Finlandy

((fi))
sv
Repoblikan' i Finlandy ((mg))
(Antsipirihany) (Antsipirihany)
Teny filamatra : Tsy misy
Teny ofisialy	fiteny finoa, fiteny soedoà
Renivohitra	Helsinki 60°10′N 24°56′E / 60.167°N 24.933°E / 60.167; 24.933
Tanàna ngeza indrindra	Helsinki
Fitondrana sy governemanta  - Filoha  - Praiminisitra	Repoblika arak' antenimiera Sauli Niinistö Petteri Orpo
Velarantany  - Tontaliny  - Rano (%)	faha 65 338 145 km² 9,4 %
Isam-ponina  - Tontaliny (2008)  - hakitroka	faha 109 5 279 228 mpo. 17,25 mpo./km² {{{1}}}
Anaran'ny mponina	Finlandey
IDH (2008)	Mihakatra 0,959 (avo) faha 12
Sandam-bola	Euro (EUR¹)
Faritr'ora	UTC +2
Hiram-pirenena	Maamme (Ny tanindrazanay)
Valan-tsehatra internet
Antso an-tariby	+358

I Finlandy na Finlanda dia firenena any Eorôpa Avaratra ao amin' ny Vondrona Eorôpeana hatry ny taona 1995, manana morontsiraka ao amin' ny Ranomasina Baltika, indrindra eo amin' ny Helodranon' i Bôtnia sy ny Helodranon' i Finlandy any atsimo. Ny tany misy an' i Finlandy dia any ivelan' ny Saikanosy Skandinava, any avaratra-andrefan' i Rosia ary any atsinanan' i Soeda. Manodidina ny iray ampahatelon’ ny tanin’ i Finlandry (i Lapônia) dia ao avaratry ny ny Faribolan-tendrontany Arktika. Ara-jeôgrafia dia indraindray ampidirina ao amin’ ny faritr’ i Skandinavia ity  firenena ity. Mihoatra kelin’ ny 65 % amin’ ny tanin’ i Finlandy no rakotry ny ala. Ahitana farihy miisa mihoatra ny 6 500 any ho any, ao amin’ ny Saikanosin’ i Ahvenanmaa ao atsimo-andrefana, ity fifrenena ity. Mitombo 1 000 km² isan-taonjato ny velaran-tanin’ i Finlandy noho ny fitsoniky ny ranomandry izay mahatonga ny fisehoan’ ny tany rakotra ranomandry taloha. Io toerana io dia tratran' ny hatsiaka ary ngazana an-tapany mandritry ny andro ririnina.

Miisa 5,3 tapitrisa ny mponina any ka mahatonga an' i Finlandy ho anisan' ny firenena kely hakitroky ny mponina indrindra eto an-tany. Ny ankabeazan' ny olona any Finlandy dia mipetraka any amin' ny tapany atsimony misy ny renivohitra Helsinki, sy ny tanàna lehibe toa an' i Espoo sy i Vantaa, ao amin' ny Faritanin-drenivohitra. Ny Finlandey dia manana fiteny ôfisialy roa, ny fiteny finoa sy ny fiteny soedoa, ary amin' ireo teny ireo dia Suomi sy Finland ny anaran' ilay firenena.

Nandritry ny ela, i Finlandy dia nentin' ny Fanjakan' i Soeda mifanila aminy, namorona ny renivohitra voalohany atao hoe Turku, i Finlandy dia mbola voamariky ny ady nampifanohitra azy tamin' i Rosia, izay tanjaka imperialista nahalasa azy ho diose rosiana mizaka tena tamin' ny taona 1809; tamin' ny taonjato faha-20 i Finlandy vao nahazo fahaleovan-tena tamin' i Rosia taorian' ny ady an-trano niseho tamin' ny taona 1917.

Ny fiteny ôfisialy any Finlandy dia ny fiteny soedoa sy ny fiteny finoà. Ny fiteny finoà dia ao amin' ny vondrom-piteny finô-ogrianina, miaraka amin' ny fiteny estôniana sy ireo fiteny sama (lapôna) ary ny fiteny hongariana. Ireo fiteny telo ireo dia samihafa amin' ny fiteny hafa tenenina ao Eorôpa ao satria, tahaka ny fiteny baska, tsy fiteny ao amin' ny vondrom-piteny indô-eorôpeana. Ny fototry ny fiteny finoà dia voasoratra ary nataon' i Mikael Agricola (arsevakin' i Turku) fehezam-pitsipika, nanoratra boky fianarana abidy tamin' ny taona 1543.

Ny teny hoe "finoa" sy "finlandey" dia samy ampiasaina mba hanondroana an' io fiteny io. Ny fomba matetika ampiasiana dia manasaraka ireo teny roa ireo:

• Ny hoe "finoa" dia ampiasaina mba hiresahana ny zava-mitranga ara-tantara sy ara-etnôlojia ary azo ampiasiana mba hanondroana ny mponina sy ny fiteny: noho izany, marina ny hoe "fiteny finoa", "fiteny finoa taloha" (nipetraka tsimoramora tao Finlandy hatry ny taona 500 tal. J.K.), sns. Fa, tsy afaka tenenina hoe ipetrahan' ny Finoa i Finlandy, tsy ny Finoa irery ihany no mipetraka ao Finlandy, ary io teny io dia midika zavatra hafa fa tsy amin' ny lafiny demôgrafia fotsiny.

• Ny hoe "finlandey" dia midika hoe "olom-pirenena mipetraka ao Finlandy", firenena 'teraka' na nahazo fahaleovantena tamin'ny 1917.

Ny ankamaroan' ny mponina mipetraka any Finlandy any dia miteny finoà (91,6 %n' ny mponina eo ho eo, araka ny demôgrafian' i Finlandy).

Misy any Finlandy koa ny olona miteny soedoàa (3 hetsy eo ho eo) ary mponina vitsy an' isa miteny lapôna; vinavìnaina ho 1 500 any ho any ny olona miteny io fiteny io ao Finlandy. Manampy izany koa ny vahoaka rôma maro an' isa (1 hetsy eo ho eo). Any Finlandy izany dia misy olom-pirenena Finlandey finoà sy soedoà (fa ny mpiteny soedoà rehetra akory dia tsy voatery manan-drazana soedoà), misy hafa manan-drazana soedoà miteny soedoà na miteny finoà (ny fiteny soedoà taloha niova tenin-dreny), ny Same dia miteny finoà (ary tsy mahay miteny samy intsony).

Ny soritra navelan’ ny fanorenam-ponenan’ ny olombelona any amin’ ny faritra misy an’ i Finlandy (angamba ny Lapôna) dia tany amin’ ny taona 7 000 tal. J.K. any ho any. Nanorim-ponenana tao amin’ io faritra io ny Finoà nanomboka tamin’ ny taonarivo faha-2 tal. J.K., avy eo tonga koa ny Vikingy tamin’ ny taonjato faha-11. Ampolo taona vitsy taty aoriana dia nanjakazaka tamin’  ny Finoà ny Soedoà. I Finlandy, nandritry ny Andro Antenatenany, hatramin' ny taonjato faha-19, dia singan' ny Fanjakan' i Soeda. Namondrona an’ i Danemarka sy i Soeda sy i la Norvezy ary i Finlandy ny Firaisan' i Kalmar. Tamin’ ny taonjato faha-18 dia nalain’ i Rosia tamin’ i Soeda ny tanin’ i Finlandy, tao ambanin' ny Fanjakan' i Rosia izy tamin' ny taona 1809 hatramin' ny 1817. Mandritra io fotoana io dia diose lehibe mizaka tena izy. Ady maro tamin' i Soeda sy tamin' i Rosia no nitranga tany Finlandy, indrindra io amin' ny misy ny rova soedoà an' ny Suomenlinna (Sveaborg amin' ny teny soedoa), eo am-pidirana an' i Helsinki. Zato taona mahery taty aoriana, tamin’ ny taona 1917, dia nanambara ny fahaleovan-tenany i Finlandy nefa tamin’ ny taona 1920 vao nanaiky an’ izany ny Firaisana Sôvietika. Taorian’ ny Ady Lehibe Faharoa dia nitoetra ho firenena tsy miandany i Finlandy nefa nifandray ara-diplômasia tamin’ ny Firaisana Sôvietika. Niditra tao amin’ ny Vondrona Eorôpeana i Finlandy tamin’ ny taona 1995.

I Finlandy dia firenena any avaratra indrindra amin' i Eorôpa. Iray ampahan-telon' ny taniny dia any avaratry ny faribolan-tendrontany avaratra. I Finlandy dia mizara sisintany amin' i Soeda any andrefana, amin' i Nôrvezy any avaratra ary amin' i Rosia any atsinanana. Ny morontsirany dia misokatra eo amin' ny Ranomasina Baltika : any andrefana ny Helodranon' i Bôtnia, ary any atsimo ny Helodranon' i Finlandy.

Ny ankabeazan' ny velaran-tanin' i Finlandy dia mipetraka eo amina fanambany (socle) hersiniana nopasohin' ny ranomandry. Tamin' ny ranomandry nitsonika tamin' ny faran' ny Fivaingan' i Würm, ny endriky ny faritra dia vohitra vita vatomainty (granita) feno farihy sy farihikely. I Finlandy dia firenena manam-belarantany 338 145 km², ary ny 33 522 km² amin' ireo no farihy, miisa 187 888. Ny rano any Finlandy dia folo isan-jaton' ny velaran-tany. Eo anivon' ilay firenena no misy ny farihy Saimaa izay farihy fahefatra ngeza indrindra ao Eorôpa, izay manana velarana mirefy 4 400 km².

Anisan’ ireo vahoaka be fidiram-bola indrindra maneran-tany ny mponina any Finlandy.

I Finlandy no firenena namoronana ny marika Nokia, orinasa lehibe mpanamboatra finday, ohatra: Kone, Outokumpu, Rautaruukki, Amer Sports, Fiskars, UPM-Kymmene, Stora Enso, Patria, F-Secure, Tieto, Marimekko, VR-Yhtymä Oy...

Ny isan' ny olona afaka miasa dia misy 2,66 tapitrisa. Ny vola ampiasain' i Finlandy dia ny Euro, vola nanomboka nampiasainy tamin' ny 1 Janoary 1999.

I Finlandy dia faha sivy amin' ny FPO na Famantaram-pivoaran'ny Olombelona tamin' ny taona 2007.

Anisan’ ireo firenena manana mponina ambany hakitroka indrindra ao Eorôpa i Finlandy.

Isam-ponina : 5 255 580 mponina (faran' ny 2005)
Isam-ponina araka ny taona : 0-14 taona : 18 % ; 15-64 taona : 66,97 % ; + 65 taona : 15,03 %

Halavam-piainan' ny lehilahy : 74 taona (tamin' ny 2001)
Halavam-piainan' ny vehivavy : 81 taona (tamin' ny 2001)
Taha fitombohan' ny isam-ponina: 0,16 % (tamin' ny 2001)
Taha ny fiterahana : 10,69 ‰ (tamin' ny 2001)
Taha ny fahafatesana : 9,75 ‰ (tamin' ny 2001)
Fahafatesan' ny zaza : 3,79 ‰ (tamin' ny 2001)
Zaza/vehivavy : 1,7 enfant/femme (tamin' ny 2001)
Taha ny Fifindramonina : 0,61 ‰ (tamin' ny 2001)

Azy manokana ny kolontsaina finlandey, ary samihafa amin' ny firenena akaikiny ny azy. Na dia taonjato iray aza izy no voatery lasa singan' ny firenena rosiana, firenena mizara sisintany aminy, ny fianjadiana rosiana dia kely kokoa raha mitaha amin' ny fianjadiana soedoa na alemana. Ny fitiavan-kolontsain' ny Finlandey dia teraka tamin' ny taonjato faha-9, tamin' i Finlandy mbola anisan' ny faritra nofehezin' ny Rosiana, niteraka fandalan-tanindrazana io fanjanahan-tany io.

Firenena ao Eorôpa

Albania - Alemaina - Andôra - Aotrisy - Belzika - Bielôrosia - Bolgaria - Bôsnia-Herzegôvina - Danemarka - Espaina - Estônia - Fanjakana Mitambatra - Finlandy - Frantsa - Grisia (na Gresy) - Hôngria (na Hongaria) - Irlanda - Islandy - Italia - Jeôrjia - Kipra (na Sipra) - Krôasia (na - Krôatia) - Letônia - Liktenstaina - Litoania - Loksemborga - Masedônia Avaratra (na Makedônia Avaratra)- Malta - Môldavia - Môntenegrô - Nederlandy - Nôrvezy - Okraina - Pôlônia - Pôrtogaly - Tsekia - Romania - Rosia - San-Marîno - Serbia - Slôvakia - Slôvenia - Soeda - Soisa - Tsekia - Vatikàna.

Kôntinenta eto an-tany

• Afrika
• Amerika (Amerika Avaratra - Amerika Atsimo)
• Azia
• Eorôpa
• Ôseania
• Antarktika

Sehatra ofisialy

• ((fr)) Antenimieran'i Finlandy Archived Septambra 5, 2008 at the Wayback Machine
• ((sv))((fi))((en))Governemanta finlandey Archived Janoary 26, 2012 at the Wayback Machine
• ((fr)) Sehatra ofisialin'ny fizahantany finlandey

Mbola ambangovangony ity lahatsoratra ity ary tokony hofenoina. Azonao atao ny mandray anjara eto amin'ny Wikipedia amin'ny alàlan'ny fanitarana azy. Jereo koa ny pejy Ahoana ny manao takelaka rehefa te-hijery hoe ahoana no fanaovana azy.

I Wikimedia Commons dia manana aino aman-jery mikasika an'i : Category:Finland