Katalonski jezik

Katalonski jezik (català [kətəˈla]) pripada porodici romanskih jezika. Najbliži srodnik katalonskog jezika je oksitanski jezik koji se govori u južnoj Francuskoj. S druge strane, katalonski jezik je također srodan sa španskim, francuskim i italijanskim jezikom, tako da se često može čuti da katalonski predstavlja tzv. jezični most (llengua-pont) između galoromanskih i iberoromanskih jezika. Nastanak katalonskog jezika se može dovesti u vezu sa činjenicom da je uticajna domena iberskog vizigotskog carstva sezala sve do Septimanije (veliki dio današnje Provanse). S druge strane je i franački uticaj pod Karlom Velikim svojedobno sezao preko Pirineja sve do katalonskih kneževina.

Katalonski je službeni jezik u Andori, te pored španskog, regionalni službeni jezik u Kataloniji, na Balearskim Ostrvima i u Valenciji.

Rasprostranjenost

Katalonski jezik je nastao u periodu između 8. i 10. vijeka u katalonskim kneževinama u graničnom području između arapske Španije i kršćanskog ostatka Evrope s obje strane Pirineja. U 12. i 13. vijeku je kroz osvajanja katalonsko-aragonskih kraljeva prema jugu i istoku došlo do širenja katalonskog jezika. Konačne granice katalonskog jezika su nastale za vrijeme vladavine aragonskog kralja Jakova I. (Jaume I.).

Otprilike 10,4 miliona ljudi razumije katalonski, najvećim dijelom u Španiji (u Kataloniji, u Valenciji - gdje katalonski zovu i 'valencijanskim' (valencià) -, na Balearima - gdje se govore tzv. 'balearski' dijalekti maljorkinski (mallorquí), menorkinski (menorquí) i ibicanski (eivissenc) i na istoku Aragona), te u južnoj Francuskoj (departman Pyrénées Orientales koji se ponekad naziva Sjeverna Katalonija), u Italiji (u gradu Alghero na Sardiniji) i u Andori. Jezično područje katalonskog jezika se obično naziva katalonske zemlje (Països Catalans). Od ovog broja, oko 7,7 miliona ljudi aktivno govori katalonski, a 4,4 miliona ljudi smatra katalonski svojim primarnim jezikom.

Katalonski jezični prostor se dijeli na istočnokatalonske (istočni dio Katalonije, katalonsko govorno područje u Francuskoj, Baleari i Alghero na Sardiniji) i zapadnokatalonske dijalekte. Osnovni kriterij za podjelu je izgovor nenaglašenih samoglasnika o, e i a. Dok se u zapadnokatalonskom ovi samoglasnici izgovaraju uvijek onako kako su napisani, u istočnokatalonskom izgovoru se ovi nenaglašeni samoglasnici izgovaraju 'oslabljeno' te tako o postaje u, a e i a tzv. 'Schwa-glas' ([ə]), koji zvuči otprilike kao kad se suglasnici b, c, d itd. izgovore samostalno [bə], [cə], [də].

Katalonski se piše latinicom.

Internacionalni jezični kod katalonskog je ca, odnosno cat (po ISO 639).

Izgovor i pravopis

Nenaglašeno e ili a se u istočnokatalonskom izgovara kao neutralni samoglasnik ([ə]). U zapadnokatalonskom izgovor prati pravopis.
Nenaglašeno o se izgovara kao u. I ovo pravilo važi samo za istočnokatalonski.
Za razliku od španskog, u katalonskom postoji zvučno s [z]: casa (izgovoreno [kaza] - kuća).
Glas n koji se u ostalim romanskim jezicima da primijetiti na kraju imenica i pridjeva se u jednini izgubio: capità (kapetan, up. špan. capitán ili ital. capitano). U množini se n ipak zadržalo: capitans (kapetani).
c ispred e ili i se izgovara kao bezvučno s [s].
r na kraju riječi se u nekim područjima ne izgovara.
Glas [š] ([ʃ]) se piše na različite načine:
- kao ix : caixa (kasa). (U zapadnokatalonskom se izgovara [iš] ([jʃ]), kao što je napisano), ili
- kao x : xarxa (mreža). (U zapadnokatalonskom se x na početku riječi (s nekim izuzecima) i između suglasnika i samoglasnika ovaj glas čita kao [č] ([tʃ])).
Takođe, [dž] ([ʤ]) se piše:
- kao tg : metge (ljekar), ili
- kao tj : viatjar (putovati)
Glas [č] ([tʃ]) se može pisati:
- kao tx : despatx (kancelarija), ili
- kao ig : puig (brdo)
Glas ll se u suštini izgovara kao [lj] ([λ]), za razliku od kombinacije l·l (s tačkicom u sredini) koja se izgovara kao duplo l ([ll]) ili [l]).
Glas ny se uglavnom izgovara kao [nj] ([ɲ]); odgovarajući glas se u španskom jeziku piše kao ñ. (Npr. España (špan.) – Espanya (kat.) (Španija))

Razlike u odnosu na ostale romanske jezike

Katalonski rječnik sadrži manje riječi arapskog porijekla kao španski. Ukoliko je i dolazilo do preuzimanja riječi iz španskoarapskog (hispanoárabe), riječi su preuzimane bez arapskog člana /'al-/. Katalonski je u ovom pogledu sličan italijanskom koji je preuzeo arabizme preko sicilijanskog:

portugalski	španski	katalonski	italijanski	francuski	bosanski
tapete	alfombra	catifa	tappeto	tapis	tepih
almofada	almohada	coixí	cuscino	coussin	jastuk
pedreiro	albañil	paleta	muratore	maçon	zidar

U katalonskom se zbog drugačijeg razvoja samoglasnika i suglasnika jasnije raspoznaju latinske osnove riječi nego u španskom. Između ostalog se razlika jasno vidi kod diftongiranih samoglasnika, gdje španski zauzima posebnu ulogu:

UE (špan.) vs. O (kat.):

španski	italijanski	katalonski	portugalski	francuski	bosanski
bueno	buono	bo	bom	bon	dobro
cuerda	corda	corda	corda	corde	nit, žica
cuerno	corno	corn	corno	corne	rog
buey	bue	bou	boi	bœuf	vol

I kod latinskih riječi s početnim /f-/ da se primijetiti razlika, jer je na iberskom poluostrvu došlo do promjene lat. /f-/ >> /h-/ >> /nula-fonem/:

H (špan.) vs. F (kat.):

portugalski	španski	katalonski	francuski	italijanski	bosanski
farinha	harina	farina	farine	farina	brašno
filho	hijo	fill	fils	figlio	sin
funcho	hinojo	fonoll/fenoll	fenouil	finocchio	komorač (slatki kopar)
ferro	hierro	ferro	fer	ferro	željezo
fel	hiel	fel	fiel	fiele	žuč

U galoromanskom su neki trugi etimi bili polazna osnova za razvoj riječi nego u iberoromanskom. I po ovome se da primijetiti uloga jezičnog mosta koju igra katalonski:

portugalski	španski	katalonski	francuski	italijanski	bosanski
manhã	mañana	demà	demain	domani	sutra
borboleta/mariposa	mariposa	papallona	papillon	farfalla	leptir
queijo	queso	formatge	fromage	formaggio	sir

Neke druge riječi opet ne pokazuju nikakvu sličnost sa španskim ili francuskim:

portugalski	španski	katalonski	francuski	italijanski	bosanski
amarelo	amarillo	groc	jaune	giallo	žuto
cachorro/cão	perro	gos	chien	cane	pas

U katalonskom se daju naći i neke riječi germanskog porijekla koje su u taj jezik stigle za vrijeme Velike selidbe naroda. Ipak, radi se o veoma malom dijelu katalonskog vokabulara.

portugalski	španski	katalonski	italijanski	francuski	bosanski
azul	azul	blau	azzurro/blu	bleu	plavo

Pravopisne osobitosti

Katalonski koristi (kao i španski) znak trema da označi izgovor glasa /u/ ukoliko se ovaj nalazi između g i e ili i.

npr.: llengües (bos.: jezici, izgovor [ʎengvɘs])

Osim toga se u katalonskom između dva slova l koristi takozvani punt volat (doslovno 'leteća tačka') ukoliko se dva slova trebaju izgovarati kao [l].

npr.: col·lecció (bos.: zbirka), izgovor [kulleksjo])

za razliku od npr. castellà (bos.: kasteljanski), izgovor [kasteλa])

Upotreba ovog znaka je po svom značenju jedinstvena na svijetu. Slično se koriste jedino crtica (-) za odvajanje slova s i ch u engadinskom jeziku, tzv. punt interior (bos.: unutrašnja tačka) u gaskonjskom jeziku, ili tzv. punt volat u franko-provansalskom jeziku.

Vanjski linkovi

Commons logo

Commons ima datoteke na temu: Katalonski jezik

http://www.katalanistik.uni-frankfurt.de – Katalanistik Homepage der Universität Frankfurt
http://www.grec.cat/cgibin/mlt00.pgm Arhivirano 31. 5. 2014. na Wayback Machine – Kostenlose Online-Version des mehrsprachigen Wörterbuchs der Enciclopèdia Catalana Arhivirano 18. 4. 2001. na Wayback Machine.
http://dcvb.iecat.net Arhivirano 26. 8. 2004. na Wayback Machine – Diccionari català-valencià-balear (das DCVB oder auch nach seinem Urheber der Alcover genannt; ein 10-bändiges, einsprachiges, katalanisches Wörterbuch im Netz)
http://www.diccionari.info Arhivirano 29. 1. 2008. na Wayback Machine – Freies GPL Deutsch-Katalanisches Wörterbuch