Sürməli qəzası

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Sürməli qəzası
Quberniyanın gerbi
Quberniyanın gerbi
Ölkə  Rusiya İmperiyası
Quberniya İrəvan quberniyası
Mərkəzi İğdır
Yaradılıb 1849
Ləğv edilib 1920
Sahəsi 3241,1[1] verst² (1897)
Əhalisi 89055[1] nəfər (1897)
Xəritə
Sürməli qəzası xəritədə

Sürməli qəzası (rusca:Сурмалинский уезд) Rusiya İmperiyasının Qafqaz canişinliyinin İrəvan quberniyasının vahidi olan qəza. Qəza şimaldan İrəvan və Üçmüəzzin qəzaları, qərbdən Qars oblastı, şərqdən Qacar imperiyası, cənubdan Osmanlı imperiyası ilə həmsərhəd idi. Qəzanın ərazisi əsasən Türkiyə Respublikasının İğdır vilayətinin ərazisi ilə üst-üstə düşməkdədir. Qəza Rusiya imperiyası dövründə özünün zəngin duz yataqları ilə məşhur idi. Qəzanın inzibati mərkəzi İğdır şəhəri olmuşdur.[2]

Etimologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bölgə adı Sürməli halına bölgəə XVI-XVII əsrlərdə bölgəyə güclü türk axınlarından sonra verildiyi deyilməkdədir.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İrəvan xanlığının bir hissəsi olan Sürməli 1826-1828-ci illərdə baş vermiş İkinci Rus-Qacar müharibəsi nəticəsində imzalanmış Türkmənçay müqaviləsi ilə Rusiya imperiyasına verilmişdir. Bölgə ilk əvvəllər rus hakimiyyəti tərəfindən 1828-ci ildə yaradılmış Erməni oblastının, daha sonra isə İrəvan quberniyasının tərkib hissəsi olmuşdur.[3]

1875-ci ildə Sürməli ərazisində Sürməli qəzası təşkil edilmiş və İrəvan quberniyasının tabeliyinə verilmişdir.[4]

Rus inqilabından sonra Sürməli qısamüddətli erməni hakimiyyəti altına düşmüşdür.[5] Lakin 1920-ci ilin sentyabrında baş vermiş Türk-Erməni müharibəsindən sonra bölgə imzalanmış Gümrü müqaviləsi ilə Türkiyəyə verilmişdir. Bu ərazi dəyişiklii Kamalist Türkiyə illə Bolşevik Rusiyası arasında imzalanmış Moskva və Qars müqavilələri ilə də bir daha müəyyən edilmişdir.[6]

Sürməli nahiyəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sürməli mahalı təxminən Sürməli qəzasının yerində mövcud olmuş və İrəvan xanlığının nahiyələrindən (mahallarından) birini təşkil etmişdir. Nahiyə İrəvan xanlığının cənub-qərb torpaqlarını təşkil etmiş, Araz çayının sağ sahilində yerləşmişdir. Şimal və şimal-şərqdən Araz çayı ilə həmsərhəd olan nahiyə qərbdən Dərəkənd-Parçenis mahalı, cənubdan Ağrıdağla qonşu olmuşdur. Ağrıdağ nahiyəni Osmanlı imperiyasının Bəyazid paşalığından ayırmışdır. İvan Şopen nahiyədə əhalinin əsasən heyvandarlıq və kənd təsərrüfatı ilə məşğul olduğunu, suvarılma işininn Araz çayından çəkilmiş arxlarla həyatta keçirildiyini bildirmişdir. Şopen burada 78 kəndin olduğunu bildirsə də, onlardan 28-nin dağıdıldığını əlavə etmişdir.[7][8]

Rus-Qacar müharibələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1804-1813 və 1826-1828-ci illərdə olmuş Rus-Qacar müharibələrindən sonra nahiyənin bəzi kəndləri dağıdılmışdır:[7][8]

  1. Vəlican
  2. Talasavan
  3. Abbasabad
  4. Sərxanabad
  5. Rəsullu
  6. Zənqan
  7. Hacı Abbas
  8. Saxsalı
  9. Atlıca
  10. Qaraçılı
  11. Merhava
  12. Çıxarxlı
  13. İstinax-Çıxarlı
  14. Urumuş
  15. Ərköv
  16. Göyumus
  17. Qurqan
  18. Qaraçay
  19. Əli Məlik
  20. Zor
  21. Əlikeçən
  22. Quşçu
  23. Karvansaray
  24. Əsma
  25. Quyuça
  26. Çıraxçı
  27. Sarı Hasar
  28. Muça

Ermənilərin köçürülməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rusiya imperiyasının Qacar imperiyasını məğlub edib imzaladığı Türkmənçay müqaviləsində, həmçinin Osmanlını məğlub edib imzaladığı Ədirnə müqaviləsində keçmiş Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının yerində yaradılmış rus inzibati vahidlərinə ermənilərin köçürülməsi nəzərdə tutulmuşdu. Müqavilələrin imzalanmasından ermənilərin hər iki impperiyadan bölgəyə kütləvi köçü olmuş, bu köç müxtəlif səbəblərdən XIX və XX əsr boyuca da davam etmişdir. Nəticədə bölgənin demoqrafik göstəriciləri kütləvi şəkildə dəyişmişdir. Köçlər indiki Ermənistan Respublikası ərazisində etnik Azərbaycan türklərinin azalmasına və etnik azlıq vəziyəsinnə düşməsi ilə nəticələnmişdir. Bütün bunlar o zamanlar ümumi İrəvan və Naxçıvan bölgəsinin parçası olan hər bir yerdə, o cümlədən, Sürməli də də həyata keçirilirdi.[9][10][11]

İnzibati bölgüləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1913-cü ildə Sürməli qəzasını təşkil edən daha kiçik inzibati vahidlər olan uçastoklar (rusca: yча́сток, cəm halı: yча́стки) belə idi:[12]

Ad 1912-ci ilə görə əhali Sahə
I uçastok (rus. 1-й участокъ) 41.149 725.65 kv. verst (825.83 km2; 318.86 kv. mil)
II uçastok (rus. 2-й участокъ) 28.093 1,214.24 kv. verst (1,381.88 km2; 533.55 kv. mil)
ııı uçastok (rus. 3-й участокъ) 28.090 1,207.20 kv. verst (1,373.87 km2; 530.45 kv. mil)

Demoqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1886-cı il siyahıyaalması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1886-cı ildə aparılmış siyahıyaalmaya görə, bölgənin ümumi əhalisinin sayı 71.066 nəfər olmuşdur. Onlardan 34.351 nəfəri və ya 48.3%-i tatar[a] (yəni Azərbaycan türkü), 22.096 nəfəri erməni və ya 31.1 %-i erməni olmuşdur. Ümumilikdə isə, bölgədə müsəlmanların sayı 48.970 nəfər və ya ümumi əhalisinin 68.9 %-i təşkil etmişdir.[14]

1897-cı il ümumimperiya siyahıyaalması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ümumimperiya siyahıyaalmasına görə, 1897-ci ildə qəzada ümumilikdə 89.055 nəfər insan yaşamışdır. Onlardan 47.269 nəfəri kişi, 41.786 nəfəri qadın olmuşdur. Siyahıyaalma göstərir ki, bu tarixdə də bölgənin ümumi əhalisinin çox hissəsini Azərbaycan türkləri təşkil etmişdir. Digər yerlərdə isə erməni və kürd dilləri gəlməkdə idi.[15] Cədvəl:

1897-ci ildə Sürməli qəzasının linqivistik göstəriciləri:
Dil Ana dili kimi danışanların nisbəti %
Tatar 41,417 46.51
Erməni dili 27,075 30.40
Kürd dili 19,099 21.45
Rus dili 725 0.81
Ukrayna dili 620 0.70
Polyak dili 31 0.03
Belorus dili 16 0.02
Alman dili 13 0.01
Gürcü dili 11 0.01
Fars dili 9 0.01
Yəhudi dili 6 0.01
Yunan dili 3 0.00
Litva dili 1 0.00
Aysor dili 1 0.00
Digərləri 28 0.03
Ümumi 89.055 100.00

XX əsrin əvvəlləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kavkazskiy kalendar 1910-cu ildə verdiyi məlumata görə, Sürməli qəzasının 1909-cu ilin 14 yanvar hesablamalarına görə 91.535 əhalisi olmuşdur. Onlardan 61.801 müsəlman (67.51 %), 29. 734 nəfəri erməni (32.48%) olmuşdur.[16]

Eyni qaynağın 1917-ci il məlumatına görə, qəzanın 1909-cu il 14 yanvar tarixində ümumi əhalisinin sayı 55.364 nəfər kişidən və 49.427 nəfər qadından ibarət olmuşdur. 99.212 nəfər daimi əhalisi olan bölgənin 6.579 nəfər də müvəqqəti sakini olmuşdur. Qaynaqdan bəlli olur ki, bölgədə yaşayanlardan ən çox say şiə türklərə aiddir. Ondan sonra ermənilər, kürdlər və yezidilər gəlməkdədir.[17]

Nationality Number %
Şiə müsəlmanlar[b] 44,153 42.13
Ermənilər 32,686 31.19
Kürdlər 14,679 14.01
Yezidilər 10,869 10.37
Sünni müsəlmanlar[c] 1,801 1.72
Ruslar 429 0.41
Yəhudilər 95 0.09
Digər avropalılar 60 0.06
Xristianlar 19 0.02
Ümumi 104.791 100.00

Yaşayış məntəqələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1897-ci il siyahıyaalmasına görə, Sürməli qəzasında sakinlərinin sayı 500-dən çox olan 51 yaşayış məntəqəsi olmuşdur. Bu məntəqələrin dini göstəriciləri belə idi:[19]

Ad İnanc Ümumi
Rus forması Latınlaşdırılmış Erməni Həvari kilsəsi Müsəlmanlar Şərq Ortodoks xristianları Yezidilər Kişilər Qadınlar Both
Аббас-Гёл Abbasgöl 483 274 253 527
Акарак Akarak 924 454 470 924
Алетлу Aletlu 717 365 352 717
Алиджан Əlican 835 421 414 835
Аликамарлу Əli Qəmərli 1,559 826 760 1,586
Аликизил Əliqızıl 523 301 244 545
Арабкирлу Ərəbgirli 623 321 302 623
Аралых-Башкенд Aralıq-Başkənd 1,948 1,003 947 1,950
Аралых-Сурб-Оган (Орта-кенд) Aralıq-Oğan 979 510 469 979
Аратан Aratan 487 254 243 497
Аргаджи Ərhacı 1,118 627 512 1,139
Ахвеис Axveis 1,065 521 544 1,065
Ахшамед Axşamed 718 375 343 718
Багарлу Baharlı 1,199 620 596 1,216
Гасан-Хан Həsənxan 509 255 254 509
Гедаклу Gedaklu 540 276 264 540
Гекджалу Gekcalu 538 299 244 543
Гюллуджа (Гюлаб) Güllücə 1,100 564 536 1,100
Дашбурун Daşburun 2,103 1,100 1,026 2,126
Джаннар-абат Cannarabad 903 466 437 903
Джувтлуг (Байрам-Али-Кенд) Cuvutluq (Bayram Əli kənd) 598 313 285 598
Зильфугар Zülfüqar 635 356 279 635
Зор Zor 749 394 363 757
Игдыр İğdır 3,932 565 2,689 1,991 4,680
Игдыр-мова İğdır-mova 782 834 843 782 1,625
Казанчи Qazançı 557 284 273 557
Казикишляг Qazıqışlaq 326 380 359 347 706
Камышлу Qamışlu 529 267 262 529
Каракоюнлу II Qaraqoyunlu II 1,857 1,013 858 1,871
Каракуй Qarakuy 533 291 251 542
Кизил-Закир (Закирлу) Qızıl-Zakir (Zakirlu) 194 325 307 217 524
Кульп Kulp 3,287 1,876 1,703 3,579
Кюллюк Güllük 1,030 523 507 1,030
Малаклу Mələkli 2,126 1,129 1,011 2,140
Молла-Камар Molla-Qəmər 577 303 274 577
Муршуд-Али Mürşüd Əli 535 288 289 577
Наджаф-Али Nəcəf Əli 497 79 291 285 576
Оба (Аликамар-Ислам) Oba (Əliqəmər İslam) 603 308 295 603
Паник Panik 1,143 593 550 1,143
Парнаут Parnaut 682 125 477 330 807
Плюр Plyur 1,850 947 903 1,850
Сараглу (Гаджи-Ага) Saraqlu (Hacıağa) 573 311 262 573
Сулейман-абат (Диза) Süleymanabad (Diza) 1,828 950 878 1,828
Сурмалу Sürməli (Duzluca) 512 282 230 512
Тейджерлу Teycerlu 973 499 474 973
Тоханшалу-Баят Toxanşalu-Bayat 512 289 223 512
Тоханшалу-Коджар Toxanşalu-Qacar 1,063 554 509 1,063
Халфалу Xəlfəli 986 556 494 1,050
Хош-Хараб Xoş-Xarab 693 367 328 695
Эвджиляр Evcilər 1,531 764 770 1,534
Яйджи Yaycı 1,289 664 625 1,289
TOTAL 26,890 26,048 690 530 28,919 26,058 54,977

1908-ci ildə qəzanın ən böyük yaşayış məntəqələri bunlar idi:[20]

Məntəqələr Ümumi əhali Ermənilər Türklər (Azərbaycanlılar)
Aşağıərhacı 2075 0 2075
Daşburun 2455 2455 0
İğdır 3691 3103 0
Duzluca 4126 4126 0
Mələkli 2150 0 2150
Pirsaq 2171 0 2171
Enginalan 2244 2244 0
Suqi 2970 0 2970

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1918-ci ilə qədər Azərbaycan türkləri rus rəsmi sənədlərində əsasən Tatar deyə qeyd edilmişdir. 1918-1920-ci illərdə rəsmi vətəndaşlıq Türk adlandırılsa da, 1930-cu illərdən bu vəziyyət dəyişmiş və Azərbaycanlı ifadəsi də işlədilməyə başlanmışdır.[13]
  2. ↑ Əsasən türklər.[18]
  3. ↑ Əsasən türklər.[18]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г." 2013-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-10. (rus.)
  2. ↑ Tsutsiev, 2014. səh. 59
  3. ↑ Tsutsiev, 2014. səh. 16, 19, 21
  4. ↑ Hovannisian, 1971. səh. 31-48
  5. ↑ Tsutsiev, 2014. səh. 75
  6. ↑ Tsutsiev, 2014. səh. 81
  7. ↑ 1 2 Шопен, 1952
  8. ↑ 1 2 Arzumanlı və Musttafa, 1998
  9. ↑ Bournoutian, 1980. səh. 12
  10. ↑ Bournoutian, 1996. səh. 78
  11. ↑ Payaslian, 2008. səh. 111–112
  12. ↑ Кавказский календарь на 1913 год, 1913. səh. 172–179
  13. ↑ Bournoutian, 2018. səh. 35
  14. ↑ "НАСЕЛЕНИЕ СЕВЕРО-ВОСТОЧНОЙ ТУРЦИИ". www.ethno-kavkaz.narod.ru. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 mart 2023.
  15. ↑ "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России". www.demoscope.ru. 2023-03-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 mart 2023.
  16. ↑ Саратанов, 1910
  17. ↑ Кавказский календарь на 1917 год, 1913. səh. 214–221
  18. ↑ 1 2 Hovannisian, 1971. səh. 67
  19. ↑ Troinitsky, N. A. Населенные места Российской империи в 500 и более жителей с указанием всего наличного в них населения и числа жителей преобладающих вероисповеданий, по данным первой всеобщей переписи населения 1897 г. [Populated areas of the Russian Empire with 500 or more inhabitants, indicating the total population in them and the number of inhabitants of the predominant religions, according to the first general population census of 1897] (rus). Saint Petersburg: Tipografiya Obshchestvennaya polza. 1905. 52–56. 10 August 2022 tarixində arxivləşdirilib.
  20. ↑ Кавказский календарь на 1913 год, 1910, 1910

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919. I. Berkeley: University of California Press. 1971. ISBN 978-0520019843.
  • Richard G. Hovannisian. Russian Armenia. A Century of Tsarist Rule. Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. 1971.
  • George A. Bournoutian. Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900–1914. Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. 2018. ISBN 978-1-351-06260-2.
  • Кавказский календарь на 1917 год [Caucasian calendar for 1917]. Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1917.
  • Кавказский календарь на 1913 год [Caucasian calendar for 1913]. Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1913.
  • Список населенных мест по Кавказскому календарю 1910 года. Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1910.
  • Arthur Tsutsiev. Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus. New Haven: Yale University Press. Translated by Nora Seligman Favorov. 2014. ISBN 9780300153088.
  • Vaqif Arzumanlı və Nazim Mustafa. Tarixin qara səhifələri: Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. Bakı: AMEA Milli Münasibətlər İnistittutu. Akad. Teymur Əhmədli. 1998.
  • И. Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху её присоединения к Российской империи. Санкт-Петербург. 1852.
  • George A. Bournoutian. The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Emp~re: 1826-1832. Conference on "NATIONALISM AND SOCIAL CHANGE IN TRANSCAUCASIN'. Co-sponsored by Kennan Institute for Advanced Russian Studies, The Wilson Center· and American ssociation for the Advancement of Slavic Studies. 1980.
  • George A. Bournoutian. "The Ethnic Composition and the Socio-Economic Condition of Eastern Armenia in the First Half of the Nineteenth Century" in Transcaucasia, Nationalism and Social Change: Essays in the History of Armenia, Azerbaijan and Georgia edited by Ronald Grigor Suny. Michigan: The University of Michigan Press. Ronald Grigor Suny. 1996. 543.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Sürməli_qəzası&oldid=7398068"