Koninkryk van Skotland
- Hierdie artikel handel oor die historiese koninkryk. Vir die land in sy huidige vorm, sien Skotland.
| |||||
| |||||
| Leuse: In My Defens God Me Defend (Skots vir: "In my verdediging God my verdedig") | |||||
 | |||||
| Hoofstad | Scone (tot 1452) Edinburg (vanaf 1452) | ||||
| Taal/Tale | Skots-Gaelies, Skots, Engels, Frans | ||||
| Godsdiens | Rooms-Katolieke Kerk (tot 1533 en vanaf 1553 tot 1558) Protestantisme (vanaf 1533 tot 1553 en sedert 1558) | ||||
| Regering | Monargie | ||||
| Monarg | |||||
| - 843–860 | Kenneth I (eerste) | ||||
| - 1587–1625 | James VI | ||||
| - 1702–1714 | Anna (laaste) | ||||
| Wetgewer | Parlement | ||||
| Geskiedenis | |||||
| - Unifikasie | 843 | ||||
| - Lothian en Strathclyde ingelyf | 1124 | ||||
| - Galloway ingelyf | 1234/5 | ||||
| - Hebride, Eiland Man en Caithness ingelyf | 1266 | ||||
| - Orkney en Shetland geannekseer | 1472 | ||||
| - Unie met Engeland | 1 Mei 1707 | ||||
| Oppervlakte | |||||
| - 1500 | 78 778 km2 30 416 sq mi | ||||
| Bevolking | |||||
| - 1500 skatting | 50 000 | ||||
| Digtheid | 0,6 /km² 1,6 /sq mi | ||||
| - 1600 skatting | 80 000 | ||||
| Digtheid | 1 /km² 2,6 /sq mi | ||||
| - 1700 skatting | 1 250 000 | ||||
| Digtheid | 15,9 /km² 41,1 /sq mi | ||||
| Geldeenheid | Skotse pond | ||||
.svg){kind=small}
Die Koninkryk van Skotland (Engels: Kingdom of Scotland, Skots-Gaelies: Rìoghachd na h-Alba, Frans: Royaume d'Écosse, Skots: Kinrick o Scotland) was 'n staat geleë in Wes-Europa in die noordelike deel van die eiland Groot-Brittanje.
Dit het bestaan vanaf 843 tot met die Acts of Union 1707 waardeur Skotland verenig het met die Koninkryk van Engeland (927–1707) om die Koninkryk van Groot-Brittanje (1707–1800) te vorm. Die bevolking van die koninkryk was in 1700 ongeveer 1,1 miljoen.
Regering
[wysig | wysig bron]Skotland het histories 'n betreklik ingewikkelde politieke struktuur gehad. Tydens meeste van die Koninkryk se bestaan is daar egter 'n enkele monarg, of Hoë Koning (Engels: High King), erken. Skotse hoofmanne (Engels: chieftains) mindere konings en amptenare het onder die susereiniteit van die Hoë Koning gefunksioneer.
Onder 'n stelsel wat as tanistry bekend gestaan het is 'n oorerwingselement gekombineer met die toestemming van die wat regeer is deur 'n vorm van volksraad of volksvergadering. Gewoonlik is 'n kandidaat genomineer deur die bestaande posbekleër naby die einde van die se lewe. Die aangewese opvolger het bekend gestaan as die tanist, van Skots-Gaelies tanaiste. Nadat Macbeth deur Máel Coluim III in 1057 afgeset is en tydens die heerskappy van Koning David I het die invloed van die Normandiese setlaars in Skotland gelei tot die invoer van primogenituur as opvolgingsmeganisme in Skotland soos in baie van die res van Wes-Europa en is 'n 'hibriede koninkryk' gevorm waarin 'n deel regeer is deur 'n mengsel van feudale regering en keltiese gebruike. Die vroeëre volksvergaderings kan nie as 'parlemente' gesien word in die moderne sin van die woord nie.
Oorspronklik was Skotte hoofsaaklik getrou aan hulle Clan-hoofman of die laird en moes die Hoë Koning hulle voortdurend gelukkig hou of die risiko van gewapende konflik loop.
Die Parlement van Skotland, was die wetgewer van die Koninkryk. Parlementslede het vir byna die hele geskiedenis van die parlement gesamentlik as die "Three Estates" bekend gestaan. Dit het bestaan uit: die first estate van prelate (biskoppe en abte), die second estate van here (lords) hertoë, grawe, parlementêre adelikes / parliamentary peers en lay tenants-in-chief) en die third estate van burgh kommissarisse.
Vanaf die 16de eeu is die second estate geherorganiseer deur die kies van shire kommissarisse. Daar word soms gemeen dat dit 'n 'fourth estate' geskep het. 'n 'Fifth estate' van koninklike ampsdraers word ook geïdentifiseer. Die identifiserings bly egter omstrede onder historici. Die term wat gebruik word vir die vergadernde lede bly egter in elkgeval 'the Three Estates'. Die Parlement was 'n eenkamer vergadering.
Vanaf 1689, toe die Claim of Right aanvaar is, is 'n program van grondwetlike hervorming ingevoer wat gesteun het op die Skotse grondwetlike ooreenkoms (Scottish Constitutional Settlement) van 1640–41. Die hervorming het plaasgevind kort na soortgelyke hervorming in Engeland, met wie Skotland in 'n persoonlike unie was, plaasgevind het.
Die laaste parlementsitting was op 25 Mei 1707.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]Ontstaan van die Koninkryk
[wysig | wysig bron]
Die Koninkryk van Skotland is in 843 deur Koning Cináed I van Skotland verenig. Oor die volgende 850 jaar het die koninkryk sy eie regs- en onderwysstelsels ontwikkel, wat vandag nog bestaan, sowel as 'n aparte geldeenheid en mate. Aanvanklik is die koninkryk beperk tot die gebied noord van die Forth- en Clyderiviere. Suidwes-Engeland het onder die beheer van die Strathclyde-Britte gebly. Suidwes-Skotland was van omtrent 638 onder die beheer van die proto-Engelse koninkryk Bernicia, en daarna van die Koninkryk van Northumbria. Die deel van Skotland was vanaf die tyd van Constantine II omstrede en het uiteindelik in 1018 in Skotse hande geland toe Máel Coluim II die grens tot by die Tweedrivier teruggestoot het. Dit bly tot vandag toe die suidoostelike gerens van Skotland, behalwe by Berwick-upon-Tweed.
Konflik met Noorweë
[wysig | wysig bron]In 1263 het Skotland en Noorweë in die Slag van Largs geveg oor die beheer van die Westelike Eilande (Engels: Western Isles). Die slag was onbeslis maar die veldtog het gewys dat die Nore nie effektiewe beheer oor die afgeleë eilande kon handhaaf nie. In 1266 het die Noorweegse koning Magnus VI die Verdrag van Perth geteken wat Skotse soewereiniteit oor die eilande erken het. Ondanks die verdrag het die eilande in praktyk onafhanklik gebly onder die Here van die Eilande (Engels: Lord of the Isles, Skots-Gaelies: Triath nan Eilean or Rí Innse Gall)
Die Auld Aliansie met Frankryk
[wysig | wysig bron]Die Auld Alliansie was 'n belangrike alliansie tussen Skotland en Frankryk. Dit dateer terug tot 'n verdrag wat deur John Balliol en Philip IV van Frankryk, in 1295 geteken is. Dit het 'n wisselende maar soms belangrike rol in Frans-Skotse aangeleenthede gespeel tot 1560. Onder 'n verdrag, wat die Auld Alliansie uitgebrei het, het alle burgers van Skotland en Frankryk in 1512 ook burgers van mekaar se lande geword. Die status is in Frankryk eers in 1903 herroep en is moontlik nooit in Skotland herroep nie.
Skotse Vryheidsoorloë
[wysig | wysig bron]
Skotland se konings het Stirling as strategies belangrik geag wat gelei het tot die Slag van Stirling Bridge en die Slag van Bannockburn tydens die Skotse Onafhanklikheidsoorloë toe die historiese figure William Wallace en Robert the Bruce te voorskyn gekom het. In 1320 het 'n remonstransie aan die Pous van die Skotse adellikes (die verklaring van Arbroath) Pous Johannes XXII uiteindelik oortuig om die vroeëre ekskommunikasie om te keer en die verskeie acts of submission deur Skotse konings aan die Engelse kroon nietig te verklaar sodat Skotland se soewereiniteit deur die groot Europese koningshuise erken kon word.
Insluiting van die Orkney-, Shetland- en die Westelike Eilande
[wysig | wysig bron]In 1468 het die laaste uitbreiding van Skotse grondgebied voorgekom toe James III met Margaret van Denemarke getrou het en die Orkneyeilande en die Shetlandeilande as bruidskat ontvang het. Die kwasi-onafhanklikheid van die Westelike Eilande deur die Lord of the Isles is ook tot 'n einde gebring in 1493 deur sy seun James IV waarmee die eilande vir die eerste keer onder effektiewe Koninklike beheer gebring is.
Die renaissance in Skotland
[wysig | wysig bron]James IV se heerskappy word baiekeer as 'n tydperk van kulturele vooruitgang gesien. Dit was dan ook in die tydperk toe die Europese Renaissance Skotland begin binnedring het. Skotland het in die 15de eeu merkbaar vooruitgegaan op onderwysgebied met die stigting van die Universiteit van Sint Andrews in 1413, die Universiteit van Glasgow in 1450 en die Universiteit van Aberdeen in 1494, en met die aanvaarding van die Onderwyswet van 1496.
Skotse Reformasie
[wysig | wysig bron]
Gedurende die 16de eeu het Skotland 'n Protestante hervorming ondergaan. In die begin van die eeu het eers die leerstellinge van Martin Luther en later van Johannes Calvyn Skotland begin beïnvloed. Die teregstelling van 'n aantal Protestante predikers, vernaamlik van die Luthers-beïnvloede Patrick Hamilton in 1527 en die Calvinis George Wishart in 1546 wat op die brandstapel in Sint Andrews deur Kardinaal Beaton vir kettery verbrand is, het die groei van die idees geensins gestuit nie. Beaton het kort na die teregstelling van George Wishart in 'n sluipmoordaanval gesterf.
Die uiteindelike hervorming van die Skotse Kerk is deur die parlement uitgevoer vanaf 1560 (tydens die regering van Maria, Koningin van die Skotte) toe die meeste Skotte Calvinisme aangeneem het. Die invloedrykste figuur was John Knox, wat 'n volgeling van beide Johannes Calvyn en George Wishart was. Rooms-Katolisisme is nie geheel en al geëlimineer nie, en het veral in dele van die Skotse Hoogland sterk gebly.
Personele Unie met Engeland en Ierland
[wysig | wysig bron]
In 1603 het James VI Koning van die Skotte, Koning James I van Engeland geword en het Skotland dus 'n personele unie met die Koninkryk van Engeland en die Koninkryk van Ierland betree. Die 17de eeu was 'n ontstuimige tydperk in Skotland.
Godsdienstige konfrontasie het ontstaan toe Charles I probeer het om die Engelse gebedeboek Book of Common Prayer op die Skotse Kerk af te dwing. Dit het gelei tot die National Covenant en later tot die Biskoppeoorloë, die burgeroorlog in Skotland en die Oorloë van die drie Koninkryke. Tussen 1651 en 60 is Skotland beset deur Oliver Cromwell se leër onder George Monck.
In 1689 het die Hollandse Prins Willem van Oranje as Willem II koning van die Skotte geword. Hoewel die Glorieryke Revolusie ("Glorious Revolution") hoofsaaklik 'n Engelse voorval was, het dit groot impak op die Skotse geskiedenis gehad. Die Skotse Parlement het die Kroon van Skotland aangebied en Willem het dit aanvaar onder die voorwaardes van die Claim of Right, 'n belangrike dokument die ontwikkeling van die rule of law en die regte van onderdane soortgelyk aan die Engelse Bill of Rights.
Baie Skotte het Willem ondersteun, maar vele ander, veral in die Hoogland, het simpatiek tot James VII bly staan. Sy strewe, wat as Jakobitisme bekendgestaan het, van die Latynse 'Jacobus', wat ook 'James' beteken, het gelei tot 'n reeks opstande. 'n Aanvanklike Jakobitiese opstand onder John Graham, 1ste Viscount Dundee (Bonnie Dundee), het Willem se magte by die Slag van Killiecrankie in 1689 verslaan, maar Dundee is in die gevegte dood en die Jakobitiese leër is kort daarna by die Slag van Dunkeld verslaan. Die algehele nederlaag van James VII in Ierland teen Willem by die Slag van die Boyne in 1690, gevolg deur die Slagting van Glencoe in 1692, het daarin geslaag om die oorblywende Hooglandse Clan-hoofmanne finaal te oortuig om hulle steun aan Willem toe te sê.
Die laaste deel van die 17de eeu was ekonomies gesien 'n moeilike tydperk vir Skotland. Die slegte oeste van die sewe maer jare in die 1690's het gelei tot ernstige hongersnood en ontvolking. Engelse proteksionisme het Skotse handelaars uit die nuwe kolonies gehou en Engelse buitelandse beleid het handel met Frankryk ontwrig. Baie Skotte, die Ulster-Skotte, het gevolglik na Ulster in Ierland geëmigreer.
Die Skotse Parlement van 1695 het 'n aantal planne in plek gestel om die desperate ekonomiese situasie aan te spreek. Die planne het die oprigting van die Bank van Skotland ingesluit. 'n Skoolwet het 'n gemeente-gebaseerde stelsel van openbare onderwys in die hele Skotland gevestig. Die Company of Scotland het magtiging verkry om geld in te samel deur publieke inskrywing om handel met Afrika en die Ooste moontlik te maak.
Teen die vroeë 18de eeu was die Skotse Koninkryk in 'n staat van krisis. Die slegte oeste van die maer jare van die 1690's is vererger deur die katastrofale mislukking van die Darie- Skema wat opsetlik gesamentlik deur die Engelse Oos-Indië Maatskappy, die internasionale finansiële mark in Amsterdam en Koning Willem gesaboteer is. Daar word geskat dat byna 25% van Skotland se totale likwiede kapitaal in die Darien-onderneming verloor is.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- Hierdie artikel is merendeels vertaal vanaf die Engelse Wikipedia-artikel en:Kingdom of Scotland
- Ritchie, Graham; Ritchie, Anna (1992). Scotland, Archaeology and Early History. Edinburgh University Press. p. 159. ISBN 978-0-7486-0291-9.
- Haigh, Christopher (1990). The Cambridge Historical Encyclopedia of Great Britain and Ireland. Cambridge University Press. p. 30. ISBN 978-0-521-39552-6.
- Townsend Warner, George (2006), A Brief Survey of British History . Hesperides Press. p. 46. ISBN 978-1-4067-2579-7.
- Clifford, Arthur ed., Sadler State Papers, vol. 1 (1809), 30.
- Williams , Peter N. "Chapter 2: The Kingdom of Scotland." Britannia's Guide To Scotland. 1 14 Feb. 2008 Online.