Erosietipes
In die studie van die aarde verwys erosie na die verskillende prosesse, (deur die vloei van water of wind) wat die grond, rotse of ander materiaal van een plek op die aardkors na 'n ander plek wegeneem. Wanneer die stukkies rots of grond afbreek in klastiese sediment, word daarna verwys as fisiese of meganiese erosie. Die verweerde rots en grond los dan in water op en vloei weg. Dit kan enigiets van net 'n paar millimeter tot duisende kilometers ver wegvloei.
Die tempo waarteen erosie plaasvind word bepaal deur sekere geomorfiese prosesse onder meer reënval, afslyting, wrywing, vloede, verwering deur wind, grondwaterprosesse en grondverskuiwings. Hiermee saam gaan ook kuslyn-erosie wat veroorsaak word deur die oseaan en branders, en gletser-erosie wat groot hoeveelhede grond verskuif wanneer die gletsers smelt of skuif. Die tempo waarteen hierdie dinge plaasvind, bepaal hoe vinnig 'n oppervlak ge-erodeer word. Gewoonlik vind fisiese erosie die vinnigste plaas teen steil hellings. Dinge soos die hoeveelheid water m.a.w. reënval, die intensie van die storms, windspoed, die krag van die branders en die atmosferiese temperatuur (veral by die gletsers) speel alles 'n rol in die erosieproses.[1]
Alhoewel erosie 'n natuurlike proses is, geskied dit tans 10 tot 40 keer vinniger weens menslike aktiwiteite. Oormatige of versnelde erosie het gevolge op die plek waar dit gebeur, sowel as elders. Weens die erosie is daar 'n afname in landbouproduktiwiteit omdat die vrugbare boonste laag van die grond weggevoer word. Die impak op die geologie is ook groot want met die boonste laag van die grond wat weggevoer is, verloor die grond die vermoë om sekere organismes te huisves en van hierdie organismes kan dan op groot skaal uitsterf. Die impak van die erosie elders is wanneer waterbronne soos riviere en spruite vol sediment word. Die sediment kan ook skade aan paaie en huise aanrig. Water- en wind-erosie is die twee belangrikste oorsake van die degradering van die grond en sorg vir ongeveer 84% van die globale degradering van grond en daarom is oormatige erosie een van die heel belangrikste omgewingsprobleme wêreldwyd.
Intensiewe landbou, ontbossing, paaie, klimaatverandering en die stede en dorpe wat al hoe groter word is van die menslike aktiwiteite wat 'n baie negatiewe effek op die omgewing het en al hierdie dinge bevorder erosie.[2] Tog is daar voorkomende maatreëls wat getref kan word, en herstelprosesse wat aangepak kan word wat erosie by sensitiewe areas verminder of totaal uitroei.
Fisiese prosesse
[wysig | wysig bron]Reënval en stormwater
[wysig | wysig bron]
Reën en die stormwater wat die gevolg is van 'n sterk reënbui, veroorsaak vier soorte gronderosie: spatsel-erosie, laag-erosie, sloot-erosie en donga-erosie. Spatsel-erosie word gesien as die eerste vlak van erosie wat ook die minste gevolge het. Dan word dit gevolg deur laag-erosie, dan sloot-erosie en die laaste en gevaarlikste tipe erosie is donga-erosie.[3]:60–61[4]
Spatsel-erosie wat deur die impak van 'n enkele reëndruppel veroorsaak word, maak 'n klein krater in die grond,[5] en laat gronddeeltjies opskiet. Die afstand wat hierdie gronddeeltjies op gelyke grond kan trek wissel tussen so min as 0.6 meter vertikaal en 1.5 meter horisontaal.
Indien die aarde versadig is of die reënval is meer as die tempo waarteen die water in die grond wegsak, kry 'n mens afvoerwater. Indien hierdie water sterk genoeg vloei, sal dit die los grond daarmee saamneem. [6]
Riviere en strome
[wysig | wysig bron]
Vallei- of stroom-erosie vind plaas wanneer water oor 'n lang tydperk lineêr oor 'n area vloei. In die vroeë fase van vallei-erosie is die erosie-aktiwiteit hoofsaaklik vertikaal. Die vallei het 'n tipiese V-vorm en die stroom se helling is betreklik steil. Wanneer 'n sekere vlak bereik is, vind daar laterale erosie plaas wat die vallei se bodem wyer maak en ook 'n smal vloedvlakte skep. Dan word die stroom se helling byna plat en die laterale storting van sediment word belangrik aangesien die stroom deur die vallei kronkel. Die meeste stroom-erosie vind plaas tydens vloede want die ekstra volume water wat boonop vinnig vloei, is in staat om 'n groter hoeveelheid sediment mee te voer. Wanneer dit gebeur is dit nie net die water wat erosie veroorsaak nie maar enigiets wat deur die water meegevoer is. Spoelklippies en rotsblokke kan ook die verweringsproses aanhelp wanneer dit oor 'n oppervlak beweeg. Hierdie proses word trekkrag genoem.[7]
Oewer-erosie is die verwering van die walle van 'n stroompie of 'n rivier. Dit verskil van die verwering van die rivierbed. Die mate waarin die walle van die rivier verweer, kan bepaal word deur metaalstawe wat in die walle geplaas word. Van tyd tot tyd word die ligging van die stawe in die walle van die rivier dan gemeet en opgeteken om die tempo van oewer-erosie te bepaal.[8]
Hitte-erosie vind plaas wanneer ysgrond smelt of verswak aan die hand van bewegende water.[9] Dit kom voor langs riviere en by kuslyne. 'n Voorbeeld hiervan kan gevind word in die Lena-rivier in Siberië.[10] Hierdie erosie vind plaas deurdat groot dele van die walle van 'n rivier inkalwe. Hitte-erosie het ook 'n uitwerking op die kuslyn by die pole (Arktika) waar die aksie van die branders en die temperatuur van die binneland 'n gesametlike impak op die ysgrond langs die kuslyn het. Langs die Beaufort See word daar jaarliks 'n studie gedoen oor 'n 100 kilometer kuslyn om die impak van hitte-erosie te bepaal. Daar is bepaal dat daar tussen 1955 tot 2002 jaarliks 'n gemiddeld van 5.6 meter se erosie opgeteken is.[11]
Kuslyn-erosie
[wysig | wysig bron]
Kuslynerosie wat voorkom op afgeleë en minder afgeleë kuslyne vind plaas deur middel van die aksie van die seestrome en die seegolwe maar die seevlak, wat deur die getye bepaal word, kan ook 'n rol speel.
Hidroliese aksie vind plaas wanneer die lug in 'n rotsspleet saamgepers word deur 'n golf wat die opening in die rotsspleet toemaak en dit kraak. Die slaankrag van golwe het ook 'n bepaalde effek en kan stukkies rots afbreek. Afskawing vind plaas wanneer die branders, gevul met seegruis, teen die rotse slaan. Hierdie metode sorg vir die vinnigste kuslyn-erosie. Korrosie is die verwering van rots deur koolsuur in seewater. Rotse van dolomiet is baie vatbaar vir hierdie tipe erosie. Slyting is wanneer voorwerpe wat deur die branders gedra word verweer wanneer dit teen mekaar skuur of die rotse tref. Dan word dit makliker om hierdie materiaal weg te spoel en uiteindelik word dit spoelklippies en sand. Nog 'n belangrike vorm van kuslyn-erosie vind plaas by strande waar koraalriwwe is en baie skulpvis voorkom. Hierdie skuring en wrywing van die organismes word bio-erosie genoem.[12]
Gletsers
[wysig | wysig bron]
Terwyl die gletsers smelt, sal die ysgrond op die bodem die rotse daaronder skuur en skaaf, net soos wat skuurpapier met hout doen. Dan sorg die gletsers op hierdie manier dat stukke rots afbreek. In die afskawingsproses van die gletsers, breek dele van die rotse op die bodem af. Wanneer die gletser weer vries en vorentoe beweeg, beweeg daar groot dele van die bevrore sediment op die bodem van die gletser saam. Hierdie metode het duisende mere gevorm op die grens van die Kanadese Skild. Wêreldwyd het hierdie gletser-erosie 'n groot invloed op die hoogte van bergreekse.[13] Wanneer 'n berg hoër word, is die gletsers meer aktief, veral in die plekke waar die meeste sneeu ophoop. [14] Dan verhoog dit die vlak waarop die berg ge-erodeer word en die erosie vind vinniger plaas as wat die proses genaamd isostatiese terugspringing hoogte tot die bergreeks kan byvoeg. [15] In navorsing wat steeds aan die gang is, is daar bevind dat alhoewel gletsers op sommige plekke die berg kan verklein, kan dit op ander plekke weer sorg dat die erosietempo afneem.[13]
Vloede
[wysig | wysig bron]Wanneer vloede voorkom kan daar maalkolke vorm. Hierdie maalkolke kan dan intense erosie op daardie plek laat plaasvind aangesien die rotsbodem uitgespoel word. Dit vorm maalgate onder op die bodem.
Wind-erosie
[wysig | wysig bron]
Wind-erosie is 'n groot geomorfologiese krag, veral in droë gedeeltes. Dit is ook 'n belangrike oorsaak van die degradering van grond, verdamping en skadelike stof wat rondwaai. Dit kan ook lei tot die beskadiging van gewasse, veral wanneer menslike aktiwiteite soos ontbossing, verstedeliking en landbouaktiwiteite toeneem.[16][17]
Wind-erosie is erger in baie droë areas en in tye van droogte. Na beraming is die verlies aan grond weens wind-erosie op die Groot Vlaktes 6100 keer meer tydens droogtes as in jare met 'n goeie reënval.[18]
Faktore wat die tempo van erosie beïnvloed
[wysig | wysig bron]Klimaat
[wysig | wysig bron]Die hoeveelheid reënval, en die intensiteit daarvan is die belangrikste klimaatfaktor wat grond-erosie deur middel van water beïnvloed. Die verhouding is veral sterk indien swaar reën voorkom in gebiede waar die grondoppervlakte nie goed met plantegroei bedek is nie. Dit kan wees in tydperke wanneer landbou-aktiwiteite die grond sonder enige plantegroei laat of in semi-woestynareas waar daar min of geen plantegroei is nie. Die wind moet baie sterk waai voordat wind-erosie sal voorkom. Ander klimaatfaktore soos die gemiddelde temperatuur en die hoogste en laagste temperature kan ook 'n uitwerking op erosie hê want dit beïnvloed weer die plantegroei en die grond se gehalte. In gebiede wat dieselfde plantegroei en ekosisteme het, sal die gebiede met die hoogste (hoë intensiteit) reënval, die meeste wind of die meeste storms het, die meeste vatbaar wees vir erosie.
Bedekkende plantegroei
[wysig | wysig bron]Plantegroei vorm die bufferstrook tussen die atmosfeer en die grond. Wanneer dit reën vloei daar minder water weg in gebiede waar daar deeglike plantegroei is. Die plante beskerm die grond sodat daar minder wind-erosie voorkom. Die plante se wortels bind ook die grond saam en wanneer dit met die wortels van ander plante vervleg, vorm dit 'n meer soliede massa wat minder vatbaar is vir water- en wind-erosie. Wanneer hierdie plantegroei verwyder word, vermeerder dit die moontlikheid van oppervlak-erosie.[19]
Topografie
[wysig | wysig bron]Die topografie van die land bepaal die spoed waarteen reënwater sal wegvloei en dit bepaal weer die impak deur erosie. Langer, steiler hellings (veral die sonder die nodige plantegroei) is meer blootgestel om deur erosie verweer te word wanneer dit swaar reën, as korter, minder styl hellings. Teen steil hellings vind daar ook meer modderstortings en grondverskuiwings plaas .[20]:28–30[21][22]
Tektoniek
[wysig | wysig bron]Tektoniese prosesse beheer die tempo en verspreiding van erosie op die aarde se oppervlakte. Wanneer tektoniese-aksie dele van die aarde se oppervlakte (soos bv. 'n bergreeks) hoër of laer maak as die omliggende areas, gaan dit die helling van die oppervlakte verander. Omdat erosievlakke die meeste van die tyd sensitief is vir die helling van die grond, sal dit die vlak van erosie op die stuk aarde wat nou hoër is, verhoog. 'n Tektoniese aardbewing bring altyd nuwe, onverweerde rotse na die oppervlak waar dit dan blootgestel word aan erosie. .
Erosie kan ook wel 'n impak hê op die tektoniese prosesse. Wanneer groot hoeveelhede rots uit 'n gebied verwyder word deur erosie, en elders agterbly, kan dit die gewig op die aardkors en die mantel verminder.
Erosie van aardstelsels
[wysig | wysig bron]Bergreekse
[wysig | wysig bron]Dit duur miljoene jare voordat 'n bergreeks deur erosie sodanig verweer het dat dit nie meer bestaan nie. Navorsers Pitman en Golovchenko het bereken dat dit heel moontlik meer as 450 miljoen jaar sal duur voordat 'n bergreeks soos die Himalaja-bergreeks deur erosie afgeplat word tot 'n skiervlakte indien daar geen groot verandering in die seevlak plaasvind nie. [23] Wanneer berge erodeer, kan dit weer 'n patroon vorm van nuwe bergpieke wat net so hoog is soos die voriges was.[24]
'n Voorbeeld van 'n bergreeks waar baie erosie al plaasgevind het, is die Tinamides in Noord Rusland. Van die sediment wat deur die erosieproses weggevoer is, kan nou op die Oos Europese Platform naby die Ladogameer gevind word.[25]
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ "erosion – geology".
- ↑ Julien, Pierre Y. (2010).
- ↑ Toy, Terrence J.; Foster, George R.; Renard, Kenneth G. (2002).
- ↑ Zachar, Dušan (1982).
- ↑ see Fig. 4 in Obreschkow (2011).
- ↑ Food and Agriculture Organization (1965).
- ↑ Ritter, Michael E. (2006) "Geologic Work of Streams" Geargiveer 6 Mei 2012 op Wayback Machine The Physical Environment: an Introduction to Physical Geography University of Wisconsin, OCLC 79006225
- ↑ Nancy D. Gordon (2004-06-01).
- ↑ "Thermal Erosion" Geargiveer 18 Desember 2010 op Wayback Machine.
- ↑ Costard, F.; Dupeyrat, L.; Gautier, E.; Carey-Gailhardis, E. (2003).
- ↑ Jones, B.M.; Hinkel, K.M.; Arp, C.D.; Eisner, W.R. (2008).
- ↑ Glynn, Peter W. "Bioerosion and coral-reef growth: a dynamic balance."
- ↑ 13,0 13,1 Stuart N. Thomson, Mark T. Brandon, Jonathan H. Tomkin, Peter W. Reiners, Cristián Vásquez, Nathaniel J. Wilson.
- ↑ Tomkin, J. H. & Roe, G. H. Climate and tectonic controls on glaciated critical-taper orogens.
- ↑ Mitchell, S. G. & Montgomery, D. R. Influence of a glacial buzzsaw on the height and morphology of the Cascade Range in central Washington State, USA.
- ↑ Zheng, Xiaojing & Huang, Ning (2009).
- ↑ Cornelis, Wim S. (2006).
- ↑ Wiggs, Giles F.S. (2011).
- ↑ Styczen, M.E. & Morgan, R.P.C. (1995).
- ↑ Blanco-Canqui, Humberto; Rattan, Lal (2008).
- ↑ Whisenant, Steve G. (2008).
- ↑ Wainwright, John & Brazier, Richard E. (2011).
- ↑ Pitman, W.C.; Golovchenko, X. (1991).
- ↑ Beckinsale, Robert P.; Chorley, Richard J. (2003) [1991].
- ↑ Orlov, S.Yu.; Kuznetsov, N.B.; Miller, E.D.; Soboleva, A.A.; Udoratina, O.V. (2011).
Lees meer
[wysig | wysig bron]Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]- The Soil Erosion Site
- International Erosion Control Association Geargiveer 8 November 2009 op Wayback Machine
- Soil Erosion Data in the European Soil Portal
- USDA National Soil Erosion Laboratory
- The Soil and Water Conservation Society