Тымур

	Тымур
Эмір імпэрыі Тымурыдаў
	1370 — 1405
Каранацыя	1370
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	8 красавіка 1336, Шыхрысабз
Памёр	18 лютага 1405, Атрар
Пахаваны	Самарканд
Дынастыя	Тымурыды
Сужэнец	Saray Malik Katun[d], Uljay-Turkan aga[d], Чалпан-мульк ага[d] і Dilshad aga[d]

Тымур, Тамэрлан (па-чагатайску: تیمور, літаральна: жалеза, 9 красавіка 1336, вёска Ходжа-Ільгар, сучасны Ўзбэкістан — 18 лютага 1405, Атрар, сучасны Казахстан) — сярэднеазіяцкі дзяржаўны дзяяч і палітык, знакаміты палкаводзец, заснавальнік дынастыі Тымурыдаў, эмір 1370—1405 гадоў не будучы нашчадкам Чынгісхана. Тымур усё жыцьцё панаваў праз падстаўных ханаў-нашчадкаў, якія фактычна былі марыянэткамі ў ягоных руках. Сталіцай сваёй імпэрыі Тымур абраў горад Самарканд. Ён спрыяў разьвіцьцю навукі й культуры, асабліва шмат увагі надаючы будаўніцтву палацаў, мячэтаў, маўзалеяў. Валодаючы выбітнымі арганізатарскімі й вайсковымі здольнасьцямі, ён здолеў сфармаваць шматлікае, дысцыплінаванае й добра ўзброенае войска.

Тымур меў цюрскае паходжаньне^[5]. Зьяўляецца прапрадзедам Бабура, заснавальнік дынастыі Вялікіх Маголаў, якія зьяўляліся кіраўнікамі імпэрыі Вялікіх Маголаў ў Індыі да 1857 году^[6]^[7]^[8]. Тымур быў дзедам Улугбека, генія астраноміі й матэматыцы, які стварыў адну з самых вялікіх абсэрваторыяў у ісламскім сьвеце. А таксама збудаваў мэдрэсэ ў Самаркандзе й Бухары, ператварыўшы гэтыя гарады ў сусьветныя культурныя цэнтры навучаньня ў Цэнтральнай Азіі^[9].

Таксама вядомы пад імёнамі Амір Тэмур, Тэмурленг, Тымур Кульгавы, Жалезны кульга.

Біяграфія

Нарадзіўся ў вёсцы Ходжа-Ільгар/Кешы ля Шагрэсабзу (цяпер Кашкадар’інская вобласьць, Узбэкістан). Паходзіў з атурэчанага мангольскага племені барласаў. Сын бэка Тарагая. У 1362 годзе паступіў на службу да мангольскага хана Таглук-Тымура, які захапіў уладу ў Мавэраннагры, і быў прызначаны правіцелем Кашкадар’інскага вілаету. Пасьля прызначэньня правіцелем Мавэраннагру Ільяс-Хаджы, Тымур адасобіўся і стаў самастойным уладаром. Уклаў хаўрус з правіцелем Балха і Самарканду эмірам Хусэйнам і пачаў доўгую барацьбу супраць Ільяса-Хаджы і яго бацькі. У 1362 годзе пад час адной з сутычак Тымур быў паранены ў нагу і з таго часу кульгаў (адсюль мянушка).

У 1370 годзе Тымур сам захапіў уладу над Мавэранаграм і прыняў тытул вялікага эміра. Потым скінуў з пасаду ды забіў эміра Хусэйна, ажаніўся зь ягонай удавой і прыняў тытул «гурган» (па-чагатайску азначае «зяць» дому Чынгісхана). Тымур, ня будучы нашчадкам Чынгісхану, усё жыцьцё правіў праз падстаўных ханаў-чынгізідаў (нашчадкаў Чынгісхана), якія былі марыянэткамі ў ягоных руках. Сталіцай дзяржавы Тымура стала места Самарканд. Тымур спрыяў разьвіцьцю навукі і культуры, асабліва шмат увагі надаючы будаўніцтву палацаў, мячэтаў, маўзалеяў. Валодаючы выбітнымі арганізатарскімі і вайсковымі здольнасьцямі, сфармаваў вялікае, дысцыплінаванае і добра ўзброенае войска.

У выніку шматлікіх вайсковых выпраў Тымур захапіў і далучыў да сваёй дзяржавы амаль усе абшары тагачаснага іранамоўнага сьвету за выняткам Паўночнай Індыі: у 1381 годзе заваяваў Харасан, 1384 — Гурган, 1385 — Паўночны Іран, 1386 — Азэрбайджан, 1387 — Ісфаган. Выправы Тымура мелі захопніцкі характар. У 1376—1377 гадах Тымур падтрымаў хана Гійясэдзіна Тахтамыша ў барацьбе за сынгацкі пасад, пасьля чаго апошні, аб’яднаўшы Белую і Сінюю Орды, стаў супернікам Тымура У выніку трох вялікіх выпраў супраць Тахтамыша (1389, 1391, 1394—1396) Тымур разграміў Залатую Арду, разрабаваў яе сталіцу Сарай аль-Джадзід (Сарай Бэрке), месты Хаджы-Тархан (Астрахань), Азак (Азоў) ды іншыя. Тахтамышава войска атрымала прытулак у Вялікім Княстве Літоўскім. Пад час апошняй выправы войскі Тымура двойчы набліжаліся да Вялікага Княства Літоўскага: аднаго разу, перасьледуючы эміраў Тахтамыша, дайшлі да Дняпра; пазьней войска Тымура увайшлі на Крымскую паўатоку. У 1398—1399 гадах зьдзейсьніў выправу ў Індыю, дзе захапіў Дэлі ды іншыя месты. У 1399—1400 гадах войскі Тымура захапілі і зруйнавалі Халеб ды Дамаск у Сырыі. У 1400 годзе распачаў вайну супраць турэцкага султана Баязіда І Йылдырыма («Бліскавічнага»). У 1402 годзе пад час выправы ў Малую Азію пад Анкарой Тымур разграміў турэцкае войска, узяў у палон султана і ягоных двух сыноў.

Тымур праславіўся сваёй падступнасьцю, жорсткасьцю да заваяванага мясцовага насельніцтва. Выправа Тымура ў Кітай, якая пачалася пры канцы 1404 году, была перарваная яго сьмерцю ў лютым 1405 году. Памёр у месьце Атрар (руіны яго непадалёк ад упадзеньня Арыса ў Сырдар’ю ў цяперашнім Казахстане). Пахаваны ў маўзалеі Гур-Эмір у Самаркандзе.

Тамэрлан (Амір Тэмур) лічыцца адным з нацыянальных герояў Узбэкістану, нечым накшталт нашага князя Вітаўта (які быў часткова яго сучасьнікам).

Крыніцы

^ ^а ^б ^в ^г ^д ^е Deutsche Nationalbibliothek Record #118622803 // Gemeinsame Normdatei (ням.) — 2012—2016.
^ ^а ^б ^в ^г Timur // SNAC (анг.) — 2010.
^ ^а ^б Tamerlane // Find a Grave (анг.) — 1996.
^ ^а ^б ^в ^г Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (фр.): плятформа адкрытых зьвестак — 2011.
^ "Timur (Turkic conqueror)." Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2011.
^ «Timur», Encyclopædia Britannica, Online Academic Edition, 2007.
^ B.F. Manz, «Tīmūr Lang», in Encyclopaedia of Islam.
^ «Timur» The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2001-05.
^ «History of mathematics». By David Eugene Smith

Літаратура

Мартаў В.М., Сьмірноў С.А. Сэрыя «Вялікія ўладары сьвету». Тамэрлан. — М.: Армада, — 1996 р.
Tamerlane: Sword of Islam, Conqueror of the World. Justin Marozzi. Da Capo Press 2006 ISBN030681465X
Tamerlane: The Ultimate Warrior. Roy Stier. BookPartners 1998 ISBN1885221770

Вонкавыя спасылкі

Тымур — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[_ebcfa2ef34238b3f-1] а ^б ^в ^г ^д ^е Deutsche Nationalbibliothek Record #118622803 // Gemeinsame Normdatei (ням.) — 2012—2016.

[_ac501c8b60747f0a-2] а ^б ^в ^г Timur // SNAC (анг.) — 2010.

[_a32f8d6178fef082-3] а ^б Tamerlane // Find a Grave (анг.) — 1996.

[_db7452e94e28809b-4] а ^б ^в ^г Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (фр.): плятформа адкрытых зьвестак — 2011.

[5] "Timur (Turkic conqueror)." Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2011.

[6] «Timur», Encyclopædia Britannica, Online Academic Edition, 2007.

[7] B.F. Manz, «Tīmūr Lang», in Encyclopaedia of Islam.

[8] «Timur» The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2001-05.

[9] «History of mathematics». By David Eugene Smith

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]