Urartu

	estáu desapaecíu
Alministración
Capital	Tushpa (es) ; Arzashkun
Llingües oficiales	idioma urartiano (es)
Xeografía
Coordenaes	38°30′00″N 43°20′33″E / 38.5°N 43.3425°E

Urartu (n'urartiano: Biainili, armeniu: Ուրարտու, Արարատյան Թագավորություն) ye'l nome asiriu d'una zona montascosa allugada ente'l sureste del mar Negru y el suroeste del Mar Caspiu, anguaño compartida pola República Armenia, Irán y Turquía, formada depués de la cayida del Imperiu hitita. Inclúi los grandes llagos de Van en Turquía (onde s'atopa l'antigua capital Tushpa), Urmia (n'Irán) y llagu Seván (n'Armenia).

Nesta zona remonten los oríxenes del pueblu armeniu.

Historia

Urartu ye unu de los primeros reinos d'Armenia. El so apoxéu históricu antiguu dar nos sieglos IX y VIII e. C. L'idioma local yera asemeyáu al hurrita. La proximidá cola Asiria avasalladora produció dende 1275 e. C. una fuerte influencia ideolóxica, lliteraria y téunica sobre Urartu. Nos primeros momentos arrexuntáronse en redol a una especie de reinu confederáu conocíu como Nairi, pero escontra'l 900 e. C., formaron una confederación sol gobiernu d'un monarca central.

Gracies a unes poques inscripciones, sabemos que'l primer monarca de Urartu yera Arame, siguíu por Sardur I. Otres dexen reconstruyir la so gran crecedera territorial mientres los reinaos del mentáu Sardur I, Ishpuini y Menua, quien llograron llegar hasta la cuenca baxa del ríu Murat, pel oeste, el Araxes, pel norte, y al llagu Urmía, pol sureste. Les téuniques asiries asimilaes tienen una bona muestra na canal de Menua, de casi 30 km, que suministra agua de boca y riego dende'l mariniegu sur del llagu Van. Nes parés predreses del llagu Van y en dellos cercos de piedra, xacen escritos los añales de los reinaos d'Argishti I (bisnietu de Sardur I) y el so fíu, Sardur II, nos que se narra la espansión hasta más allá de la gran curva del Éufrates, hasta la Comagene siria, colo que consiguieron apoderar la vieya ruta de suministros de materies primes como'l fierro, dende'l Tauro, que foi parcialmente apoderáu, hasta Asiria.

La frontera llegó a tar casi pegada a Alepo, ya incluyó el llagu Seván y la rica cuenca del Araxes pel norte, colonizada y esplotada por mano d'obra forzada, utilizando prisioneros de guerra de la Cólquide (Qulha), prindaos al traviés de les repitíes campañes añales.

Según los rexistros urartios proclamen les sos victories sobre los asirios nel llagu Urmia, nel ríu Gran Zab y nel Altu Tigris.

La renacencia asiria empieza con Tiglath-Pileser III d'Asiria (744-727 e. C.), quien venció a Sardur II na Comagene y llegó depués a asediar Tushpa. Rusa I depunxo al so padre y llogró un respiru que nun foi consentíu por Sargón II (721-705 e. C.), socesor al tronu de Tiglath-Pileser III, qu'incorporó la ciudá de Karkemish al so gran imperiu (717 e. C.) y al reinu de Tabal o Tubal nos montes Tauro, fechu que quitó a Urartu de los sos aliaos occidentales.

Asiria primió la frontera este de Urartu que, al empar, sufría los ataques de los cimerios, nómades esteparios qu'entraron pol Cáucasu escontra'l 714 e. C. y llograron ganar a Rusa I. Esta debilidá urartia dexó a Sargón II amenorgar a Urartu al so territoriu orixinariu montascosu y usar como un tao tapón frente a los cimerios.

Peracabada la cayida, Rusa suicidóse, y el so fíu Argishti II, xunto a los sos descendientes, caltuvieron la so independencia hasta la llegada de los armenios, a finales del sieglu VII e. C. L'estáu de Urartu foi aniquiláu escontra 585 e. C., pola invasión de los escites. Magar que los armenios puramente dichos paecen tener un orixe daqué diversu del de los urartianos considerar a dambos pueblos como los principales antecedentes de l'actual población armenia, siendo'l nome del monte Ararat bien probablemente una variación de la pallabra Urartu.

Relixón y arquiteutura

Urartu foi gobernáu por monarques qu'amás teníen el títulu de sacerdotes o representantes de Jaldi, la so divinidá principal. Otres de les sos divinidaes fueron el dios de los cielos (Teisiba, o Teshub pa los hitites y hurritas) y Siwini, la diosa del sol.

Esisten numberosos templos dedicaos a Haldi, asitiaos xeneralmente xunto a los palacios reales, anque tamién se toparon estructures al campu, afayaes n'escavaciones en Altintepe, Toprakkale, Cavustepe y Patnos. Les escavaciones non yá revelaron palacios y templos, tamién cases completes, con ventanes y balcones. Los interiores d'estes cases fueron bien decoraes con adornos. Pa los que vivíen alloñaos de les fontes, esistíen suministru d'agua y alcantarelláu completu. Una carauterística de l'arquiteutura de Urartu que va influyir a los sos socesores ye'l denomináu arcu ocultu, y puede considerase que la disposición de los edificios de Urartu va ser la precursora de la estructura persa denomada apadana. Les fortaleces de Urartu son estructures sólides de bloques de piedra. Les más importantes fueron les fortaleces de Van, Anzaf, Cavustepe y Baskale. Taben bien avanzaos na industria metalúrxico, con una escepcional calidá, y fueron esportaos a Frixa y a Etruria.

Cronoloxía del reinu

Etapa d'apoxéu

Arame (860-840 e. C.).
Sardur I (832-825 e. C.).
Ishpuini (824-806 e. C.).
Menua (805-786 e. C.).
Argishti I (786-766 e. C.).

Etapa de decadencia

Sardur II (765-733 e. C.).
Rusa I (730-714 e. C.).
Argishti II (714-678 e. C.).
Rusa II (678-645 e. C.).
Sardur III (645-635 e. C.).
Sardur IV (635-625 e. C.).
Erimena (625-605 e. C.).
Rusa III (605-590 e. C.).
Rusa IV (590-585 e. C.).

Referencies

Enllaces esternos