Tom Gouws

Thomas Gouws (*2 Augustus 1961, Mafikeng – 25 Julie 2018, Pretoria) was 'n Afrikaanse skrywer. Hy verwerf veral bekendheid as digter, maar publiseer ook verskeie dramas en radiodramas. Verder lewer hy ook 'n beduidende bydrae tot die Afrikaanse letterkunde met sy werk as samesteller, medewerker en resensent.

Tom Gouws

Lewe en werk

Herkoms en vroeë lewe

Hy is gebore as die sesde van sewe kinders van die Gouwsgesin op Mafikeng. Op skool verwerf hy verskeie toekennings, onder andere as toppresteerder. Hy vertolk die hoofrol in verskeie konserte en operettes en verwerf 'n Goue Nasionale Diploma vir redevoering en debattering. Aan die Hoërskool Mafikeng, waar hy in 1979 matrikuleer, is hy die onderhoofseun. Hier verwerf hy akademiese erekleure en is voorsitter van die ACSV en ander jeugorganisasies. Hy word ook gekies as Rotariër student van die Kaaplandstreek en woon 'n landwye leierskapkursus by. In 1980 skryf hy in by die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys, waar hy in 1982 sy B.A.-graad verwerf met hoofvakke Afrikaans-Nederlands, Wiskunde en Algemene Taal- en Literatuurwetenskap. Tydens sy voorgraadse jare is hy betrokke by informele koorafrigting, muurbal en redevoering. Hy vertolk ook rolle in studenteteaterproduksies en rig eerstejaars af vir hulle konsert. In 1983 voltooi hy sy Hoër Onderwysdiploma met spesialisering in Remediërende Onderwys, terwyl hy terselfdertyd die eerste fase in die deeltydse B.A. Honneurs-kursus in Afrikaans-Nederlands aanpak.

Loopbaan en verdere studie

Hy word in 1984 aangestel as Afrikaans en Wiskunde onderwyser by Potchefstroom Gimnasium en slaag dieselfde jaar die B.A. Honneurs-graad met lof. Gedurende hierdie jaar verwerf hy ook die finale afrigtersdiploma in spiesgooi en hy trou met Retha Fourie, 'n maatskaplike werker. In 1985 word hy aangestel as juniorlektor in die Departement Afrikaans-Nederlands aan die Potchefstroomse Universiteit. As student behaal hy in 1985 sy M.A.-graad met lof met 'n verhandeling oor Antjie Krog se poësie en hy verwerf ook die Diploma vir Universiteitsonderwys. Die universiteit ken in 1985 en weer in 1986 erekleure in akademie aan hom toe. Hy word in 1986 lektor aan die Vaaldriehoekkampus van die Potchefstroomse Universiteit en is verantwoordelik vir die afdeling letterkunde. Daarna aanvaar hy in 1988 'n betrekking as dosent in die Departement Afrikaans aan die Universiteit van Pretoria, waar hy later bevorder word tot seniorlektor. In 1988 behaal hy sy doktorsgraad met 'n proefskrif getiteld Die transskriptuele lees: hiaat, haplografie en transkripsie in die poësie van Breytenbach, Krog en Cloete – 'n logolinguale lesing.

Betrokkenheid by die gemeenskap

In die gemeenskap is hy onder andere betrokke by letterkunde-onderrig by skole en bied kursusse vir skoliere en onderwysers aan. As groepleier bied hy ook 'n kursus in skeppende skryfwerk aan by die Universiteit van Pretoria en 'n kursus oor goeie gewilde prosa aan die Potchefstroomse Universiteit. Op 29-jarige ouderdom word hy aangestel as professor en hoof van die departement Afrikaans en later vise-rektor aan die Universiteit van Bophuthatswana in Mafeking, waarna hy weer 'n betrekking by die Universiteit van Pretoria aanvaar. Hy is later kanselier by die Graduate Academy of Southern Africa. In 1990 word hy verkies tot assistent-sekretaris van die Afrikaanse Skrywerskring en as voorsitter van die werkgemeenskap in Pretoria.

Persoonlike lewe

In 1993 kom hy tot bekering. Later verlaat hy sy loopbaan in die akademie en aanvaar 'n betrekking by die JC Group of Companies, waarna hy voltyds skryf en op die direksies dien van die maatskappye Foundation Publications en Plumbline Productions. Hy staan aan die stuur van Elijah Africa, 'n internasionale bedieningsnetwerk. Hy en sy vrou Retha en hulle ses kinders woon op 'n plasie naby Hartbeespoortdam. Hy is op 25 Julie 2018 tydens 'n rooftog in sy huis in 'n sekuriteitskompleks in Pretoria-Oos doodgeskiet.

Skryfwerk

Digkuns

Van sy gedigte verskyn in tydskrifte soos Tydskrif vir Letterkunde. Hy maak sy debuut met die digbundel Diaspora. Die titel is afgelei van die beskrywing van die verstrooiing van die Jode regdeur die wêreld, wat aanduidend is van die fragmentariese aard van die gedigte in die bundel en die versplintering van taal en betekenis. Hy bundel skerwe bestaande uit onder andere persoonlike en erotiese verwysings, perspektiewe oor ons gekwelde land en aanhalings uit die werk van ander digters en heg dit tot eenheid saam deur onder meer die diaspora-motief in sterk metafore deur die gedigte te laat spreek. In die reeks Sonnette van Isis en Osiris gebruik hy die mitologie rondom hierdie antieke gode om 'n nuwe geheel uit die fragmente te bou. Hierdie bundel word in 1990 genomineer vir die Rapportprys.

Troglodiet se titel verwys na die grotbewoner wat vanuit sy grot sake beskou. Hierdie is 'n bundel wat die mens se plek op die aarde en verhouding met die res van die kosmos behandel. Die skepping en ontwikkeling daarvan tot by die mens en beskawing word geskets, waarna die geestelike ontwikkeling en kulturele en spirituele evolusie aan die beurt kom, totdat die kringloop voltooi word deur die God van die skepping as kiem binne-in die mens te teken. Die afstand tussen God en die mens word oorbrug en die verskil tussen lig en donker, lewe en dood word opgehef. Die bundel bevat vier afdelings. Getuie van die tye bevat gedigte oor prehistoriese tye, waar dinge slegs gedeeltelik geken kan word. Beelde uit ons vergeelde verlede bring ons binne historiese tye waar die mens se beskawingsgroei geteken word. Liedere van dood en geboorte is elegiese poësie oor dood en geboorte van familie en kinders, waar hierdie siklus, hoewel persoonlik van aard, tog ook die mens se ontwikkeling en die wonder van God se werk uitbeeld. Die laaste afdeling, Alexander Pope, verbind die grotmotief, die digterskap en die religieuse deur hierdie liggaamlik gestremde Engelse digter ook as troglodiet voor te stel en die geestelike triomf oor die liggaamlike gebreklikheid na vore te bring.

Syspoor is 'n bundel met Christelike aanslag, waar die titel verwys na God se spoor of te wel Sy spoor en ook die materiaal sy en kokon in herinnering roep. Die bundel open met die gedigte Aanraaklied en Voorskrif, waarin die digter die opdrag kry om die waarheid in brokaat te weef. Die bundel word afgesluit met Aanraaklied van Thomas en Ars poëtika op die keper, wat met die openingsgedigte in gesprek tree en dit afrond. Naas die losstaande gedigte aan die begin en einde van die bundel, bevat die bundel sewe afdelings. Opsystaan beskryf die spreker as profeet wat God se waarheid openbaar en lig verskaf waar daar donkerte en onbegrip is. Daar is ook enkele verwysings na die sykaravaanhandelsroete van die Middeleeue, wat ook die bundeltitel versterk en kommentaar lewer op Komas van bamboesstok van D.J. Opperman. Gebrandskilderde beelde uit die basilika is ses gedigte oor Suid-Afrikaanse figure, insluitende Totius, Marthinus Versfeld, S.J. du Toit en Johan Heyns. Bestekopname neem register op van waar die digter hom bevind, ook in persoonlike liefde. Dwaalspoor is belydenisverse waarin die skrywer sy vergissings en verkeerde weë bely. Ooglede van die dageraad is 'n siklus van 24 gedigte oor David Livingstone, die sendeling en ontdekkingsreisiger wat die Afrika vasteland deurkruis het. Synspoor is gedigte geskryf na aanleiding van die vroeë dood van die digter se seun. Die laaste afdeling is  Wegwyser, wat twee gedigte bevat.

In 2010 verskyn die bundel Ligloop, waarin die titel daarop dui dat sonder “mot en roes” (dit wil sê sonder fisiese en geestelike aardse belemmerings) 'n mens op aarde lig kan loop en in die Lig van God kan loop. Soos in ander bundels stut hy elke afdeling met 'n proloog- en epilooggedig wat intertekstuele gesprekke met ander skep. Die eerste afdeling, delftse doek, verbeeld Vermeer se skilderye in woorde, veral met betrekking tot Vermeer se rol as transkribeerder van God se beeltenisse, wat ook 'n kommentaar is op sy eie funksie as digter. Die tweede afdeling, tentatief, poog om tot die onpeilbare en onbeskryflike deur te dring, wat gedigte oor die dood en Goddelike ingryping insluit, waar ook die taal onvoldoende is om hierdie begrippe vas te vang. In hierdie afdeling staan die aardse en tydelike deurentyd in teenstelling met die hemelse en ewige. Die derde afdeling, kroniek van elia in afrika, behandel die problematiese wêrelddeel van Afrika en die Afrikaanse taal, waar die profeet Elia tot hierdie unieke probleme en situasies inspreek. Die laaste afdeling, jerusalemgangers revisited, tree direk in gesprek met Antjie Krog se bundel, waar Gouws se reisgenote Johannes Adam Enslin en die profetes Mietjie Gous is. Reeds soos die titel aandui bewoord die bundel sy temas vanuit 'n religieuse ingesteldheid. Hy slaag daarin om sy gedigte heg te laat sluit en aan die bundel 'n digte samehang te gee, met 'n tegniek wat getuig van bekwame beheer oor die beeld en versvorm. Ligloop verower in 2011 die ATKV-prys vir poësie en is in dieselfde jaar op die kortlys vir die toekenning van die Universiteit van Johannesburg-prys. In 2011 word die multi-mediaproduksie Vergesigte vermeerder in vers en fuga in die Pierneefteater in Pretoria aangebied, waarin hy van sy gedigte uit die bundel voorlees en van sy getoonsette gedigte opgevoer word teen die agtergrond van skilderye van Vermeer en grepies rolprent. Dit is veral die ligsensitiwiteit en kleurgebruik in Vermeer se werk wat belig word.

Stigmata se titel verwys na die tradisie van die verskyning van wondtekens soortgelyk aan die littekens wat Christus op die kruis opgedoen het, wat na oorlewering by sommige heiliges voorgekom het. In die bundel vind die skyntekens neerslag veral in taal wat die verwonding van die mens verwoord, met die suggestie van Woord en woord wat vermeng word. Die bundelkomposisie bestaan weereens uit 'n proloog en epiloog wat die verse in elkeen van die drie afdelings omraam, terwyl die drie afdelings die Drie-eenheid suggereer. Deur onder meer die veelvuldige gebruik van ander tekste as motto’s by die gedigte word deurentyd in gesprek getree met ander digters se werk. So wys individuele gedigte dan heen na ander gedigte in die bundel, met duidelike potensiaal vir betekenisverdieping, asook na die werk van 'n wye spektrum van ander kunstenaars. Hierdie kenmerk, asook die veelheid van digvorme (bv. sonnet, rondeel, septet en haikoe) en die wye tematiese register is funksioneel daarin dat dit aanduidend is van hoe divers die elemente is wat deur die gemeenskaplikheid van lewe en die wêreld tot een geheel saamgevoeg word. 'n Groot aantal temas wat betrekking het op die teenswoordige samelewing word aangeraak, soos die digkuns, eietydse musiek, sinlose geweld en politieke leiers uit Afrika, terwyl meer universele en tydlose temas insluit evolusie, die sprokies van Grimm en God. In aansluiting by die deurlopende tema van verwonding word in die eerste afdeling verskeie mense wat verwond (fisies en geestelik) of gedood is in die gedigte betrek, insluitende Afrikaanse bekendes soos die joernalis Chris Louw (selfdood), Eugène Terre’Blanche (plaasmoord) en Inge Lotz (moord deur onbekende moordenaar). Verweerskrif beskryf die uitspoel van sestig walvisse op die strand om daar dood te gaan, met die spreker se vrese vir die bedreiging vir die oorlewing van dierespesies wat die onderliggende tema is. Die tweede afdeling handel oor voëls en bewese voëlliefhebbers en word opgedra aan die ornitoloog Morné du Plessis. Die religie en religieuse verse in die slotafdeling is van die sterkstes in hierdie bundel.

Versamelbundels

Sy gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, insluitende Groot verseboek, Die Afrikaanse poësie in 'n duisend en enkele gedigte, Honderd jaar later en Die dye trek die dye aan.

Dramas

Benewens poësie skryf hy ook dramas en radiodramas. Met sy debuutdrama, die klug Die kat kom weer, wen hy in 1987 die ATO-prys. Hierdie jeugdrama word opgeneem in die versamelbundel Van die banke op die planke, saamgestel deur Elise van Wyk. Die twintigjarige Lily wag dat haar verloofde, Jakob, moet opdaag om haar pa te vra of hulle kan trou. Wanneer haar pa opdaag, is dit met 'n sak met drie katjies daarin, wat hy gesteel het. Koos Konstabel is kort op sy hakke en die pa vermom hom as Blossom, Lily se suster, om die konstabel om die bos te lei. Koos Konstabel raak verlief op Blossom en wanneer Jakob opdaag, verkies hy ook vir Blossom bo Lily.

Sy radiodrama Sien jy die goudson, Siener word in 1988 deur Radio Suid-Afrika uitgesaai en sy vroeë dramas Ons moet nie en ’n Paspop vir Pappa (geleentheidstukke vir swart teater) word albei deur amateur toneelgroepe opgevoer.

Nag van die lang messe word in 2005 met die Nagtegaalprys vir nuut geskrewe dramas bekroon. Die beoordelaars beskou hierdie drama as teater van geweld wat 'n totale aanslag op Afrikanerdom verteenwoordig. Sewe Afrikaners wat weens ongunstige omstandighede in Suid-Afrika uitgewyk het na die buiteland, bevind hulle in Londen. Hier word hulle gedwing om werk in 'n omgewing en onder omstandighede te aanvaar waarvoor hulle nie gekwalifiseer is en waarop hulle nie voorbereid is nie.  Hulle bevind hulle op 'n moltreinstasie as 'n taakspan teen terroriste. Almal voel hulle is slagoffers van omstandighede buite hulle beheer en probeer ontvlug van hulle verlede, waar almal óf deelgeneem het óf slagoffers was van uiterste geweld. Hulle gekombineerde verlede sluit in ondervindings van plaas- en gesinsmoorde, gewelddadige optrede van die veiligheidspolisie en moord van 'n hawelose man.  Die karakters word gedwing om in die vreemde perspektief te kry op hulle verlede en die land waarvandaan hulle kom, maar bowenal om hulleself te konfronteer.

Samesteller

Saam met P.H. Roodt sorg hy vir die samestelling van die bloemlesings Kort-kort (1990) (kort-kortverhale), Granaat (1992) (essays) en Kortgolf (1993) (kortverhale). Op sy eie stel hy Bloudruk saam, wat 'n versamelbundel met erotiese verhale is, terwyl hy ook redakteur is van 'n reeks Suid-Afrikaanse uitgawes van eietydse Nederlandse tekste.

Medewerker en resensent

Hy is gereelde medewerker en resensent van publikasies soos Die Volksblad, Die Transvaler, De Kat en Insig, skryf 'n blokboek oor Die rentmeesters van F.A. Venter en lewer verskeie artikels in vakwetenskaplike tydskrifte en boeke. Saam met Maritha Snyman skryf hy die gids tot visuele geletterdheid, Om beter te kan sien, waarin die funksie van die visuele in kommunikasie ondersoek word.

Eerbewyse

Cordis Trust ken in 2015 hulle Orde van die Goue Pen aan hom toe vir sy buitengewone langtermynbydrae tot die bevordering van die Afrikaanse woordkuns.

Publikasies

• 1988 – Die rentmeesters van F.A. Venter
• 1990 - Diaspora
• 1994 - Om beter te kan sien (saam met Maritha Snyman)
• 1995 - Troglodiet
• 2002 - Syspoor
• 2006 - Nag van die lang messe
• 2010 - Ligloop
• 2012 - Stigmata

Samesteller

• 1990 - Kort-kort (saam met P.H. Roodt)
• 1992 - Granaat (saam met P.H. Roodt)
• 1993 - Kortgolf (saam met P.H. Roodt)
• 1996 - Bloudruk

Bronne

• Marais, René. Om self 'n oop deur te versin. Kalender, 15 Augustus 1991.
• Anoniem. Vermeer kry dig-beeld. Beeld, 12 April 2011.
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 2005.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1999.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 2006.
• Gouws, Thomas. Curriculum vitae. Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein.