Al-Khalili 2011, p. 233
^ "The Mongol Invasion and the Destruction of Baghdad". Lost Islamic History. Arhivirano s originala, 14. 8. 2016. Pristupljeno 17. 9. 2020.
^ Saliba, p.243
^ Rosenthal, Franz The Classical Heritage in Islam The University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1975, p. 6
^ Adamson, London Peter The Great Medieval Thinkers: Al-Kindi Oxford University Press, New York, 2007, p. 6. London Peter Adamson is a Lecturer in Late Ancient Philosophy at King's College.
^ ^a ^b Lyons, pp. 55-77
^ Al-Khalili 2011, p. 88
^ Al-Jahiz, Kitab al-Haywān, vol. 4 (Al-Matba’ah al-Hamīdīyah al-Misrīyah, Cairo, 1909), p. 23

Bibliografija

Al-Khalili, Jim (2011), The House of Wisdom: How Arabic Science Saved Ancient Knowledge and Gave Us the Renaissance, New York: Penguin Press, ISBN 978-1594202797
Lyons, Jonathan (2009), The House of Wisdom: How the Arabs Transformed Western Civilization, New York: Bloomsbury Press, ISBN 978-1596914599
Meri, Joseph; Bacharach, Jere (2006), Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Routledge, ISBN 978-0415966900
Hockey, Thomas (2007), The Biographical Encyclopedia of Astronomers, New York: Springer, ISBN 978-0387304007
Koetsier, Teun (2001), "On the prehistory of programmable machines: musical automata, looms, calculators", Mechanism and Machine Theory, 36 (5): 589–603, doi:10.1016/S0094-114X(01)00005-2.
Micheau, Francoise, The Scientific Institutions in the Medieval Near East in (Morelon i Rashed 1996, str. 985–1007)
Moore, Wendy (28. 2. 2011), "All the world's knowledge", BMJ, 342: d1272, doi:10.1136/bmj.d1272, PMID 21357350, S2CID 5972745
McKensen, Ruth Stellhorn 1932. “Four Great Libraries of Medieval Baghdad.” Library Quarterly 2 (January): 279–99.
Morelon, Régis; Rashed, Roshdi (1996), Encyclopedia of the History of Arabic Science, 3, Routledge, ISBN 978-0415124102
George Saliba (2007), Islamic science and the making of the European Renaissance, MIT Press
Zaimeche, Salah (2002), "A cursory review of Muslim observatories", A cursory review of Muslim observatories (PDF), Foundation for Science, Technology and Civilisation, Manchester

[Gutas1998-1] Dimitri Gutas (1998). Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad and Early ʻAbbāsid Society (2nd–4th/8th–10th Centuries). Psychology Press. str. 53–60. ISBN 978-0-415-06132-2.

[Al-Khalili2011-2] Jim Al-Khalili (31. 3. 2011). "5: The House of Wisdom". The House of Wisdom: How Arabic Science Saved Ancient Knowledge and Gave Us the Renaissance. Penguin Publishing Group. str. 53. ISBN 978-1-101-47623-9.

[:5-3] Brentjes, Sonja; Morrison, Robert G. (2010). "The Sciences in Islamic Societies". The New Cambridge History of Islam. 4. Cambridge: Cambridge University Press. str. 569.

[:2-4] Pormann, Peter E.; Savage-Smith, Emilie (2007). Medieval Islamic medicine. Washington, D.C.: Georgetown University Press. str. 20–29. ISBN 9781589011601. OCLC 71581787.

[:3-5] Lyons, Jonathan (2009). The house of wisdom:How the Arabs transformed Western civilization. New York: Bloomsbury Press. ISBN 9781596914599.

[6] Al-Khalili 2011, p. 233

[7] "The Mongol Invasion and the Destruction of Baghdad". Lost Islamic History. Arhivirano s originala, 14. 8. 2016. Pristupljeno 17. 9. 2020.

[8] Saliba, p.243

[9] Rosenthal, Franz The Classical Heritage in Islam The University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1975, p. 6

[10] Adamson, London Peter The Great Medieval Thinkers: Al-Kindi Oxford University Press, New York, 2007, p. 6. London Peter Adamson is a Lecturer in Late Ancient Philosophy at King's College.

[Lyons-11] Lyons, pp. 55-77

[12] Al-Khalili 2011, p. 88

[13] Al-Jahiz, Kitab al-Haywān, vol. 4 (Al-Matba’ah al-Hamīdīyah al-Misrīyah, Cairo, 1909), p. 23

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]