Luna

Luna Caracteristicas orbitalas Semiaxe major 384 400 km Perigèu 363 300 km Apogèu 405 500 km Excentricitat 0,0554 Periòde orbital sideral 27,3217 d 27 d 7 h 43 min Periòde sinodic 29,53 d Velocitat orbitala mejana 1,023 km/s Inclinason 5,1454º a respècte de l'ecliptica Periòde de rotacion Rotacion sincròna Obliqüitat 1,5424º a resp. de la normala a l'eclip. S'alunha de la Tèrra 3,8 cm/an Caracteristicas fisicas Diamètre mejan 3475 km Massa 7,347 673·1022 kg Volum 2,1958·1010 km3 Densitat mejana 3344 kg/m3 Gravitat 1,62 m/s2 Velocitat d'escapament 2,38 km/s Albedo 0,12 Caracteristicas atmosfericas Pression atmosferica 3·10-13 kPa Temperatura mejana min. mej. max. 40 K 250 K 400 K Composicion de l'atmosfèra Èli 4 4He 40 000 particulas/cm3 Neon 20 20Ne 40 000 " Idrogèn H2 35 000 " Argon 40 40Ar 30 000 " Neon 22 22Ne 5000 " Argon 36 36Ar 2000 " Metan CH4 1000 " Amoniac NH3 1000 " Dioxid de carbòni CO2 1000 " Oxigèn O+ Alumini Al+ Silici Si+ Traças Fosfòr P+ Sòdi Na+ Magnèsi Mg+ Preséncia possibla

La Luna (var. Lua) es lo solet satellit natural de la Tèrra^[1]. A un diamètre de 3475 km e orbita a una distància mejana de 384 400 km. Sa massa es 81 còps pus pichona que la de la Tèrra, e l'acceleracion de la gravitat es aperaquí un seisen d'aquela de la Tèrra. Sa superfícia es claufida de cratèrs e son atmosfèra es insignificanta. Foguèt lo 21 de julhet de 1969, amb los astronautas de l'Apollo 11, que los òmes botèron lo pè sus son sòl lo primièr còp.

La Luna es un satellit rocassós qu'a una forma quasi esferica amb un rai mejan de 1 737,10 km e que fa partida dei gròs satellits dau Sistèma Solar^[2]. D'efèct, sa massa representa 1,23% de la massa terrèstra e son diamètre 27,3%^[2]. A respèct de la Tèrra, es donc una talha importanta e un fach unic per una planeta dau Sistèma Solar.

La Luna es un còrs diferenciat amb un nuclèu, un mantèu e una crosta. Aquela diferenciacion es lo resultat supausat dau refrejament d'un ocean de magma^[3]. Ansin, lo refrejament de l'ocean auriá premier causat la cristallizacion e la migracion vèrs lei prefondors de mineraus coma l'olivina entraïnant la formacion d'un mantèu mafic^[4]. Puei, après la cristallization dei tres quarts de l'ocean iniciau, lei mineraus leugiers, coma lei plagioclasis, montèron vèrs la superficia e formèron una crosta d'una espessor de 50 km^{[4] [5]}. Sota lo mantèu e la crosta, lo nuclèu de la Luna seriá parcialament en fusion e relativament pichon a respèct deis autrei còrs rocassós amb un rai de quasi 350 quilomètres, siá 20% dau rai de la planeta contra una valor mejana de 50%^{[5] [6]}. La composicion dau nuclèu es mau coneguda mai podriá principalament contenir de fèrre amb un pauc de sulfurs e de niquèl^[6].

La superficia de la Luna se caracteriza per divèrsei tipes de terrens recubèrts per un materiau dich regolit.

Lei tèrras autas son lei terrens pus lusents de la Luna. Son dichas terrae (terra au singular) segon una apelacion introducha per Johannes Kepler. Lor composicion es anortositica. Son tanben lei sòus lunars pus ancians e son donc abondantament craterizats.

Totjorn segon l'apelacion de Johannes Kepler, lei terrens sornes de la Luna son dichs maria (mare au singular). An una composicion basaltica e son de plans de lava. Lo temps dei maria es estimat entre 3,12 e 4,2 miliards d'annadas segon de mesuras radiometricas^[7] e 1,2 miliards d'annadas segon l'estudi dei cratèrs^[8]. La màger part dei maria an emplit de bacins situats a bassa altitud e que s'atròban principalament sus la fàcia visibla. I a pas de relacion entre lei bombardaments d'asteroïdes dau començament dau Sistèma Solar e leis erupcions a l'origina dei mars. D'efèct, leis erupcions aguèron luòc 500 milions d'annadas après la formacion dei bacins. De mai, certanei mars, coma Oceanus Procellarum, correspòndon pas amb un bacin d'impact conegut. La rason supausada de la preséncia pus importanta sus la fàcia visibla es que la crosta i seriá mens espessa.

Lei cratèrs d'impacte son lo fenomèn geologic pus visible de la superficia lunara. Un cratèr es format per la collision d'un còrs solid, coma un asteroïde o una cometa, ambé la superficia dau satellit. L'energia cinetica de l'impacte crèa una onda de compression que se propaga a l'entorn dau ponch d'intrada. Puei, i a propagacion d'una onda de rarefaccion qu'es responsabla de la formacion deis ejectas. Enfin, un rebomb idrodinamic dau fons de la cavitat pòu crear un piton centrau.

Lei cratèrs pus recents son caracterizats par un sistèma de rais formats per leis ejectas e, generalament, presentan un albedo pus important que lo rèsta de la superficia, dau fach de l'excavacion de materiaus pus brilhants. L'erosion dei cratèrs es fòrça lenta. Es causada per d'impactes de micrometeorits e de meteorits mens grands.

La talha dei cratèrs lunars varia fins a un diamètre de 2 500 km amb una prefondor egala a 13 km per lo bacin d'impacte dich Pòl Sud-Aitken^{[9] [10]}. La forma dei cratèrs es generalament redona. D'efèct, aquela forma es observada per d'angles d'impacte tant pichons que 5°. En revenge, la forma deis ejectas podriá variar. Ansin, podriá èsser assimetrica, amb una zona sensa brigas, fins a d'angles d'impacte egaus a 45°-60°^[11].

La superficia de la Luna es lo resultat d'impactes d'asteroïdes e de cometas pendant de miliards d'annadas. Aqueu fenomèn entraïnèt la formacion d'un materiau fòrça fin dich regolit. Tota la superficia dau satellit es recubèrta per lo regolit amb una espessor compresa entre 4-5 mètres dins lei mars e 14-15 mètres sus lei tèrras autas^[12]. Lo regolit es principalament compausat de ròcas localas mai tèn tanben d'elements en provenança de cratèrs pus luenchs. La composicion dau regolit varia donc segon lei regions : aqueu dei tèrras autas es pus richa en alumini e silici enterin que lo regolit dei mars presenta de taus pus auts en fèrre e magnèsi.

Lei volcans lunars son rars e amorçats dempuei de miliards d'annadas. Son de volcans bloquiers amb una autor de quauquei centenaus de mètres e un diamètre de 8 a 12 quilomètres coma per la region de Mons Rümker. La màger part es situada dins lei regions pròchas dei mars lunaras^[13]. La lava d'aquelei volcans es supausada relativament viscosa e rica en silici.

Lei grabens son constituits per doas falhas normalas. Son situadas principalament ai borduras dei bacins d'impactes.

Lei dorsalas son d'estructuras autas, coma una cresta, que podrián agantar una longor de plusors centenaus de quilomètres amb una forma sinuosa. Son principalament situadas a l'entorn o dins lei mars lunaras. Son formadas per la preséncia de magmas basaltics refrejats e contractats en prefondor.

Una rima es una depression generalament sinuosa semblant un canau que podriá agantar una longor de quauquei centenaus de quilomètres. Son dichas rimae per un sistèma tenent unei depressions. La superficia de la Luna es compausada per tres tipes diferents de rimae :

• de rimae sinuosas probablament causadas per l'afondrament de tubes de lava sosterranhs. Son situadas ai pès de volcans lunars coma Vallis Schröteri.
• de rimae en arc situadas vèrs lei bòrds dei mars lunaras e formadas per lo refrejament de la lava de la mar.
• de rimae drechas que son lei ribas afondradas d'una falha anciana.

Lei doas fàcias de la Luna son relativament diferentas. D'efèct, l'espessor de la crosta, e donc l'altitud, son pas identicas : la fàcia esconduda es generalament pus auta que lo costat visible. La consequéncia es que la màger part dei mars lunaras son situadas sus la fàcia visibla. Ansin, quasi 31% de la superficia visibla es recubèrta per de plans basaltics contra 2,5% e la fàcia esconduda es donc pus craterizada^{[14] [15]}.

La fàcia visibla presenta donc unei mars lunaras. La principala es dicha Oceanus Procellarum dins la partida occidentala. Au sud de l'Oceanus Procellarum, se situan la Mare Humorum e la Mare Nubium. Dins sa partida nord, l'ocean es separat de la Mare Imbrium per la cadena de montanhas dei Montes Carpatus. Aquela mar es la segonda de la Luna en talha amb un diamètre de 1123 quilomètres. Sa forma es relativament circulara. La Mare Imbrium es desseparada de la Mare Frigoris au nòrd per lei Montes Alpes e de la Mare Serenitas a l'èst per lei Montes Apeninnus. Puei, a l'èst de la Mare Imbrium, se situan la Mare Serinitatis e, vèrs lo sud, la Mare Tranquilitatis. Lo sud de la fàcia visibla es pus craterizat e son altitud es pus auta. Lo cratèr Tycho ambé son sistèma de rais brilhants es un dei relèus pus facilament vesedor d'aquela partida.

Lo relèu de la partida esconduda de la Luna es marcada per lei tèrras autas a l'entorn dau cratèr Korolev que se montan a d'altituds superioras a 6 km a respèct de l'autor mejana dau satellit. Es tanben marcada per lo bacin d'impacte dich Pòl Sud-Aitken, son diamètre de 2500 km e sa prefondor de 11 000 m^{[9] [16]}. Situat au sud dei tèrras autas, aqueu cratèr es lo pus grand conegut dins lo Sistèma Solar. Doas mars lunaras, Mare Moscoviense dins lo nòrd e Mare Ingenii dins una partida dau bacin Pòl Sud-Aitken, son situadas sus la fàcia esconduda. A respèct dau costat visible, son fòrça pichonas. Quauquei cratèrs, coma lo cratèr Tsiolkovski, an tanben un fons basaltic e sorne.

La Luna es tròp pichona per retenir una atmosfèra permanenta. Pasmens, podriá aver una exosfèra tèuna, amb una pression egala a 0,3 nPa, facha de sòdi, de potassi, d'argon-40, de polòni-210 e de radon-222^{[17] [18]}. Aqueleis elements son produchs per la desintegracion deis elements radioactius de la crosta e dau mantèu e lo bombardament de la superficia lunara per lo vent solar^[19]. La rason de l'abséncia d'oxigèn, d'azòt, de carbòni, d'idrogèn e de magnèsi, elements fòrça presents dins lo regolit, es pas coneguda^[17].

La Luna a un camp magnetic fòrça feble entraïnat per la magnetizacion de la crosta. L'intensitat dau camp es donc irregulara e varia entre 0,1 nT e 100 nT. Lei mars lunaras de la fàcia visibla tènon lo camp pus feble enterin que lei mesuras pus importantas son realizadas vèrs la Mare Crisium e lei tèrras autas de la fàcia esconduda. L'origina de la magnetizacion de la crosta es pas coneguda mai es probablament causada per la magnetizacion entraïnada per un camp magnetic ancian quand la Luna aviá benlèu un efèct dinamo dins sei jaç interiors^[20]. L'origina podriá tanben èsser una magentizacion de la crosta causada per lei nívols de plasma subrevenent après leis impactes importants^[21]. Aquela ipotèsi explicariá lo camp pus important mesurat ais antipòdes dei grands bacins d'impacte.

La Luna orbita a l'entorn de la Tèrra en 27,3 jorns terrèstres a una distància compresa entre 363 300 e 405 500 km amb una excentricitat egala a 0,055^[5]. A respèct dau plan eqüatorial terrèstre, son enclinason es situada entre 18,28° e 28,58°. Enfin, coma per la màger part dei satellits dau Sistèma Solar, la rotacion de la Luna es sincròna. Es a dire que sei periòdes de rotacion a l'entorn de son axe e a l'entorn de la Tèrra son identics. En consequéncia, la fàcia de la Luna dirigida vèrs la Tèrra es totjorn la mema en causa dei fòrças de marèia terrèstras. A l'invèrs, lei fòrças de marèia lunaras alentisson la rotacion de la Tèrra e aumentan la distància entre lei dos còrs. Ansin, la distància entre la Luna e la Tèrra èra inicialament 15 còps mendra e lo jorn terrèstre durava environ 6 oras actualas.

A l'ora d'ara, un fenomèn fòrça impressionant causat per la trajectòria de l'orbita lunana son leis eclipsis solars o lunars. Un eclipsi solar se debana quand la Luna passa entre lo Soleu e la Tèrra e que projècta son ombra sus la Tèrra. De la Tèrra, lo Soleu, o una partida, pòu adonc venir invisble. Un eclipsi lunar se debana dins la situacion invèrsa quand l'ombra terrèstra vèn sus la Luna. Aqueleis eclipsis lunars son caracterizats per una disparicion totala o parciala dau satellit per un observator terrèstre e tanben per la color roja de la Luna pendent certanei fasas de l'eclipsi. Un eclipsi es dich :

• parciau se la disparicion de la Luna o dau Soleu es pas complèta.
• totau se la disparicion es complèta.
• anular per certaneis eclipsis solars quand lo diamètre aparent de la Luna es tròp pichon per escondre totalament lo Soleu.

Divèrsei mecanismes son prepausats per explicar la formacion de la Luna i a 4,527 miliards d'annadas, quasi 30 a 50 milions d'annadas après la formacion dau Sistèma Solar^[22]. Per exemple, la Tèrra e la Luna podrián aver una formacion comuna e quasi simultanèa^[23]. Dins aquò, aquela ipotèsi explica mau l'origina dei diferéncias de composicion, especialament en fèrre, entre lei dos còrs^[23].

Ansin, l'ipotèsi principala imagina ara l'impacte entre la proto-Tèrra e un còrs de la talha similara a la planeta Mart^[24] Aquela collision auriá derrabada de materiaus dau mantèu terrèstre e creada un disc a l'entorn de la Tèrra^[24]. Puei, la Luna podriá s'èsser formada amb una partida dei materiaus dau disc. D'efèct, lo nombre de collisions entre còrs son supausadas èsser estats important per lei premierei annadas dau Sistèma Solar. Dins aquò, lei còrs dau Sistèma Solar, per exemple Mart o Vesta, an de composicions isotopicas non identicas. Òr, aquelei composicions son similaras per la Tèrra e la Luna. Un ponch actualament debatut es donc la possibilitat que l'impacte auriá egalizat aquelei composicions^[25].

La Luna a una magnitud variant egala a -12,6 durant sa fasa plena. Es donc l'astre pus brilhant dau cèu après lo Soleu. Ansin, es donc facilament visibla per l'uelh uman, e mai de jorn. En causa de la rotacion sincròna dau satellit, la fàcia visibla dempuei la Tèrra es totjorn identica. Aquela fàcia es donc dicha « fàcia visibla ». La consequéncia es l'aparicion dau fenomèn dei fasas lunaras :

D'autra part, l'observacion de la Luna amb un telescòpi o una luneta astronomica es relativament aisada. D'efèct, de detalhs nombrós, coma de cratèrs, son ben observables amb un diamètre feble (50-60 mm). D'aparelhs pus gròs ofron rapidament de detalhs espectaclós.

L'observacion de la Luna foguèt una partida importanta de l'astronomia anciana. Ansin, lei Babilonians realizèron divèrseis observacions de la Luna e de seis eclipsis au sègle V avC enterin que leis Indians conoguèron sei movements d'elongacion^{[26] [27]}. Au sègle seguent, lo Chinés Shi Shen donèt d'instruccions per predire leis eclipsis solars e lunars. Puei, entre lei sègles V e I avC, l'Indian Aryabhata, lo Grèc Anaxagòras e lei Chinés de la dinastia Han descurbiguèron sa forma esferica e comprenguèron que la lutz dau Soleu se reflectís sus lo satellit^{[28] [29]}. Alhazen (965-1039) observèt que lei rais solars se reflectisson pas coma sus un mirau mai dins totei lei direccions^[30].

D'autra part, Seleuc de Selèucia teorizèt lo foncionament dau fenomèn dei marèias terrèstras au sègle II avC, especialament l'influéncia dau Soleu e de la Luna sus lor importància^[31]. Egalament au sègle II avC, Aristarc de Samos estimèt la distància Tèrra-Luna a 20 rais terrèstres. Ptolomèu melhorèt lo calcul amb una distància egala a 59 rais e un diamètre egau a 29,2% dau diamètre de la Tèrra, pròches dei resultats modèrnes^[32].

Avans l'invencion dau telescòpi, la forma esferica de la Luna èra admesa per la màger part dei sabents. Pasmens, pensavan qu'aquela esfèra èra lisca^[33]. Lo resultat dei premiereis observacions foguèt donc una sospressa ambé la descubèrta de montanhas e de cratèrs. Ansin, la cartografia e la mesura de l'altitud dei relèus observats acomencèt. Au sègle XVII, lei trabalhs de Giovanni Battista Riccioli e Francesco Maria Grimaldi creèron lo sistèma actuau de noms lunars. Puei, vèrs 1870, l'origina dei cratèrs foguèt compresa per Richard Proctor, confiermada per leis experiéncias de Grove Karl Gilbert e d'estudis comparatius dins leis annadas 1920 e 1940^[34].

La rivalitat de la Guèrra Freja entre leis Estats Units e l'Union Sovietica entraïnèt una corsa a l'espaci e una exploracion importanta ambé de la Luna de sondas espacialas entre 1958 e 1976. A l'ora d'ara, unei país, especialament China e Índia, assaièron tornarmai de desvolopar de programas ambiciós d'exploracion lunara. Ansin, lo nombre de sondas lunaras es fòrça important :

• Pioneer 3 (1958), revirada parciala.
• Luna 1 (1959).
• Pioneer 4 (1959), revirada parciala.
• Luna 2 (1959).
• Luna 3 (1959).
• Ranger 3 (1962), revirada parciala.
• Ranger 4 (1962), revirada parciala.
• Ranger 5 (1962), revirada parciala.
• Luna 4 (1963).
• Ranger 6 (1964), revirada.
• Ranger 7 (1964).
• Ranger 8 (1964).
• Ranger 9 (1964).
• Zond 3 (1965).
• Luna 9 (1966).
• Luna 10 (1966).
• Surveyor 1 (1966).
• Luna Orbiter 1 (1966).
• Luna 11 (1966).
• Surveyor 2 (1966).
• Luna 12 (1966-1967).
• Luna Orbiter 2 (1966-1967).
• Luna 13 (1966).
• Luna Orbiter 3 (1967).
• Surveyor 3 (1967).
• Luna Orbiter 4 (1967).
• Surveyor 4 (1967), revirada.
• Explorer 35 (1967).
• Luna Orbiter 5 (1967-1968).
• Surveyor 5 (1967).
• Surveyor 6 (1967).
• Surveyor 7 (1968).
• Luna 14 (1968).
• Zond 5 (1968).
• Zond 6 (1968).
• Luna 15 (1969), revirada.
• Zond 7 (1969).
• Zond 8 (1970).
• Luna 16 (1970).
• Luna 17/Lunokhod 1 (1970).
• Luna 18 (1971), revirada.
• Luna 19 (1971-1972).
• Luna 20 (1972).
• Luna 21/Lunokhod 2 (1973).
• Luna 22 (1974-1975).
• Luna 23 (1974), revirada.
• Luna 24 (1976).
• Galileo (1989), en transit per Jupitèr.
• Hiten/Hagoromo (1990-1993), revirada parciala.
• Clementine (1994).
• Lunar Prospector (1998-1999).
• SMART-1 (2003-2006).
• SELENE/RSAT/VSAT (2007-2009).
• Chang'e 1 (2007).
• Chandrayaan-1 (2008-2009), revirada parciala.
• LCROSS (2009).
• Lunar Reconnaissance Orbiter (2009-encuei).
• Chang'e 2 (2010-encuei).

L'exploracion sovietica de la Luna tenguèt per esfòrç principau lo programa Luna. Aqueu programa capitèt rapidament divèrsei performàncias durant l'annada 1959 coma lo premier vòl lunar ambé Luna 1, lo premier impacte a sa superficia ambé Luna 2 e lei premierei fotografias de la fàcia esconduda ambé Luna 3. De mai, lo premier aterratge sus la Luna foguèt tanben capitat per lei Sovietics ambé Luna 9 en 1966. Aquela annada, Luna 10 venguèt lo premier orbitaire lunar. Puei, après lo succès estatsunidenc dau programa Apollo, tres missions (Luna 16, 20 e 24) capitèron d'aterrar sus la Luna e d'entornar de mòstras. Enfin, en 1970 e 1973, lei robòts Lunokhod 1 e 2, mandats per lei sondas Luna 17 e 21, percorreguèron 10,5 e 37 km sus la superficia lunara.

Lei programas estatsunidencs acomencèron ambé l'exploracion dau satellit puei la preparacion dei missions dau programa Apollo per l'aterratge d'umans. Lei programas principaus foguèron donc de missions d'impacte de la superficia lunara, coma per lei sondas dau programa Ranger, e de cartografia ambé leis aparelhs dau programa Lunar Orbiter.

Dempuei leis annadas 1990, divèrsei país an de programas d'exploracion lunara. En 1990, Japon venguèt lo tresen país mandant una sonda per la Luna ambé la mission Hiten. Puei, en 2009, lei Japonés mandèron la mission SELENE que realizèt d'estudis geologics e d'imatges amb una auta resolucion. Entre 2004 e 2006, leis Europèus mandèron pereu una sonda experimentala de propulsion ionica per testar aquela tecnica novèla.

Dins aquò, lei programas pus ambiciós foguèron o son estatsunidencs, chinés e indian ambé per objectius una mission umana entre 2020 e 2050. Ansin, de missions de la NASA estudièron la superficia lunara per melhorar la cartografia o recercar la preséncia d'aiga sota lo regolit. Pasmens, aqueu programa foguèt finalament aplantat per lo president Barack Obama en 2010. Leis Indians mandèron una sonda en 2008 per observar la composicion geologica de la superficia. Actualament, planifican una segonda mission per 2013 amb una ajuda russa. Enfin, lei Chinés an lo programa pus important e realizèron una cartografia lunara en 2008.

Mandat per lo president Kennedy en 1961, lo programa Apollo capitèt la premiera mission umana en orbita a l'entorn de la Luna amb Apollo 8 en 1968. Puei, lo 21 de julhet de 1969, la mission Apollo 11 aterrèt dins la Mare Tranquillitatis e son comandant, Neil Armstrong, venguèt lo premier uman caminant sus la Luna. Après aqueu succès, sièis autrei missions foguèron mandadas per la Luna :

• Apollo 11 (1969).
• Apollo 12 (1969).
• Apollo 13 (1970), revirada.
• Apollo 14 (1971).
• Apollo 15 (1971).
• Apollo 16 (1972).
• Apollo 17 (1972).

Leis astronòms estatsunidencs placèron d'aparelhs scientifics coma de sismomètres o de reflectors lasèr per mesurar l'activitat tectonica dau satellit o la distància Tèrra-Luna. De mai, leis expedicions entornèron 381,7 kg de materiaus e ròcas lunars permetent l'estudi de la composicion de la superficia lunara.

La Luna foguèt probablament considerada coma una divessa dempuei la Preïstòria. Per exemple, un òs d'aigla escultat, trobat en França sus un site datant de 13 000 ans, representariá lei fasas lunaras^[35]. Una autra representacion de la Luna, vièlha de 5 000 ans, seriá presenta dins una bauma irlandesa^[36]. Lei pòples protogermanics e germanics avián probablament un calendier lunar^[37].

Per lei Romans, la Luna foguèt associada ambé la divessa Selene que foguèt après suplantada per Diana, equivalenta de la deessa grèga Artèmis. Lo diluns li foguèt adonc consacrat. En revenge, lei mitologias germanica e nordica considerèron la Luna coma una divinitat masculina ambé, per exemple, lo dieu Máni. Durant l'Edat Mejana, la Luna foguèt tanben associada a la foliá o a de fenomèns magics coma la licantropia.

• "Gaites pas ni luna ni lunàs, semena quand poiràs".

• "Luna blanca, jornada franca".

• "Luna rossa, signe de vent".

• "Quand la luna fa ròtle, la pluèja es pas luènh".

• "Quand lo solelh lusís, i a pas besonh de luna".

• "Qui va en lunas comptant, tretze meses trapa a l'an".

• Lista dei cratèrs lunars.

1. ↑ Morais, M.H.M.; Morbidelli, A. (2002). "The Population of Near-Earth Asteroids in Coorbital Motion with the Earth". Icarus 160: 1–9. doi:10.1006/icar.2002.6937.
2. ↑ ^2,0 et ^2,1 Williams, Dr. David R. (2 February 2006). "Moon Fact Sheet". NASA (National Space Science Data Center). [1]
3. ↑ Nemchin, A.; Timms, N.; Pidgeon, R.; Geisler, T.; Reddy, S.; Meyer, C. (2009). "Timing of crystallization of the lunar magma ocean constrained by the oldest zircon". Nature Geoscience 2: 133–136.
4. ↑ ^4,0 et ^4,1 Shearer, C.; et al. (2006). "Thermal and magmatic evolution of the Moon". Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60: 365–518.
5. ↑ ^{5,0 5,1} et ^5,2 Wieczorek, M.; et al. (2006). "The constitution and structure of the lunar interior". Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60: 221–364.
6. ↑ ^6,0 et ^6,1 Williams, J.G.; Turyshev, S.G.; Boggs, D.H.; Ratcliff, J.T. (2006), Lunar laser ranging science: Gravitational physics and lunar interior and geodesy, Advances in Space Research 37 (1): 6771.
7. ↑ James Papike, Grahm Ryder, and Charles Shearer (1998). "Lunar Samples". Reviews in Mineralogy and Geochemistry 36: 5.1–5.234.
8. ↑ H. Hiesinger, J. W. Head, U. Wolf, R. Jaumanm, and G. Neukum, H. (2003). "Ages and stratigraphy of mare basalts in Oceanus Procellarum, Mare Numbium, Mare Cognitum, and Mare Insularum". J. Geophys. Res. 108: 5065.
9. ↑ ^9,0 et ^9,1 Spudis, Paul D.; Reisse, Robert A.; Gillis, Jeffrey J. (1994). "Ancient Multiring Basins on the Moon Revealed by Clementine Laser Altimetry". Science 266 (5192): 1848–1851
10. ↑ Pieters, C.M.; Tompkins, S.; Head, J.W.; Hess, P.C. (1997). "Mineralogy of the Mafic Anomaly in the South Pole‐Aitken Basin: Implications for excavation of the lunar mantle". Geophysical Research Letters 24 (15): 1903–1906.
11. ↑ Proceedings of the Ninth Lunar and Planetary Conference. 1978.
12. ↑ Heiken et al. (1991) Lunar Sourcebook, a user's guide to the Moon. New York: Cambridge University Press.
13. ↑ Head, L.W.J.W. (2003). "Lunar Gruithuisen and Mairan domes: Rheology and mode of emplacement". Journal of Geophysical Research 108: 5012.
14. ↑ pudis, P.D. (2004). "Moon". World Book Online Reference Center, NASA. [2]
15. ↑ Gillis, J.J.; Spudis, P.D. (1996). "The Composition and Geologic Setting of Lunar Far Side Maria". Lunar and Planetary Science 27: 413–404. [3]
16. ↑ Taylor, G.J. (17 July 1998). "The Biggest Hole in the Solar System". Planetary Science Research Discoveries, Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology. [4]
17. ↑ ^17,0 et ^17,1 Stern, S.A. (1999). "The Lunar atmosphere: History, status, current problems, and context". Rev. Geophys. 37: 453–491.
18. ↑ Lawson, S.; Feldman, W.; Lawrence, D.; Moore, K.; Elphic, R.; Belian, R. (2005). "Recent outgassing from the lunar surface: the Lunar Prospector alpha particle spectrometer". J. Geophys. Res. 110: 1029.
19. ↑ Crotts, Arlin P.S. (2008) (PDF). Lunar Outgassing, Transient Phenomena and The Return to The Moon, I: Existing Data.. Department of Astronomy, Columbia University. https://web.archive.org/web/20090220081142/http://www.astro.columbia.edu/~arlin/TLP/paper1.pdf.
20. ↑ Garrick-Bethell, Ian; Weiss, iBenjamin P.; Shuster, David L.; Buz, Jennifer (2009). "Early Lunar Magnetism". Science 323 (5912): 356–359.
21. ↑ Hood, L.L.; Huang, Z. (1991). "Formation of magnetic anomalies antipodal to lunar impact basins: Two-dimensional model calculations". J. Geophys. Res. 96: 9837–9846.
22. ↑ Kleine, T.; Palme, H.; Mezger, K.; Halliday, A.N. (2005). "Hf–W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon". Science 310 (5754): 1671–1674.
23. ↑ ^23,0 et ^23,1 Stroud, Rick (2009). The Book of the Moon. Walken and Company. pp. 24–27.
24. ↑ ^24,0 et ^24,1 Taylor, G. Jeffrey (31 December 1998). "Origin of the Earth and Moon". Planetary Science Research Discoveries. [5]
25. ↑ Nield, Ted (2009). "Moonwalk (summary of meeting at Meteoritical Society's 72nd Annual Meeting, Nancy, France)". Geoscientist 19: 8. [6]
26. ↑ Aaboe, A.; Britton, J. P.; Henderson,, J. A.; Neugebauer, Otto; Sachs, A. J. (1991). "Saros Cycle Dates and Related Babylonian Astronomical Texts". Transactions of the American Philosophical Society (American Philosophical Society) 81 (6): 1–75.
27. ↑ Sarma, K. V. (2008). "Astronomy in India". In Helaine Selin. Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures (2 ed.). Springer. pp. 317–321.
28. ↑ O'Connor, J.J.; Robertson, E.F. (February 1999). "Anaxagoras of Clazomenae". University of St Andrews. [7]
29. ↑ Robertson, E. F. (November 2000). "Aryabhata the Elder". Scotland: School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews. [8]
30. ↑ A. I. Sabra (2008). "Ibn Al-Haytham, Abū ʿAlī Al-Ḥasan Ibn Al-Ḥasan". Dictionary of Scientific Biography. Detroit: Charles Scribner's Sons. pp. 189–210.
31. ↑ Lewis, C. S. (1964). The Discarded Image. Cambridge: Cambridge University Press. p. 108.
32. ↑ Evans, James (1998). The History and Practice of Ancient Astronomy. Oxford & New York: Oxford University Press. pp. 71 e 386.
33. ↑ Van Helden, A. (1995). "The Moon". Galileo Project. [9]
34. ↑ Hall, R. Cargill (1977). "Appendix A: LUNAR THEORY BEFORE 1964". NASA History Series. LUNAR IMPACT: A History of Project Ranger.. Washington, D.C.: Scientific and Technical Information Office, NATIONAL AERONAUTICS AND SPACE ADMINISTRATION. [10]
35. ↑ Duncan, David Ewing (1998). The Calendar. Fourth Estate Ltd.. pp. 10–11.
36. ↑ "Carved and Drawn Prehistoric Maps of the Cosmos". Space Today Online. 2006. [11]
37. ↑ Birley, A. R. (Trans.) (1999). Agricola and Germany. Oxford World's Classics. USA: Oxford. p. 108.