Keinu hizkuntza

Keinu hizkuntza hizkuntza mota bat da, esanahia transmititzeko, akustikoki transmititutako soinu ereduak erabili beharrean, gorputz mugimenduen (batez ere eskuena eta enborrarena) eta aurpegieraren (batik bat begi, bekain eta ahoaren bidez adierazitakoaren) komunikazioa darabiltzana. Zeinu hizkuntza zabalduenak gorren hizkuntzak dira, gorren hizkuntza naturalak horiek baitira^[1], baina badira gorrak ez diren gizakiek erabilitako zeinu hizkuntzak ere, adibidez Australiako aborigenen zeinu hizkuntzak, komunitate horien sinesmenen arabera hitz egitea tabu den egoeretan (dolualdiak, iniziazio errituak...) erabiliak. Ahozko hizkuntzekin gertatzen den bezala, ez dago zeinu hizkuntza unibertsalik, hizkuntza aniztasun handia dago zeinu hizkuntzen artean eta, oro har, zeinu hizkuntza ezberdinetako hiztunek ez dute elkar ulertzen, nahiz eta familia linguistiko berdineko zeinu hizkuntzen artean antzekotasunak egon. Zeinu hizkuntzak ez dira nahasi behar hitzik gabeko komunikazioarekin, adibidez gorputz-hizkuntzarekin.

Zeinu hizkuntzek ikusizko zeinuak darabiltzate, hau da, bistaren bidez jasotzen dira, eta horrek ahozko hizkuntzetatik bereizten ditu. Hala eta guztiz ere, zeinu hizkuntzek berezko gramatika eta hiztegia dute, edozein hizkuntzak bezalaxe, hau da, alde honetatik ahozko hizkuntza naturalak bezalaxekoak dira^[2]. Nahiz eta zeinu asko mundu osoan zabalduta egon, zeinu hizkuntzak tokian tokikoak dira, zeren eta toki bakoitzean hizkuntzak bere zeinu kode propioa baitu. Horrek ez du esan nahi zeinu hizkuntza bat dagoenik ahozko hizkuntza bakoitzeko, ezta zeinu hizkuntza ahozko hizkuntzaren zeinu bidezko itzulpena denik ere.

Ez dakigu zehatz-mehatz munduan zenbat zeinu hizkuntza dauden. Komunitate bakoitzak, oro har, berezko zeinu-hizkuntza du, eta hortaz herrialde bakoitzak zeinu hizkuntza bat edo batzuk ditu. Ethnologe-ren 2021eko edizioak 150 zeinu hizkuntza zerrendatzen ditu^[3], eta SIGN-HUB Atlas of Sign Language Structures argitalpenak^[4], berriz, 200 baino gehiago; are gehiago, jasotzen du gehiago daudela oraindik dokumentatu edo aurkitu ez direnak. 2021 urtean, munduan hiztun gehien dituen zeinu hizkuntza Indo-Pakistani (IPSL) Zeinu Hizkuntza da, 15 milioi hiztun baino gehiago ditu Asia hegoalde osoan eta Ethnologen munduko hizkuntza "mintzatuenen" zerrendan 151. postuan^[5].

Zeinu-hizkuntza batzuek lege-aintzatespenen bat lortu dute.

Zeinu hizkuntza bakoitzaren baitan, halaber, dialektoak izaten dira. Zeinu hizkuntza gorren berezko hizkuntza edo hizkuntza naturala da, hau da, berez sortzen duteː izan ere, jaiotzez gorra den haur batek lehen hizkuntzatzat izango luke zeinu hizkuntza berez. Dena den, ezin dugu ahaztu jaiotzez gorrak diren edo txikitan gor delditu diren haur gehienak ahozko hizkuntza bat edo batzuk nagusi diren gizartean hezten direla eta horrek eragin zuzena duela euren garapenean. Gauzak horrela, munduan haur gor asko eta askok oraindik ere ez du aukerarik izaten lehen hizkuntzatzat zeinu hizkuntza izateko; are gehiago, haur gor askok bigarren edo hirugarren hizkuntza gisa ere ez dute zeinu hizkuntza eta, beraz, euren garapen prozesuan komunikazioari dagozkion alor guztiak ahozko hizkuntzen mugetan egitera behartzen dituzte^[6]. Ahozko hizkuntzak, hein handi batean, entzumenean oinarrituta daudenez, abiapuntuko desoreka eta muga estuak dakartza erabaki horrek gorrentzat.

Testu klasikoetan badaude hizkuntza hauen erabileraren aztarnak, esaterako Biblian. Gorrek historian zehar zeinu-hizkuntzak erabili izan dituzte. zeinu hizkuntza aipatzen den lehenengo testu idatzietako bat k. a. V. mendekoa da, Platonen Cratylus. Bertan, Sokratesek honakoa dio: "Ahotsa edo mihia ez bagenu, eta batak besteari zeozer adierazi nahi bagenio, ez al ginateke gure esku, buru eta gainontzeko gorputzarekin zeinuak egiten saiatuko, gaur egungo jende mutuek egiten duten gisan?"^[7]

XIX. mendera arte, zeinu hizkuntza zaharren inguruko ezagutza esku alfabetoetara mugatzen da (behatzekin letrak esateko sistemak). Hauek hitzak hitz egindako hizkuntza batetik zeinu hizkuntza batera moldatzeko asmatu ziren. Beraz, ez dago hizkuntzari buruzko erregistro edo dokumentaziorik. Pedro Ponce de Leónek (1520-1584) asmatu omen zuen lehen esku alfabetoa.^[8]

1620. urtean, Juan Pablo Bonetek Reducción de las letras y arte para enseñar a hablar a los mudos (Hizkien murriztea eta mutuei hitz egiten erakusteko artea) argitaratu zuen Madrilen.^[9] zeinu hizkuntzaren fonetikari buruz hitz egiten duen lehenengo tratatu modernotzat hartzen da, pertsona gorrentzako ahozko hezkuntzaren metodo bat eta esku alfabeto bat ezarriz.

Britainia Handian, esku alfabetoak hainbat helburutarako erabiltzen zirenː esaterako, isilpeko komunikaziorako^[10], publikoki hitz egiteko edo gorrek komunikatzeko^[11]. 1648. urtean, John Bulwerrek "Babington maisua" deskribatu zuen, eskuzko alfabetoaren erabileran bikaina zen gorra, "bere hatzen artikulazioetan oinarrituta", zeinak bere emaztearekin erraztasunez hitz egin zezakeen, baita ilunpetan ere ukimenaren bidez zeinuen bidez^[12].

1680. urtean, George Dalgarnok Didascalocophus edo The deaf and dumb mans tutor (Pertsona gor eta mutuen tutorea)^[13] argitaratu zuen. Bertan, gorrentzako hezkuntza-metodo propioa aurkeztu zuen, alfabeto “artologiko” bat barne: hizkiak ezkerreko eskuko behatzen artikulazio eta ahurrak seinalatuz eratzen ziren. Sistema artologikoak entzuten zuen jendeak erabiliak izan ziren denbora batez; [12] batzuen ustez lehenengo Ogameko eskuzko alfabetoetatik^[14][15]. Alfabeto honen bokalak gaur egungo Bretainiako zeinu hizkuntzan eta Australia eta Zeelanda Berriko zeinu hizkuntzako alfabetoetan erabiltzen jarraitzen dute.

Bi eskuetan oinarritutako alfabeto modernoaren kontsonanteen lehen irudi inprimatuak 1698an agertu ziren, Digiti Lingua (Behatzen hizkuntzarako latina) panfletoan. Panfleto honen idazlea anonimoa den arren, hitz egiteko gaitasunik ez zuela uste da^[16]. Gorrez gain, eskuzko alfabeto hau mutuek erabili zezaketela proposatu zuen, baita isiltasunerako, sekreturako edota aisialdirako. Bere hizkietako bederatzi aurreko alfabetoetatik eratorriak dira, eta bi eskuzko alfabeto modernoetako 17 hizki aurkitu daitezke bertan. Orotara, 26 esku formako bi multzo aurkitu daitezke panfleto honetan.

Charles de La Finek liburu bat argitaratu zuen 1692an, bertan sistema alfabetiko bat azaltzen zelarik. Sistema honetan, gorputz atalak seinalatzen ziren eta honek seinalatutako atalaren lehen hizkia suposatzen zuen (adibidez, kopeta = K) eta bokalak hatzen puntetan kokatzen ziren, beste sistema britainiarretan bezala^[17]. Ingeleserako eta latinerako deskribatu zituen kode horiek.

1720. urte ingururako, eskuzko alfabeto britainiarrak gaur egungo forma zuen jada gutxi gora behera^[18]. Alfabeto honen ondorengoak Britainiako kolonia ohietako gorren komunitateek (edo gutxienez bertako ikasgeletan) erabili izan dira: Indian, Australian, Zeelanda Berrian, Ugandan eta Hegoafrikan, baita lehen Jugoslavia osatzen zuten errepublika eta probintzietan, Karibeko Kaiman uharteetan, Indonesian, Norvegian, Alemanian eta Ameriketako Estatu Batuetan.

Charles-Michel de l'Épée frantsesak bere esku alfabetoa argitaratu zuen XVIII. mendean, Frantzian eta Ipar Amerikan aldaketa nabarmenik gabe mantendu dena gaur egunera arte. 1755ean, Abbé de l'Épéek haur gorrentzako lehenengo eskola sortu zuen Parisen; Laurent Clerc izan zen, zalantzarik gabe, bere graduatu ospetsuena. Clerc Thomas Hopkins Gallaudetekin Ameriketako Estatu Batuetara joan zen Gorrentzako Eskola Amerikarra sortzeko Hartforden, Connecticuten, 1817an^[19]. Gallaudeten semeak, Edward Miner Gallaudetek, 1857an gorrentzako eskola bat sortu zuen Washingtonen, DC. 1864An, eskola hau Gorren Unibertsitate Nazionala bihurtu zen. Gaur egun Gallaudet Unibertsitatea izena du, eta arte liberalak gorrei erakusten dien munduko unibertsitate bakarra da oraindik ere.

1951eko irailaren 23an Gorren Munduko Federazioa eratu zen^[20] eta 2017an, egun hori izendatu zen Zeinu Hizkuntzaren Nazioarteko Eguna.

zeinu hizkuntzek, oro har, ez dute sortzen diren lurraldeetako hitz egindako hizkuntzekin inongo erlazio linguistikorik. zeinu eta ahozko hizkuntzen arteko korrelazioa konplexua da eta herrialdearekin du lotura gehiago hitz egindako hizkuntzarekin baino. Esate baterako, AEB, Kanada, Erresuma Batua, Australia eta Zeelanda Berrian ingelesa da hizkuntza nagusia, baina Ameriketako zeinu Hizkuntza (ingelesez, ASL), AEBetan eta ingelesez hitz egiten den Kanadan erabiltzen dena, frantsesezko zeinu hizkuntzatik dator, eta beste hiru herrialdeetan Britainiako, Australiako eta Zeelanda Berriko zeinu hizkuntzen dialektoak erabiltzen dituzte. [19] Era berean, Espainiako eta Mexikoko zeinu-hizkuntzak oso desberdinak dira, nahiz eta bi nazio hauetako nazio hizkuntza gaztelania den, [20] eta Bolivian erabiltzen den zeinu hizkuntza ASLn oinarritzen da, gaztelania hitz egiten den beste edozein herrialdeetako zeinu hizkuntza baten ordez. [21] “Nazio” zeinu hizkuntza bakoitzaren barnean sortzen diren aldaketek ere ez dute korrelazio zuzenik herrialdean hitz egiten den hizkuntzaren bariazio dialektalekin. Honen ordez, normalean gorrentzako eskolak dauden zonalde geografikoen araberakoak dira. [22] [23]

Nazioarteko zeinuak, lehen Gestuno bezala ezagutzen zena, nazioarteko gorren gertakarietan erabiltzen da batez ere, esate baterako Gorren Olinpiadetan eta Munduko Gorren Federazioaren bileretan. Azken ikerketek aldarrikatzen dutenez, nazioarteko zeinu hizkuntza hau pidgin mota bat dela esaten da, baina baita ere pidgin tipikoa baino konplexuagoa dela eta, areago, zeinu-hizkuntza oso baten antz gehiago duela. [24] Nahiz eta termino erabiliena Nazioarteko zeinua den, batzuetan Gestuno, [25] edo Nazioarteko zeinu Pidgina [26] eta Nazioarteko zeinu izena ere hartzen du. [27] Nazioarteko zeinua Gorren Munduko Federazioak eta nazioarteko beste erakunde batzuek erabiltzen duten terminoa da.

Zoritxarrez, prozesu hori nolabait gelditu egin zen. Pertsona gorren hezkuntzan bi jarrera izan ziren eta dira oraindik nagusi. Batzuek pertsona gorren komunitatearen berezko izaera eta, horren barruan, zein hizkuntza, beste batzuek ahozko hizkuntzaren aldeko jarrera irmoa erakusten zuten. Bigarren hauen ikuspuntutik zeinu hizkuntzak gorra animalien parean jartzen zuen -zeinuak baitziren, besterik ez- eta, gainera, pertsona hauek betirako baztertzen zituen. Horren aurrean, ahozko hizkuntzaren aldekoek zera defenditzen zuten: pertsona gorrak ahozko hizkuntza ikasi behar zuen, ahal zen kasuetan hitz egiten irakatsi (gor gehienak berez ez dira mutuak) desmutizazioaren bidez eta besteen ezpainetan irakurtzen ikasi (ezpainetako irakurketa). Prozesu horretan zeinu hizkuntza oztopo bat zen eta, ondorioz, ikastetxe gehienetan debekatu egin zen, bereziki Milango Batzarra (1880) egin eta gero. Hortik aurrera, urte luzeetan, gorrek zeinu hizkuntza ezkutuan erabili behar zuten eta Euskal Herrian gauza bera gertatu zen. Egoera hori 70ko hamarkadan hasi zen aldatzen; urte horietatik aurrera gorren komunitatea hasi zen aldatzen eta haien eskubideak erreibindikatzen egungo egoera lortu arte, hau da, zeinu hizkuntza ofiziala da, hizkuntza normalizatua eta pertsona gorren komunitatearen berezko hizkuntza. Prozesu hori Hamburgo Batzarraren ondoren indartu zen (1980). Bestetik, hezkuntzan, gorrak jaiotzez edo txikitatik baldin badira gorrak hasieran zeinu hizkuntza indartzen zaie, ondoren inguruko ahozko hizkuntza irakasteko. Modu batez, bi jarreren arteko oreka bilatu da.

Esku-zeinuen hizkuntzan hitzak eskuekin, ezpainekin, aurpegiko muskuluekin, mingainaren ekintzekin, burua eta besoen mugimenduekin... sortzen dira. Beraz, ez da eskuen bitartez sortzen den hizkuntza bakarrik, askoz konplexuagoa baizik. Hauen guztien artean garrantzi berezia dute ezpainetako patroiak. Urte askotan hau guztia mimikarekin nahastu egin da baina ez du zerikusirik: mimika izango balitz benetan edozeinek ulertuko luke gorren hizkuntza eta ez da horrela. Hasiera batean, agian, gorrak mimikaren bidez eta zeinuen bidez komunikatuko ziren baina laster hauek benetako zeinuak bihurtuko ziren. Gorren zeinuak ahozko hitzen paraleloak dira zentzu horretan: sinbolikoak (adierazle batek errealitate bat adierazten du) eta arbitrarioak (gorren komunitateak objektu bati adostutako izena jarri diote), eta, ondorioz, ikasi egin behar dira. Beste aldetik, aldiberekotasuna ezaugarri garrantzitsua da hizkuntza hauetan: guk linealki adierazten ditugun kontzeptuak gor batek aldi berean azal ditzake, berezko trinkotasunaren bitartez.

zeinu hizkuntzaren osagarri moduan, bestetik, alfabeto daktilologikoa edo esku alfabeto dago. Sistema hau, berez, sistema ortografikoaren moldaketa bat da: eskuen posizioen bitartez alfabetoko letra guztiak azaltzen dira. Logikoa denez, alfabeto hau hizkuntza bakoitzean moldatu behar da; euskara bere sistema propio dauka nahiz eta oso erabilia ez izan.

Ikusi baita ere:

• Esku alfabeto
• Esku alfabeto frantsesa
• Esku alfabeto espainiarra

Euskal Herrian Espainiako eta Frantziako zeinu hizkuntzak erabiltzen dituzte bertako gorrek. Ez dago, beraz, euskal zeinu hizkuntza berezirik, nahiz eta Euskal Herrian elementu dialektal asko izan.^[21][22][23] Horrela Hego Euskal Herriko gorrek Espainiako zeinu hizkuntza erabiltzen dute, zenbait aldaerarekin. Hitz eta mugimendu batzuk desberdinak dira, eta elkarren arteko ulergarritasuna lortzen bada ere, %10-%30 aldatzen da Hego Euskal Herrian.^[24][25]

Hizkuntza minoritario duten beste lurralde batzuetan, aldiz, zeinu hizkuntza propioa dago, esaterako Herrialde Katalanetan, baina han Kataluniak eta Valentziak zeinek bere barietatea garatu dute. Espainiako 27/2007 legeak aldaerak aitortzen ditu, eta Katalunian eta Valentzian zeinu hizkuntza propioak dituzte. Areago, Generalitateak berariaz aitortzen du Kataluniako zeinu hizkuntza autonomia estatutuan.^[24][25]

Euskal Herrian horrelakorik ez izateko arrazoia datu historiko batean oinarritzen da: oso berandu arte ez da gorrei laguntzeko instituzio propiorik izan. Dena dela, bereizi egin behar dira ahozko hizkuntza eta zeinuenaː adibidez, katalanaren eta Kataluniako zeinu hizkuntzaren artean ez dago loturarik: antzaren bat bilatzekotan, beste zeinu hizkuntzekin bilatu beharko genuke.

1980an EAEko Pertsona Gorren Elkarteak bildu eta ordezkatzeko beharrizanetik irabazi-asmorik gabeko erakunde bat sortu zuten: Gorren Elkarteen Euskal Herriko Federazioa (FASE, Federación de Asociaciones de Sordos de Euskal Herria). 2002an izena aldatu zen eta gaur egungo Euskal Gorrak (Pertsona Gorren Elkarteen Euskal Federazioa) izena hartu zuen federazioak.^[26] Euskal Gorrak elkartearen arabera, 4.000 gor daude EAEn, eta beste 50.000 lagun inguruk entzumen-urritasuna zuten 2021ean.^[24]

Euskal Herriko Unibertsitatean (UPV/EHU) Hezkuntza premia bereziak dituzten ikasleentzako gidan sartu dute zeinu hizkuntza eta hainbat bideok zeinu hizkuntzako interpretazioa dute.^[27][28]

Euskal Telebistan zeinu hizkuntzaren gaia landu da Tribuaren Berbak eta Ur Handitan saioetan^[29]

Nazioarte mailan, Gestuno edo International Sign Language (ISL) hizkuntza eraikia prestatzen ari da, munduko pertsona gor guztientzat kode partekatua izan beharko lukeena.

Ghana estatuko ekialdean, Akan herrian, Adamorobe zeinu hizkuntza^[30] ospetsu bihurtu da hizkuntzalaritzaren munduan. Izan ere, inguru horretan gor kopuru handia egon eta zeinu hizkuntza berezia sortu da, gorrek ez ezik entzule askok ere dakiten hizkuntza.

• Gortasun
• Espainiako zeinu hizkuntza
• Frantziako zeinu hizkuntza
• Amerikar zeinu hizkuntza

• Zeinu hizkuntza irakasle diren bi gor euskaldunei egindako elkarrizketa
• Euskal Gorrak (Pertsona Gorren Elkarteen Euskal Federazioa)
• Nafarroako pertsona gorren elkartea.
• Zeinu hizkuntzari buruzko bloga..
• Martha Kaperotxipiren artikulua euskarazko zeinu hizkuntzari buruzkoa
• Hiztegi bateratua, munduko 40 zeinu hizkuntza baino gehiago barne biltzen dituena
• (Ingelesez) Dictionary of Sign
• (Gaztelaniaz) Zeinuen liburutegi birtuala Cervantes liburutegia.
• Zeinu hizkuntzari buruzko artikulua Consumer aldizkarian.
• Gaur 8n argitaratutako testigantza.^{[Betiko hautsitako esteka]}
• Alvaro Ortegarekin zeinu hizkuntzaren bidez eginiko elkarrizketa Albisteak 2.0 saioan.
• Zea Mays taldeak zeinu hizkuntzaz egin duen kantaren bideoa ("Negua joan da ta").
• ''Itsu, go, baina ez mutu'': Nola komunikatu gaitezke gorrekin eta itsuekin? Zeinu hizkuntzari buruzko saioa "Tribuaren berbak" saioan.
• Hezkuntza premia bereziak dituzten ikasleentzako gida UPV/EHU