Wyspy Owcze

Wyspy Owcze

Føroyar
Færøerne

terytorium zależne
Herb Flaga
Hymn: Tú alfagra land mítt (Mój kraju najpiękniejszy)
Państwo	Dania
Siedziba	Thorshavn
Data powstania	1380
Zarządzający	Lene Moyell Johansen
Zarządzający	Aksel V. Johannesen
Powierzchnia	1398 km²
Populacja (2020) • liczba ludności	52 337[1]
• gęstość	37,41 os./km²
Numer kierunkowy	+298
Strefa czasowa	UTC 0 – zima UTC +1 – lato
Języki urzędowe	farerski, duński
Położenie na mapie
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach

Wyspy Owcze (far. Føroyar, wym. [ˈfœɹjaɹ]; duń. Færøerne, wym. [ˈfæɐ̯øːˀɐnə]) – wulkaniczny archipelag (o powierzchni 1399 km²) położony na Oceanie Atlantyckim przy granicy (północno-wschodni kraniec wyspy Fugloy) z Morzem Norweskim, między Wielką Brytanią, Islandią a Norwegią. Jednocześnie jest to terytorium autonomiczne Królestwa Danii.

Ośrodkiem administracyjnym jest Thorshavn (farer. Tórshavn). Głównymi miastami Wysp Owczych są: Klaksvík, Hoyvík, Argir. Na wyspach żyje 52 337 mieszkańców, a gęstość zaludnienia wynosi 34,5 osoby/km². Językami urzędowymi są farerski i duński. Większość mieszkańców wyznaje luteranizm.

Nazwa Føroyar pochodzi ze staronorweskiego Færeyjar i oznacza Wyspy Owiec^[2].

Archipelag tworzy 18 głównych wysp wulkanicznych o powierzchni górzystej. Największe z nich to Streymoy (373 km²) i Eysturoy (286 km²). Najwyższym wzniesieniem Wysp Owczych jest Slættaratindur (882 m n.p.m.) na Eysturoy. Wzniesienia przecinają liczne doliny. Wybrzeża – na ogół skaliste i strome, tylko gdzieniegdzie mają charakter fiordów. Są tu najwyższe klify w Europie jak znajdujący się na Viðoy klif przylądka Enniberg (745 m), zajmujący w Europie pierwsze miejsce. Rzeki są krótkie i wąskie, często przybierają na sile w okresie pozimowych roztopów, zdarza się, iż zakończone są wodospadami spadającymi z wysokich klifów do oceanu. Na wyspach występują także jeziora, z których największym jest Sørvágsvatn (3,56 km²) na wyspie Vágar.

Przybliżone współrzędne Wysp Owczych: 62°00′N 6°47′W/62,000000 -6,783333 (Thorshavn na wyspie Streymoy, w centrum archipelagu).

Wyspy Owcze zbudowane są głównie z bazaltów powstałych w paleocenie i eocenie, w okresie 60–50 mln lat temu w wyniku wylewów z bardzo długich, prostych szczelin (tzw. erupcji linearnych). Wyróżnia się trzy grube serie bazaltowe, o łącznej grubości około 3 km. Seria dolna ma około 900 m, środkowa – ponad 1300 m i górna około 670 m. Dolna seria na powierzchni dominuje na wyspie Suðuroy i Mykines, środkowa na powierzchni dominuje na zachodnich wyspach (głównie Vágar, Streymoy, Eysturoy), a górna na wyspie Sandoy i wyspach wschodnich archipelagu. Oprócz tych poziomo leżących serii są też powszechnie pionowe lub skośne żyły i dajki wulkanitów o większej odporności na wietrzenie niż bazalty głównych serii. Zaznaczają się one w morfologii wysp jako twardzielcowe skałki. Pomiędzy dolną a środkową serią bazaltów występuje seria ponad 100 m zlepieńców, zwietrzelin i warstwy węgli brunatnych powstała w czasie dłuższej przerwy w wulkanizmie. Datowana jest na eocen.

Pokłady węgla mają maksymalnie do 10 m miąższości (wraz z płonymi przeławiceniami), przeważnie dużo mniej, średnio 75 cm. Zasoby szacuje się na 12 mln ton. Odsłaniają się na wyspach Vágar i Suðuroy. Wydobycie na niewielką skalę prowadzono głównie w okresie obu wojen światowych.

Na podstawie badań próbek osadów z dna jeziora nieopodal pozostałości wikińskiej osady Eiði na wyspie Eysturoy ustalono, że owce domowe pojawiły się na wyspach między 492 i 512 rokiem n.e., a być może jeszcze w 370 r. n.e. Około 500 r n.e. na wyspy dotarli irlandzcy mnisi^[3], a zamieszkane przez eremitów irlandzkich były już w VII wieku^[4]. Na celtyckie pochodzenie pierwszej grupy ludności zamieszkującej archipelag wskazuje etymologia wielu nazw miejscowości^[3].

Około 825^[4]-850 r.^[3] zostały zasiedlone przez Normanów (wikingów), a od 1035 roku stanowiły posiadłość Norwegii. Wraz z nią zostały przyłączone w roku 1380 do Danii. W roku 1814 Dania utraciła Norwegię, ale zachowała Wyspy Owcze. Nałożony na wyspy duński monopol handlowy spowodował zahamowanie ich rozwoju gospodarczego. W tym czasie narastał ruch nacjonalistyczny, który dążył do uzyskania niepodległości. W pierwszej połowie XIX wieku wyspom przyznano ograniczoną autonomię. Ruch nacjonalistyczny doprowadził jednocześnie do powstania pisanego języka farerskiego, który jest, obok duńskiego, językiem urzędowym Wysp. W latach 1940–1945 archipelag, jako istotny dla przebiegu Bitwy o Atlantyk punkt strategiczny, zajęty był przez wojska brytyjskie. W roku 1948 podpisano nowe warunki współzależności między Wyspami Owczymi a Danią, uzyskując tym samym szerszą autonomię.

Średnia temperatura i opady dla Tórshavn

Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C]	5,3	5,5	5,9	7,2	9,2	11,4	12,6	12,8	11,2	9,3	6,6	5,8	8,6
Średnie dobowe temperatury [°C]	3,4	3,6	3,8	5,0	7,0	9,1	10,3	10,5	9,1	7,4	4,6	3,7	6,5
Średnie temperatury w nocy [°C]	1,2	1,5	1,5	2,7	4,9	7,1	8,4	8,5	7,0	5,4	2,6	1,6	4,4
Opady [mm]	133	95	132	88	70	61	70	83	128	155	127	142	1284
Średnia liczba dni deszczowych	22	17	21	16	12	12	13	13	18	22	21	22	209
Średnie usłonecznienie [h]	0.45	1.29	2.29	3.57	4.00	4.17	3.58	3.13	2.63	1.55	0.67	0.23	2,3
Źródło: [5] 1 lutego 2013

Wyspy Owcze leżą w strefie klimatu umiarkowanego, chłodnego, wykazującego bardzo silne wpływy oceaniczne. Charakteryzuje się on m.in. wysokim poziomem opadów, relatywnie ciepłymi zimami i chłodnymi latami. Dzięki ogrzewającemu Wyspy ciepłemu Prądowi Zatokowemu średnia temperatura w styczniu wynosi +3,4 °C. Średnia temperatura w sierpniu to +10,5 °C. Wpływ oceanu powoduje, iż na wyspach jest na ogół pochmurnie, występują częste mgły i silne wiatry.

19 lipca 2007
Liczba ludności	47 511
Ludność według wieku
0–14 lat	20,6%
15–64 lat	65,3%
ponad 64 lata	14,1%
Wiek (mediana)
W całej populacji	35 lat
Mężczyzn	34,8 lat
Kobiet	35,3 lat
Przyrost naturalny	0,543%
Współczynnik urodzeń	14,12 urodzin/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów	8,69 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji	<0 migrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu	1 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat	0,996 mężczyzn/kobiet
15–64 lat	1,115 mężczyzn/kobiet
powyżej 64 lat	0,83 mężczyzn/kobiet
Umieralność noworodków
W całej populacji	6,01 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej	7,25 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej	4,76 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
W całej populacji	79,49 lat
Mężczyzn	76,06 lat
Kobiet	82,93 lat
Rozrodczość	2,15 urodzeń na kobietę

Mieszkańcy Wysp (Farerowie) są w zdecydowanej części potomkami osadników normańskich pochodzących z terenów obecnej Norwegii. Poza nimi na terenie Wysp zamieszkuje spora liczba Duńczyków (ok. 5%), a także niewielka liczba osób (w sumie około 1 tys.) pochodzących z innych krajów: głównie Islandii, Grenlandii, a także z Polski.

Ponad 1/4 całej populacji (w tym niemal wszyscy imigranci) mieszka w stolicy kraju – Thorshavn.

Mieszkańcy Wysp Owczych posługują się językiem farerskim, który jest językiem urzędowym kraju. Niewielka grupa imigrantów z Danii (zamieszkująca głównie w stolicy i innych większych miastach) posługuje się też na co dzień językiem duńskim, który jest drugim językiem urzędowym i jest znany także farerskojęzycznej większości mieszkańców. Ponadto na wyspach dość powszechna jest znajomość języka angielskiego.

Większość populacji Wysp Owczych (74,6%) należy do kościoła luterańskiego. Drugą grupą protestancką są Bracia plymuccy (9,8%). Trzecia grupa to zielonoświątkowcy (2,1%). Blisko 10% populacji nie wyznaje żadnej religii. Kościół katolicki obecnie posiada niewielką liczbę wiernych (0,34%). Istnieją także niewielkie społeczności Adwentystów Dnia Siódmego, Świadków Jehowy (zobacz: Świadkowie Jehowy na Wyspach Owczych) i wyznawców bahaizmu^[6].

Rok	Liczba mieszkańców
1327	ok. 4000
1350	ok. 2000
1769	4773
1801	5255
1834	6928
1840	7314
1845	7782
1850	8137
1855	8651
1880	11 220
1900	15 230
1911	ok. 18 800
1925	22 835
1950	31 781
1970	ok. 38 000
1975	40 441
1985	45 749
1989	47 787
1995	43 358
1996	43 784
1997	44 262
1998	44 817
1999	45 409
2000	46 196
2001	46 996
2002	47 704
2003	48 214
2004	48 353
2005	48 371
2013	48 197
2019	51 540

W lutym 2005 r. na Wyspach było zarejestrowanych 95 miejscowości, przy czym niektóre z nich istniały tylko jako pojedyncze domy zamieszkane przez kilka osób, a nawet pozbawione stałej ludności.

Największe miejscowości na Wyspach (powyżej 500 mieszkańców), stan na luty 2005 r.

Lp.	Nazwa	Gmina	Liczba mieszkańców
1	Thorshavn	Thorshavn	12 582
2	Klaksvík	Klaksvíkar	4681
3	Hoyvík	Thorshavn	2951
4	Argir	Thorshavn	1881
5	Fuglafjørður	Fuglafjarðar	1542
6	Vágur	Vágs	1420
7	Vestmanna	Vestmanna	1251
8	Tvøroyri	Tvøroyrar	1170
9	Miðvágur	Miðvágs	1032
10	Sørvágur	Sørvágs	974
11	Leirvík	Leirvíkar	853
12	Toftir	Nes	832
13	Saltangará	Runavíkar	830
14	Kollafjørður	Thorshavn	822
15	Strendur	Sjóvar	817
16	Sandavágur	Sandavágs	744
17	Hvalba	Hvalbiar	663
18	Eiði	Eiðis	651
19	Skáli	Runavíkar	618
20	Sandur	Sands	596
21	Norðragøta	Gøtu	575

Pełna, alfabetyczna lista osiedli na Wyspach Owczych znajduje się w artykule: Miasta Wysp Owczych.

Wyspy posiadają własny 33-osobowy parlament – Løgtingið (pełna, oficjalna nazwa: Føroya løgting), działający z niewielkimi przerwami od czasów wikińskich, i odpowiedzialny przed nim rząd – Landsstýrið tworzony przez premiera oraz sześciu ministrów (Handlu i Przemysłu, Finansów, Rybołówstwa, Kultury i Edukacji, Usług Socjalnych i Zdrowotnych oraz Spraw Wewnętrznych). Archipelag ma także dwóch deputowanych w parlamencie duńskim oraz Radzie Nordyckiej. W kompetencji rządu duńskiego leży prowadzenie polityki zagranicznej, obronnej i konstytucyjnej Wysp, aczkolwiek mają one co nieco do powiedzenia w kwestii międzynarodowej, czego dowodem jest odrzucenie w referendum członkostwa w Unii Europejskiej. Reprezentantem Danii na Wyspach Owczych jest królewski wysoki przedstawiciel (farer. ríkisumboðsmaður, duń. rigsombudsmand)^[7].

Wyspy Owcze podzielone są na sześć regionów i siedem okręgów wyborczych: Eysturoy, Norðoyar (także Norðoyggjar), Sandoy, Streymoy (podzielony na dwa okręgi wyborcze), Suðuroy oraz Vágar. Dzielą się one obecnie na 34 okręgi gminne. Do roku 2004 istniało 48 takich okręgów; rząd prowadzi politykę zachęcania do oddolnego łączenia się gmin, w związku z czym można oczekiwać, że liczba ich wkrótce ulegnie dalszej redukcji. Największym z okręgów administracyjnych jest Streymoy, zaś gminnym gmina Thorshavn.

Na Wyspach Owczych wybory do parlamentu odbywają się co cztery lata, bierze w nich udział siedem partii. Prócz tradycyjnego podziału na prawicę, lewicę i centrum liczy się także stosunek do niezależności wobec Danii. Ostatnie wybory miały miejsce 1 września 2015 roku i zakończyły się następującymi rezultatami:

Nazwa partii	Głosy	% głosów (zmiana)		Mandaty (zmiana)		% mandatów
Javnaðarflokkurin	8093	25,1%	+7,3%	8	+2	24,2%
Tjóðveldi	6691	20,7%	+2,5%	7	+1	21,2%
Fólkaflokkurin	6102	18,9%	−3,6%	6	−2	18,2%
Sambandsflokkurin	6046	18,7%	−6,0%	6	−2	18,2%
Framsókn	2241	7,0%	+0,6%	2	0	6,1%
Miðflokkurin	1779	5,5%	−0,6%	2	0	6,1%
Nýtt Sjálvstýri	1305	4,1%	−0,2%	2	+1	6,1%
Razem	32 374	100%	–	33	–	100%
Frekwencja: 88,8%

Wyspy Owcze ze względu na swoją lokalizację jeszcze do niedawna były prymitywne technologicznie. W latach 50. XX w. większość wsi nie miała dostępu do prądu, brakowało dróg i system komunikacji był mało rozwinięty. Po okresie postępu technologicznego w latach 70. i 80. XX w. nastał głęboki kryzys, którego jedną z przyczyn był spadek połowów morskich. Rybołówstwo było ważnym członem gospodarki wysp, więc kryzys doprowadził do pogrążenia pozostałych sektorów. Pojawiło się 20% bezrobocie, a 10% mieszkańców kraju musiało go opuścić, by szukać pracy. Równowaga ekonomiczna powróciła dopiero w latach 90. XX w.

Farerczycy po tym doświadczeniu zmienili koncepcję zarabiania na rybołówstwie. Rozpoczęli hodowlę łososi i pstrągów w wodach fiordów. Głównym ośrodkiem tradycyjnego rybołówstwa pozostało drugie pod względem wielkości miast – Klaksvík. Łącznie na tę branżę przypada 96% eksportu. Innymi ważnymi częściami gospodarki są: żegluga, usługi portowe, obsługa floty rybackiej i przemysł stoczniowy. Na Wyspach najbardziej znanym armatorem jest Smyril Line – firma zapewniająca połączenie promowe na trasie Dania – Wyspy Owcze – Norwegia – Szetlandy – Islandia. Rolnictwo nie ma dużego znaczenia w gospodarce wysp. Pewną rolę odgrywa tylko hodowla zwierząt – bydła i owiec. Płody rolne i artykuły żywnościowe są importowane. Na małą skalę uprawiane są tam ziemniaki. Na malutkich poletkach sadzi się buraki, kapustę, rzepę, lecz jest to bardziej hobby mieszkańców. Farerczycy zbierają także trawę, która po wysuszeniu stanowi paszę dla bydła. By poprawić żyzność lichej ziemi, wyspiarze od wieków stosują nawóz w postaci spalonych wodorostów. Interesująca może być hodowla owiec. Niektóre jej zasady określa prawo ustanowione jeszcze w XIII w., jakim był List Owczy. Populacja tych zwierząt utrzymywana jest na stałym poziomie 75–78 tys. sztuk. Dzięki tradycyjnej hodowli owiec – zwierzęta pasą się swobodnie przez cały rok – i specyficznym walorom farerskiej odmiany owcy, pochodząca z wysp wełna ma unikalne walory, a mięso ma doceniany przez znawców smak. Lepszą przyszłość gospodarki Wysp Owczych zwiastuje odnalezienie ropy naftowej, której złoża odkryto na dnie oceanicznym na południowy wschód od wysp. Koncerny petrochemiczne zajęły się badaniem możliwości eksploatacji złóż.

Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Wysp Owczych wyniosła w 1990 roku 0,028 Mt, z czego tylko 0,001 Mt w zaokrągleniu stanowiła emisja dwutlenku węgla. Główne emisje dotyczą metanu, a w mniejszym stopniu podtlenku azotu. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 31 kg dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 1 kg. Od tego czasu emisje pozostają na podobnym poziomie, przy czym emisja dwutlenku węgla nieznacznie rośnie. Głównym źródłem emisji była działalność niezwiązana ani z energetyką, ani z transportem. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 0,002 Mt w zaokrągleniu, a w przeliczeniu na mieszkańca 39 kg i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 1 kg^[8].

• Most Streymin jest jedynym mostem na Oceanie Atlantyckim. Łączy wyspę Streymoy z Eysturoy^[9].
• Eysturoyartunnilin to obecnie najdłuższy na Wyspach Owczych i drugi co do długości podmorski tunel drogowy na świecie (po Ryfast w Norwegii). Rozgałęziona pod wodą na trzy drogi konstrukcja ma długość 11,24 km i jedyne pod Atlantykiem podmorskie rondo^[10].

Dojazd na Wyspy Owcze jest jedną z największych przeszkód w ich zwiedzaniu.

• Jedną z możliwości dojazdu jest prom Norröna kursujący z duńskiej miejscowości Hirtshals do Seyðisfjörður na Islandii^[11], zatrzymujący się po drodze w stolicy Wyspy Owczych – Thorshavn. Do 2008 roku można było wsiąść na prom odpływający z Lerwick na Szetlandach, jednak połączenia szkockiego archipelagu z Wyspami Owczymi i Skandynawią zostały zawieszone w czasie kryzysu i nie doszło do ich przywrócenia^[12].
• Drugą możliwością jest przelot samolotem linii lotniczych Atlantic Airways (rodzima linia Wysp Owczych), docierających do portu lotniczego Vágar. Linia ta obsługuje połączenia z Danią, Norwegią, Szkocją i Islandią. Połączenia z Danią zapewnia także linia SAS.

Połączenia autobusowe na Wyspach Owczych obsługiwane są przez firmę Strandfaraskip Landsins. Rozkład jazdy skorelowany jest z porami odjazdu promów łączących poszczególne wyspy. Można w ten sposób dotrzeć praktycznie do każdego zamieszkanego zakątka archipelagu. Alternatywną możliwością są przeloty dofinansowanymi śmigłowcami Atlantic Airways m.in. z portu lotniczego Vágar do Thorshavn, Klaksvík, Skúvoy, Froðba, Stóra Dímun i Mykines.

Na Wyspach Owczych odbywa się grindadráp, coroczne polowanie na grindwale długopłetwe – walenie zaliczane do delfinów. Co roku w okresie lipca i sierpnia rybacy zaganiają je swoimi łodziami w głąb zatoki i zabijają harpunami. Uczestniczą w tym całe rodziny – od ojców, przez matki, aż po małe dzieci. Corocznie ginie tam od 600 do 1000 sztuk grindwali. Proceder ten nie wynika już z potrzeb ekonomicznych, a jest uzasadniany jedynie tradycją^[13]. Zabijanie delfinów budzi oburzenie na całym świecie i wywołuje coraz większe protesty. W 2015 roku z powodu rzezi grindwali niemiecki operator statków rejsowych Aida ogłosił, że rezygnuje z rejsów na Wyspy Owcze^[14].

Wyspy Owcze posiadają szereg niezależnych mediów, a wśród nich sześć gazet, cztery magazyny, trzy rozgłośnie radiowe oraz jedną stację telewizyjną.

• Gazety: najstarszą jest Dimmalætting – zaczęła wychodzić w 1878 roku i mimo wielu zmian istnieje do dziś. Kolejne to: Sosialurin (1927, upolityczniona), Oyggjatíðindi, Norðlýsið (kolportowana w północnej części archipelagu), Vinnuvitan (o biznesie), Vikublaðið.
• Magazyny: Ð (dla mężczyzn), Frøði (naukowy), Kvinna (2004, dla kobiet), OutsiderMagazine, Vencil (kulturowe).
• Rozgłośnie: Kringvarp Føroya (działa od 1957 roku), Lindin (chrześcijańska) i Rás 2.
• Sjónvarp Føroya (SvF) jest jedyną stacją telewizyjną Wysp; audycje nadawane są w języku farerskim. Powstała w 1984 roku.

Wyspy Owcze mają 2 sporty narodowe. Są nimi piłka nożna oraz wyścigi łodzi wiosłowych. Reprezentacja piłkarska jest uwielbiana wśród mieszkańców wysp. Najpopularniejszymi zespołami są: HB Tórshavn, B36 Tórshavn, Víkingur Gøta i KÍ Klaksvík. Popularna jest też piłka ręczna. Zarejestrowanych zawodników i zawodniczek jest 2,6 tys. co stanowi ok. 5% populacji kraju^[15].

• kraje nordyckie

• L. Andrzejewski: Niektóre problemy z geologii i geomorfologii Wysp Owczych, „Czasopismo Geograficzne” 63 (3–4): 343–350.

• Biuro Premiera Wysp Owczych (far. • ang.)
• Urząd Statystyczny Wysp Owczych (far. • ang.)
• Rada ds. Turystyki na Wyspach Owczych (far. • ang.)
• Przewodnik po Wyspach Owczych (ang. • niem. • duń.)
• Informacje ogólne (pol.)
• Kwestia niepodległości Wysp Owczych. stosunkimiedzynarodowe.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-11)]. (pol.).
• Klub Miłośników Wysp Owczych (pol.)
• Poradnik podróżowania po archipelagu (pol.)