Hiri

Hiria jende ugari bizitzeko etxe eta eraikin multzo egituratua da. Bertan, bereziki bigarren eta hirugarren sektoreko jardueretan diharduten biztanleak daude.^[1] Beste zenbait erakunde urbanorengandik desberdintzen da; hainbat irizpideren arabera: biztanleria, biztanleriaren dentsitatea edo egoera juridikoa.

1966an egindako Pragako Europar Estatistika Konferentziaren arabera, hiria, 10.000 biztanle baino gehiagoko aglomerazioari deritzo eta 2.000 eta 10.000 biztanle arteko guneei, betiere, nekazaritzari eskainitako biztanleria % 25etik gorakoa baldin bada.^[2] 10.000 biztanletik aurrera, aglomerazio guztiak hiritzat hartzen dira, betiere kontzentratuta badaude eta orokorrean eraikin kolektiboetan eta garaiera esanguratsu bat badute. Gaur egun, definizio honek ez du inolako indar edo esanahirik, beraz, arau globalik ezean, bere ezaugarri partikularretara egokituta, herrialde bakoitzak arau propioak sortu ditu .

Hiriaren kontzeptu politikoa eta eskualdeko kapitala, garrantzi handiagoa duten hiri konglomeratuetan aplikatzen da, batez ere, eta Estatuaren edo nazioaren eskumenak bereganatzen ditu.

Kontzeptu erlijiosoan, Erdi Aro eta Errenazimentuan, eta lehenago, XII. mendearen aurretik, hiria, harresien barnean katedral bat zuen edozein gune zen. Izan ere, iraganean katedralak hezkuntza zentroak ere baziren.

Munduko hirien historia, oro har, luzea da. Lehen hiriak, duela hamabost eta bost mila urte artean sortu baitziren. Hiri hauek, tenplu baten barruan aurkitzen ziren, lehenengo Sumeria zela esanez.

Bertako hiriek, espazioaren kontzeptu sinboliko bati erantzuten zioten, hain zuzen ere, pentsamendu magikoari eta pentsamendu erlijiosoari. Aro horretan, inperio desberdinak nabarmendu ziren eta gehienak merkataritzaren faktoreaz ahalbidetzen ziren: Mesopotamia, Egipto, Grezia eta Erroma.

Nekazaritzaren garapenaren ondorioz hasi zen, eta gizarte horietan, literatura, filosofia, erlijo eta arkitektura asko erabiltzen ziren. Hiri hauek harresituta zeuden, gobernu propio bat edukiz. Tenplua, hiriko eraikin nagusia eta erdigunea zen; bertan nekazaritza ekoizpenak kontrolatu, zergak bildu eta armadak eratzen ziren.^[3]

• Hiri nagusiak:
  • Ur
  • Uruk
  • Lagash

Egiptoko zibilizazioa, Nilo ibaiaren erdialdeko eta behealdeko ibilguetan zeuden kokalekuak elkartzean sortu zen. Hiriek orden hierarkiko bat jarraitzen zuten, hau da, espazio antolaketa bat, hirigunean tenplua eta jauregiak kokatuz. Urak protagonismo handia zuen hiri hauetan, eta kaleak eta auzoak sare oktogonal baten barruan zeuden.  

• Egiptoko hiraren garapena hiru garai desberdinetan banatzen zen, eta hauetan elementu nagusi hauek bereizten ziren:
  • Antzinako Erresuma, lehenengo piramideak eraikitzen hasi ziren, baita itsasontziak ere.
  • Erdi Inperioa, gotorlekuak eraikitzen hasi ziren.
  • Inperio Berria, eraikuntza proiektu berriak egin zituzten, tenpluak adibidez.
• Hiri nagusiak:
  • Menfis
  • Tebas
  • Hereaklopolis

Hirigintzaren hastapena Grezian hasi zen, bertan, Polis eta hiri estatuak hedatu ziren. Hiri-estatuak elementu txiki eta independenteak ziren; orokorrean, nekazaritza lurrez inguratuta zeuden. Gainera, Greziako hiri-estatuek, hainbat gobernatze moduak garatu zituzten, egitura eta indargune politiko oso desberdinekin. Polisa, aldiz, harresituta zegoen hiri batean zentratzen zen, baina inguruan zelaia hartzen zen ere, adibidez Atenas.^[4]

• Greziarrek egindako elementu nagusiak honako hauek izan ziren ziren: Akropolia, Agora eta etxebizitzak.
• Hiri nagusiak:
  • Atenas
  • Esparta
  • Korintoa

K.a. 753ko apirilaren 21ean, Tiber ibaia inguratzen zuten zazpi muinoren arteko zabalgune batean sortu zen. Beste hiri erromatarrak bezala, Greziar ereduan oinarritzen zen: arrazionaltasun, funtzionaltasun, harmonia eta orden irizpideekin. Erromako eraikinak, funtzio batzuk betetzen zuten, bereziki komandoa eta boterea, adibidez, foroa, anfiteatroa, tenpluak…  Horrez gain, Erroma inperialismoaren garaian kokaleku militarrak sortu zituzten, castra izenekoak.

• Hiri honen beste ekarpen garrantzitsuenetako batzuk akueduktua, auzoak, harresiak, errepideak, etxebizitzak eta espazio publikoak izan ziren.
• Hiri nagusiak:
  • Erroma
  • Tarraco
  • Cartago Nova

Hiria V. mendeko Erromatar Inperioaren erorialdia eta Pizkunde artean garatzen zen, Espainian XVI. mendean garatu zen. Baita ere, III. mendeko krisialdiaren ostean kokatzen zuten, ekonomian (hiriak hustu ziren), gizartean (kristautasuna nagusitu zen) eta politikan (Diokleziano eta Konstantino enperadoreek ezarritako erreforma ugariei esker hein handi batean) aldaketa handiak gertatu baitziren: Nekazaritza eta basogintza ekoizpenak nagusitu ziren.

Erdi Aroko eraikin batzuk, gazteluen ondoan edo bidegurutzetan sortu ziren. Hiri guztiak administrazio defentsa zuten eta hiriak, trazadura bihurgunetsua eta irregularrarekin zeuden harresituta. Aro honetan ez zuten kanon geometriko bat jarraitzen hiriak sortzeko, plano desberdinak eta hiri mota desberdinak ziren. Baina, itxurazko desordena horretan egitura bat zegoen: erdigunea, merkatu-plaza, eraikin adierazgarrienekin, eta bertatik kale estu eta bihurgune ugari irteten ziren, jendea ofizioka (urregileak, arotzak, tindatzaileak, etab.), erlijioka (kristauak, juduak edo musulmanak) edo jatorriz biltzen zuten auzoak osatuz. Etxeek, aldi berean, eskulangileentzako etxebizitza eta lantegi bezala balio zuten. Hirian nahi ez ziren lanbideak, usain txarrengatik zurratzaileak kasu, harresitik kanpo kokatzen ziren. Garai horretan merkatuak eta azokak antolatzen hasi ziren.^[5]

• Elementu nagusiak: Harresia, Kaleak, Merkatua eta Eliza Plaza.
• Hiri Nagusiak:
  • York
  • Obidos
  • Avila

Aro hau ere hiru garai desberdinetan banatzen zen. Lehenik, Pizkundean, hiri egiturak aldatu ziren. Horretaz aparte, Amerika eta Australia lurraldeak zeudela konturatu ziren eta honek ezagutza zabalagoa eta mapa zehatzagoak egiteko aukera ekarri zuen. Bigarrenik, Barrokoan, nekazaritzarako teknikak hobetu ziren eta soberakinen eta beste ogibideen produktuen salerosketarekin, merkataritza sortu zen. Nazio-estatuak sortzen hasi ziren, harresiak ez ziren hain defentsarako hain beharrezkoak. Espainian, plaza nagusia eraiki zuten, arkupez inguratuta. Hiri idealak diseinatzera daraman patroi geometrikoa normalizatzen hasi zen. Hiri-arkitektura nabarmentzea izango zen garai honetako hirien helburua. Hala nola, elementu formalek indarra hartzen zuten, Greziar Polisaren izaera humanistaren aurrean. Azkenik, industria-iraultzarekin hirigintzs masiboa eta hiri handi berrien sorrera ahalbidetu zen, lehenik Europan, eta gero beste eskualde batzuetan. Hirietan sortutako aukera berrien ondorioz, landa-komunitateetatik etorritako emigrante asko hiri-eremuetan kokatu ziren heinean.^[6]

• Honako hauek izan ziren elementu nagusiak:  
  • Pizkundea: Kale nagusiak, erretikulan oinarritutako auzoak eta plazak.
  • Barrokoa: Plaza nagusiak, Lorategiak…
  • Industria Iraultza: hiri-egitura sendoagoa.
• Hiri Nagusiak
  • Pizkundea: Venezia, Erroma, Florentzia...
  • Barrokoa: Madril, Paris...
  • Industria Iraultza: Manchester, Londres, New York...

Urbanizazio edo hiritze-prozesua, mundu osoan gertatzen ari den hirien hazkundea da, biztanleak hiriguneetan eta hirietan bizitzen jartzeko prozesua.

Historiaurreko gizakiak bizimodu nomada zuten, alde batetik bestera mugitzen ziren. Duela 10.000 urte inguru, nekazaritzaren hasiera izan zen, honek urbanizazioaren hasiera ekarri zuen. Hau da, ez zuten hainbeste mugitu behar janaria aurkitzeko, eta, bide horretatik, lehen herrixka edo bizigune finkoak sortu ziren, beti ere erreka edo ibaietatik hurbil. Nekazaritzaren teknikak hobetu zirenean, ez zen beharrezkoa mundu guztia nekazaritzan edo abeltzaintzan jardutea; beste ogibide batzuk jaio ziren, merkataritza. Horrek denak komenigarri bihurtu zuen biziguneak eta haien biztanle-kopurua handitzen joateko.

Gaur egun, prozesu hau oso garrantzitsua da, mundu osora zabaltzen hari delako. Gizakiaren historiak azken 200 urteetan ezagutu duen eta egun bizi duen prozesu garrantzitsuenetakoa da.

Urbanizazio Prozesuak ez du geldialdirik izan; gainera, are garrantzitsuagoa da gaur egun, mundu osora hedatu delako. Urbanizazioa dagoeneko ez da herrialde garatuenen kontua, zuzeneko eragina baitu mundu osoan.

Horregatik, gure bizitzaren esparru guztietan du eragina urbanizazioaren fenomenoak: ekonomia, kultura eta ingurumena.

• Ekonomian: hiriak ekoizpen guneak bihurtu ziren, industria-iraultzaren ondorioz, beraz fabrika gehienak hiriguneetan kokatu ziren.
• Kulturan: hiriak beti izan dira kultura sortzeko eta hedatzeko guneak. Artea, kulturaren agerkari adierazgarrienetakoa, hiriak hasiera-hasieratik bildu duen elementu bat da. Artea munduko hiri handienetan eta konplexuetan berritzen da, Antzinako Erroman bezala, era berean egungo New Yorken edo Los Angelesen. Hiria, aldi berean, kultura hedatzeko ibilgailua izan daiteke.
• Politikan: esan daiteke hiri bat zabalagoa den gorputz politiko baten barneko administrazio-unitate bat edo batzuen esparrura biltzen dela, lurralde edo nazio-estatu batera alegia. Herrialde bakoitzean oreka jakin bat dago boterea bertako gobernuaren eta maila handiagoko instantzien artean banatzeko; udal edo korporazio lokal batzuek beren politikak kudeatzeko botere handia dute; beste batzuek, berriz, jarduteko ahalmen txikia dute botere gorenen aurrean.

Hiriaren espazioa azkar zabaltzen ari da. Honek, izadiari eragin handia dakarkio, eta Hiri-hedapenak hainbat ingurumen-arazo sortzen ditu ere. Hiri bat sortzeko, energia eta materialen kontzentrazioa, eta azpiegitura fisikoak aldatzen dituzte, ezaugarri naturalak kontuan hartu gabe. Hirigintza handitzeko beharrezkoa da, baina, ekoizpen masiboa sortzen du.

Hirigintza-prozesuak ere, aditu askoren ustez, bereziki gutxi garatutako herrialdeetan duten hirigintza-prozesu lasterrak ondorio oso txarrak ditu:

• Eragin oso kaltegarria izaten ari da ingurumenean eta biztanleen bizi-kalitatean.
  • Megahiriek ur-behar ikaragarri handiak izaten dituzte.
  • Energia-kontsumo handiak izaten dira.
  • Birziklatzen ez diren hondakin kopuru oso handiak eragiten dituzte.
• Hirietako pobrezia handitzen ari da.
• Desberdintasun sozial handiak gertatzen ari dira eta horrek delinkuentzia eta kriminalitatearen igoera eta bestelako arazo sozial ugari eragiten ditu.

Biztanle ororen eskura dagoen eta bakean eta harmonian zirkulatzeko eskubidea dagoen lekua da. Elkargune bat edo auzo bat izan daiteke, hiriaren erdigunean, itsasoaren ondoan edo eremu publikoaren barruko beste eremu bateko zati batean kokatua, gizarte-interakzioa eta komunitate-zentzua sustatzen laguntzen duen tokia da.

Ondasun publikoan laguntzen dute; baita gizarte kohesioa sustatu ere. Definizioz, herritar guztiek erabil ditzakete, diru-sarrera eta egoera pertsonalak edozein izanik. Oro har, zirkulazio-bide irekiak hartzen ditu, hala nola: kaleak, plazak, errepideak; baita eraikin publikoetako eremu zabalak ere, hala nola, liburutegiak, eskolak, ospitaleak. udalak, geltokiak edo lorategiak, parkeak eta naturguneak, horien lurzorua jabetza publikokoa izanik.

Hiri-parkea (lorategi publikoa, udal-parkea edo parke publikoa ere deitua) hirigunean dagoen eta jolas eremua zein berdegunea eskaintzen duen parkea da.

Azpiegitura (etimologia: infra = «azpia») ingeniaritza zibileko, arkitekturako, hirigintzako eta abarreko profesionalek diseinatu eta zuzendutako giza errealizazioa da, beste jarduera batzuk garatzeko eta haien funtzionamendurako euskarri gisa balio duena, eta hiri zein enpresen egiturazko antolamenduan beharrezkoa dena. Herri-lanaren sinonimo gisa erabili ohi da, herri-onura eta gauzatze-kostuak direla eta Estatua arduratu delako obra hori eraikitzeaz eta mantentzeaz. Normalean, kostu horiek handiak izaten dira.

• Garraio-azpiegiturak.
  • Lurrekoa: kaleak, errepideak, trenbideak eta zubiak.
  • Itsasokoa: portuak eta kanalak.
  • Airekoa: aireportuak.
• Energia-azpiegiturak.
  • Elektrizitate-sareak: goi-tentsioa, erdi-tentsioa, behe-tentsioa, transformazioa, banaketa eta argiteria publikoa.
  • Beroa banatzeko sareak: hiriko berokuntza.
  • Erregai-sareak: oliobideak, gasbideak, kontzentratzaileak, banaketa.
  • Beste energia-iturri batzuk: presak, eolikoak, termikoak, nuklearrak, etab.
• Azpiegitura hidraulikoak.
  • Edateko uraren sareak: urtegiak, deposituak, tratamendua eta banaketa.
  • Hustubide-sareak: estolderia edo saneamendua eta araztegiak.
  • Birziklatzeko sareak: hondakinen bilketa, zabortegiak, erraustegiak…
• Telekomunikazio-azpiegiturak.
  • Telefonia finkoko sareak.
  • Seinale itxiko telebista-sareak.
  • Errepikagailuak.
  • Telefonoguneak.
  • Zuntz optikoa.
  • Telefonia Zelularreko gelaxkak.
• Eraikuntzako azpiegiturak.
  • Etxebizitza.
  • Merkataritza.
  • Industria.
  • Osasuna: ospitaleak, osasun-zentroak...
  • Hezkuntza: ikastetxeak, institutuak eta unibertsitateak.
  • Birsortzea: parkeak eta lorategiak.

Azpiegitura-obra handiek, askotan, inpaktu sozialak eta ingurumenekoak eragiten dituzte, eta arriskuan jartzen dute komunitateen osasuna eta ongizatea; beraz, ingurumen-inpaktuaren azterketa sakonak egin behar dira obra horiek egin aurretik.

Era berean, azpiegitura izenarekin deitzen zaio "azpiegitura berdeari", nagusiki landarez eta lurrez osatua dagoena eta eraikitako inguruneetako euri-uraren kudeaketa hobetzeko helburua duena, airearen kalitatea hobetuz, "Bero-uharte" efektua murriztea, etab.

Parisko garraio sistema oso eraginkorra da tamaina horretako megalopoli batentzat. Bere kaleak egoera onean mantentzen dira eta ibilgailuentzat arazo bakarra, pilaketak egotea da. Sistema eraginkor batek, metro-sistemarekin lotzen ditu aldiriko trenak, eta hori, aldi berean, autobus-ibilbideen sare trinko bati lotuta dago. Ondorioz, oso erraza da hirian zehar mugitzea.

Paris, Europa osoarekin konektatzen da autobien sare modernoetan TGV trenbide sistema osoari esker. Hasieratik erabaki zen Paristik Lyonera doan linea berriak bidaiarien trafikorako soilik balioko zuela, eta abiadura handian joateko diseinatutako ekipo ibiltaria erabiliko zela. Linea honetako gauzarik harrigarriena tunelen presentzia eza da.^[7]

Parisko metroa, Frantziako Paris hiriari eta inguruko herri batzuei zerbitzua ematen dien metropoli-trenbide sare bat da. Lehen zatia, 1900eko uztailaren 19an amaitu zuten, munduko seigarren metro sarerik antzinakoena bihurtuz, Chicago, Boston, Glasgow, Budapest eta Londresen atzetik. Hiriko ikurretako bat da, neurri handi batean art-nouveau-aren eragina duena, eta hiriaren barruan geltoki eta linea dentsitate handia du, metropoli-eremuan dauden geltoki gutxirekin kontrastatzen duena. Gaur egungo 303 estazioetatik 24 gainazalean daude, 43tan bi linea gelditzen dira, 11tan horietako hiru gelditzen dira, eta azkenengo 5etan – lau edo gehiago.

1845 inguruan, Parisko Udalak merkantziak garraiatzeko lurpeko linea bat eraikitzea erabaki zuen, hiriko geltoki ezberdinak lotuz, garai hartan Gare du Nord, Gare de l'Est, Bastille, Gare de Lyon, Orléans, Enfer, Gare Montparnasse, Gare des Invalides eta Gare Saint-Lazare.1871ko hauteskundeen ondoren, aldiriko tren bat eraikitzea aurreikusten zuten. Hori dela eta, 1856 eta 1890 artean, arrakastarik gabeko zenbait proiektu burutu ziren, horien artean Girardeko ur-metroan edo Chicagoko aireko metroaren antzeko zerbait.

1900eko Parisko Erakusketa Unibertsala eta 1900eko Joko Olinpikoak gertu zeudenez, erabaki irmo bat hartu zen. Horregatik, 1896ko apirilaren 20an, Fulgence Bienvenüe proiektua onartu zen, eta Montparnasse-Bienvenüe geltokia eskaini zitzaion. Lehen linea eraikitzeko lanak urte bereko urriaren 4ean hasi ziren..^[8]

Hasierako proiektuak Nation-Étoile-Nation linea zirkular bat eta zeharkako bi linea hartu zituen, iparraldetik hegoaldera (Porte de Clignancourt-Porte d 'Orleans) eta ekialdetik mendebaldera (Gambetta etorbidea – Porte Maillot).

Lehen linea (Porte de Vincennes – Porte Maillot) 1900eko uztailaren 19an ireki zen, 1900eko Parisko Olinpiar Jokoei zerbitzua emateko, Bois de Vincennes-en ospatu zirenak. Aurreikusita zegoen 1900eko Parisko Erakusketa Unibertsalaren aurretik irekitzea, urte bereko apirilaren 14an hasi zena, baina ezinezkoa izan zen. Geltokietako sarrerak, art-nouveau estilokoak, Hector Guimardek diseinatu zituen.

Parisko katakonbak (frantsesez: Les Catacombes) hiriburuko hilerri ospetsuenetako bat dira. Erromatarren garaian, kareharrizko meategietan kokatutako tunel eta lurpeko gela sare bat da. Meategiak, hilerri arrunt bihurtu ziren XVIII. mendearen amaieran. Gaur egun, sei milioi giza hezurdura baino gehiago dituen hezurtegi bat bezala kontserbatzen da; mota honetako kontzentraziorik handiena Europan.^[9]

Bere bisita ofizialak, Parisko hamalaugarren barrutiko meategiak hartzen ditu, eta 800 metroko hezurrez forratutako horma galeriak ditu. Baina publikoari irekitako zati hau, bosgarren, seigarren, hamabigarren, hamahirugarren, hamabosgarren eta hamaseigarren barrutietan dauden "Parisko lurpeko harrobien" (frantsesez: les carrières souterraines de Paris) % 0,5a besterik ez da. Galeria hauen bisita. 1955eko azaroaren 2ko ministro-agindu baten bidez debekatu zen, legez kanpoko praktika hau oraindik ohikoa den arren.

1786an Charles-Axel Guillaumot, Harrobien Ikuskari Nagusiak meategi higatu hauen erabilera ezarri zuen, batez ere mila urte baino gehiagoren ondoren hiriko hilerri txikiek betetzen zituzten giza hondakin ugariengatik. Aldi berean, Les Halles barrutiak gaixotasunak jasaten zituen gorpuen erabilera desegokiaren ondorioz.

Saint Nicolas des Champs hilerritik zetozen gorpuak izan ziren lekualdatu zituzten lehenak. Place de Grève, Hôtel de Brienne eta Rue Mesléeko desordenek eragindako heriotzen gorpuak, katakonbetan jarri ziren 1788ko abuztuaren 28 eta 29an.

15 hilabete inguru behar izan ziren hilerri askotatik zetozen milioika hezur lekualdatzeko, gauez egiten zena, hiria gurdietan gurutzatuz. 1870eko hamarkadan amaitu zen lana, 6 milioi paristar ingururen hondakinak metatuz.

Katakonben hormak, grafitiz estalita daude, XVIII. mendeaz geroztik. Hezurrak harresi moduan kokatuta daude. Harrobien Ikuskari nagusiak hartutako erabakia da, non hezurren jatorria identifikatzen duten plakak aurki daitezkeen, baita latinezko epitafioak dituzten aldare txikiak ere.

Katakonben kilometro eta erdi inguru baino ez dago irekita publikoarentzat; izan ere, Parisko agintariek, katakonben barruan meza beltzak eta erritualak egiten zirela jakin zuten.Tunelen sistema konplexuegia da, eta bisitaria zein kaleren azpian dagoen identifikatzeko plakak dituzten arren, oso erraza da bidean galtzea. Pasabide estu eta baxuegiak daude, eta horietako batzuk erraz urez betetzen dira; horregatik, bisitariek gidari baten laguntza izan behar dute. Arrisku horiek direla eta, 1955eko azaroaren 2tik, legez kanpokotzat hartzen da eskolta ofizialik gabeko bisita oro, eta hori bete ezean, 60 euroko isuna jartzen da. Hala ere, Parisko hiriak, hainbat sekretu gordetzen ditu, estolden edo metroaren bidez katakonbetan sartzea ahalbidetzen dutenak.

XIX. mendearen erdialdetik aurrera, New York bere azpimundu erraldoia eraikitzen hasi zen. 10.300 kilometro estolda eta dozena bat tunel baino gehiago ibai azpian eraikiz. Sare konplexu horretan, XVII. mendeko gotorlekuak, kontrabandisten tunelak eta lege lehorrean zehar sortutako hainbat ezkutaleku klandestino daude.

Askok uste dute Londresek munduko metro sarerik zaharrena duela, baina New Yorkekoak bere lehen tunela Londresko metroa martxan jarri baino ia 20 urte lehenago ireki zuen. Tunela, Brooklyn etorbide atlantikotik hamar metrora dago eta, neurri batean, frantziarrek finantzatu zuten. 1859an, ustelkeriek proiektua amaitaraztea ekarri zuten.

Halaber, oraindik behera bota ez diren harresietako baten atzean John Waylwuthen egunkariari falta zaizkion 18 orrialdeak aurkituko liratekeela uste da, Lincoln presidenteari tiro egin zion gizona. 1865ean egin zen epaiketan desagertu ziren orri hauek.

Lagos (yorubaz) Nigeriako kostaldean dagoen portu hiri bat da, izen bereko estatuan, non 1976ra arte hiriburua izan zen (gaur egun Abuja), Beningo badiaren kostaldean eta kontinentearen aurrean dagoen artxipelago batean. 13.123.000 biztanle ditu (2015) herrialdeko lehenengo hiririk populatuena da; Afrikako bigarrena, Kairoren (Egipto) atzetik. Gainera, Afrikako kontinenteko hazkunde demografiko handietan bigarrena da, eta munduko zazpigarrena, Afrikako bigarren eremu Metropolitar handienaren nukleoa eta munduko 24.a biztanleriari dagokionez.

Lagos udalerriak, Lagos uharteak, Ikoyi uhartea eta Victoria uhartea hartzen ditu, kontinenteko lurraldearen zati bat bezala, LCCk administratzen zuen (Lagos Hiriko Udala, ingelesezko siglengatik), baina 1976an desegin eta zenbait AGLetan banatu zen (tokiko gobernu eremuak). Lagos udalerri inguruko lurraldeak, bestalde, zenbait herrixka eta kokaleku bananduak hartzen zituen: Mushin, Ikeja eta Agege. Aintzira, herrialdeko antzinako hiriburua izan zen, 1991n Abuyara lekualdatu zen arte.

Lagoseko ekonomiari dagokionez, Lakuak Nigeriako hiririk oparoenak dira, gainera nazioaren aberastasunaren zati handi bat eta jarduera ekonomiko gehiena hemen biltzen da. Bizi-kalitatea handiagoa da Lagosen herrialdeko beste edozein tokitan baino. Hala ere, 2002. urterako, Lagos estatuaren urteko diru-sarrera osoa 220 milioi dolarrekoa da, beraz, bizi-kalitatea baxua da munduko estandarrekin alderatuta.

Nazio mailako banku eta finantza-erakunde gehienak hirian daude, eta Nigeriaren industria-ahalmenaren erdia baino gehiago haren aldirietan dago, bereziki Ikeja inguruan. Aipagarria da hirian manufakturatutako ondasun asko ekoizten direla, ekipo elektronikoak, kimikoak, garagardoak, janari prozesatua eta ehunak barne. Hiriko portua, Nigeria osoko handiena eta Afrikako handienetako bat da, Nigeriako Portu Agintaritzak administratzen du eta hiru sektoretan banatuta dago: portu zaharra (gaur egun erabiltzen ez dena), Apapako portua, hiru sekzioetatik handiena eta hiru sekzioetatik handiena dena, eta Tin Can.16. Portuko merkantzia nagusia petrolioa da, 1997 eta 2000 artean nabarmen handitu zena.^[10]

Erdi garatuta dagoen edozein gizartetako eguneroko bizitzan, zerbitzu publiko ugari aurki ditzakegu, zaharrenetatik hasi (posta) eta modernoenetaraino.

Zerbitzua, zuzenean sektore publikoak dituen baliabideen bitartez edo zerbitzu horiek hornitzen dituzten enpresak finantzatuz eman daiteke. Zerbitzu publikoaren existentziak nolabaiteko gizarte kontsentsua du. Herritar guztiontzat eskuragarri egon behar diren oinarrizko zerbitzuak behar direla kontsideratzen da; herritarren diru sarrerak kontuan izan gabe. Su-hiltzaileak, polizia, oinarrizko medikuntza, oinarrizko hezkuntza, eta zenbait azpiegituraren mantenimendua, zerbitzu publikoen adibide dira .

Hauek dira zerbitzu batzuk, besteak beste:

Edateko uraren hornidura-sarea, kateatutako ingeniaritzako obra-sistema da. Honi esker, hiri, herri edo populazio-dentsitate altuko landa-espazioetako biztanleen etxebizitzetara, edateko ura eramaten da.

Edateko uraren hornidura-sareak jatorritzat duten ur-iturriaren arabera sailka daitezke:

• Uharketan bildutako euri-urak.
• Lurrazpiko ura azaleratzen den iturburu naturaletatik eratorritako urak.
• Iragazteko putzu edo galerietatik jasotako lurrazpiko urak.
• Ibai, erreka, urtegi edo aintzira naturaletatik datozen azaleko urak (azaleko urek aurretiko tratamendua daukate).
• Itsasoko ura (gatzgabetu egin behar da derrigorrean).

Ura edangarri bihurtzeko bere jatorriaren arabera tratatu behar da. Tratamendu hauek oso desberdinak izan daitezke: desinfekzio eta filtrazio hutsak adibidez, baita gatzgabetze konplexuagoak ere.

Liburutegi publikoa toki-mailako informazio-zentro bat da eta bere erabiltzaileei mota orotako ezagupenak eta informazioa eskaintzen dizkie.

Liburutegi publikoaren zerbitzuak eskaintzeko orduan, oinarrizko baldintza bat da pertsona orok informazioa eskuratzeko orduan eskubide berberak izatea, adina, arraza, sexua, erlijioa, nazionalitatea, hizkuntza edo gizarte-maila edozein izanda ere. Arrazoi desberdinak direla medio, zerbitzu eta material arruntak erabiltzea ezinezkoa zaien erabiltzaileen kasuan, zerbitzu eta material bereziak eskainiko dira, esate baterako, hizkuntz gutxiengoen kasuan, minusbaliotasunak dituzten pertsonen edo ospitaletan edo kartzelan dauden pertsonen kasuan.

Adin-talde guztiek aurkitu behar dute beren beharretara egokituriko materiala. Bildumek eta zerbitzuek mota guztietako euskarri egokiak barne hartu behar dituzte, nola teknologia modernoen ingurukoak hala material tradizionalei dagozkienak. Funtsezkoak dira haien kalitate ona eta bertako premietara zein baldintzetara moldatuak izatea. Materialek gaur egungo joerak eta gizartearen bilakaera islatu behar dituzte, baita gizadiaren esfortzuaren eta irudimenaren memoria ere.

Ez funtsak ez zerbitzuak ere ez dira ideologia, politika edo erlijioa dela eta zentsuratuko, eta ez dira presio komertzialen menpe egongo.

Gizarte segurantza —gizarte asegurua eta gizarte aurreikuspena izenez ere ezaguna da— gizarte ongizateko atal nagusi bati doakio batez ere, gizarte babesari loturik dago eta gizarteko arazo diren osasuna, txirotasuna, zahartzaroa, ahal urritasuna, etxebizitza, langabezia, haurrak dituzten familiak, familia ugariak, arriskuan dauden familiak eta antzeko beste egoera batzuekin du zerikusia.

Nazioarteko Lan Erakundeak 1991an argitaratu zuen “Gizarte segurantzaren administrazioa” agiria, eta bertan esaten du gizarte segurantza dela:

«

Gizarteak bere kideek dituzten ekonomia eta gizarte gabezien aurka, bitarteko publiko batzuk erabiliaz, ematen dien babesa da, eta hala izan ezean, gaixotasuna, amatasuna, lan-istripua edo lan-gaixotasuna, langabezia, ahalmen ezintasuna, zahartzaroa eta heriotzaren ondorioz diru-sarreren desagerpena edo gutxitze handia eragingo lukete; eta, era berean, osasun zaintza bidez ematen den babesa eta haurrak dituzten familiei ematen zaien laguntza da.

»

Posta gutunak, idatzizko agiriak, dirua eta paketatutako objektuak bidaltzaile izeneko pertsona batengandik jaso, helbide batera garraiatu eta bertan hartzaile izeneko pertsona bati emateko sistema bat da. Posta zerbitzua unibertsala eta publikoa da: munduko edozein tokitako edozein pertsonatara igor daiteke gutun edo objektu bat.

Justizia oinarrizko printzipio filosofikoa, juridikoa eta morala da: printzipio horren arabera, giza ekintzak onartu edo baztertu egin behar dira, ekintza horiek moralari (ongiari), zuzenbideari, bertuteari edo portaeren beste edozein arauri erreparaturik duten meritua aintzakotzat hartuz.

Estatu baten barruan, "Justizia" erakunde multzo bat da (polizia, auzitegiak, kartzelak…), legearen erresuma inposatzen duena eta printzipio filosofikoarekin beti beharrezko loturarik ez duena. Indarrean dagoen agintaritzaren legeak errespetarazteko funtsezkoa da, zilegi izan ala ez. Suposatzen da justiziak legea errespetatzen ez duen edonor zigortzen duela legeak irakastea helburu duen zigor batekin, zigor horrek, helburu didaktiko horretaz gain, ondare pribatuan zein komunean edo ingurumenean egindako akatsak konpontzen lagunduko duela.

Justizia, balio politiko gisa, zerrenda guztien erdigunean agertzen da. Ez da gobernariek soilik izan behar duten balioa, edozein instituziok edo pertsonak izan behar duen balioa da. Justizia da autoritate politikoa justifikatzeko erabiltzen den arrazoi nagusietako bat, izan ere, autoritate politikoak justizia bermatu behar du.^[11]

Hondakinen kudeaketa, zaborraren garraioa eta bilketa burutu ondoren, hauen tratamendua era egokian egitea helburu duten jarduera eta prozesu guztien multzoa da. Ingurumena zaindu eta giza jardueren jasangarritasuna bermatzea zein herritarren bizi kalitatea egokia izatea dira jarraian aipatuko diren jarduera multzo honen helburuak. Termino honek prozesu guztiaren atal oro hartzen ditu bere baitan, hondakinak biltzen den momentutik honen berreskurapen, balorizazio edo eliminazioraino.

Babes Zibila ia herrialde guztietan bertako gobernuen laguntzaz antolatzen diren ekintza multzoak dira. Helburua edozein larrialdiaren aurrean (uholdeak, lurrikarak, suteak, istripu larriak) herritarrak antolatzea da horien ondorioei aurre egiteko. Halaber, Babes zibila komunitate baten barruan helburu horrekin antolatutako pertsonak dira. Ofizialki 1949ko abuztuaren 12an sortu zen, Genevako Itunaren bitartez.

Arriskurik, kalterik edo arriskurik eza da segurtasuna. “Segurtasuna” kontzeptua latinezko securitas hitzetik dator, eta, aldi berean, securus adjektibotik eratortzen da; izan ere, azken hori se («gabe») eta cura («kontuz» edo «kezkaz») osatzen da; eta horrek beldurrik, kezkarik edo kezkatzeko beldurrik gabe esan nahi du.^[12]

Segurtasun publikoa Estatuak herritar guztien eta haien ondasunen osotasuna bermatzeko eskaini behar duen zerbitzua da.

Estatuak bermatzen du segurtasun publikoa, eta erantzukizun handiena du gizarte-arloko aldaketak saihesteko. Hori dela eta, segurtasun publikoa unibertsala izan behar duen zerbitzua da (pertsona guztientzat zuzendua), herritarren eta haien ondasunen osotasun fisikoa babesteko.

Nahiz eta hiri-indarkeriaren esanahiak hainbat definizio izan, gaur egun kriminalitatearen fenomenoarekin bakarrik lotzen da, bere dimentsio indibidualean.

Delinkuentzia eta krimena sortzen denean -bai periferiako auzoetan, bai hiri probintzialetan, bai hiriburu handietan- presio sozial sakon eta konplexuen substratua dago. Hori dela eta, gizarte-arazo larriak saihesteko gai den hiri-gizarte bat kontserbatu nahi badugu, lehenik eta behin, segurtasuna eta zibilizazioa maila onargarrietan mantentzeko gai diren indarrak indartu behar dira

Garraioa desplazamendua eta komunikazioa helburu dituen prozesu multzoa da. Prozesu horiek gauzatzeko, hainbat garraiobide erabiltzen dira (autoa, kamioia, hegazkina, etab.), komunikazio-bide jakin batzuetatik zirkulatzen dutenak (errepideak, trenbideak, etab.). Garraioaren esparrua hiru taldetan bana daiteke, betetzen den funtzioaren arabera: azpiegiturak, ibilgailuak eta negozio-eragiketak.

Gizabanakoari osasuna sustatu, babestu eta lehengoratzeko ematen zaizkion zerbitzuen multzoa da. Espainian Osasun asistentzia izenez ezagutua bada ere, Latinoamerikako herrialde batzuetan arreta mediko, asistentzia mediko edo osasun-arreta bezala ezagutzen da.

Osasun-laguntzatzat hartzen dira gaixotasunen prebentzioa, tratamendua eta maneiua eta ongizate mentala eta fisikoa zaintzea, medikuntza, farmazia, odontologia, obstetrizia, erizaintza eta antzeko lanbideek eskainitako zerbitzuen bidez.

Munduko Osasun Erakundearen arabera, osasun-laguntzak osasuna sustatzeko diseinatutako ondasun eta zerbitzu guztiak hartzen ditu bere baitan, "prebentziozko, sendatzeko eta arintzeko esku-hartzeak, gizabanakoei zein biztanleei zuzendutakoak" barne.^[13]

• Osasun asistentzia publikoa:^[14]

Bere izenak esaten duen bezala asistentzia hau publikoa da. Barnean segurtasun publikoa edo osasun aseguru publikoak daude.

• Osasun asistentzia pribatua:

Bere izenak esaten duen bezala asistentzia hau pribatua da, ondorioz Aseguru-konpainia pribatuen bidez egiten da edo Hornitzaileari zuzenean ordainduta.

Zerbitzua, bezero bati eskaintzen zaizkion ahalmen intelektual edo tekniko huts batez baliatzen diren jarduera ekonomikoen multzoa da. Hezkuntza, berriz, ezagupenen transmisioaren bidez, pertsonen sozializazioa ahalbidetzen du prozesua da. Hezkuntza sistema, beraz, biztanlea hezitzea ahalbidetzen duen hainbat osagairekin osatutako egitura da. Eskolak, unibertsitateak, bibliotekak, irakasleak, besteak beste, sistema honen parte dira.^[15]

Gizarte erakundeak dira  hezkuntza sistemaren gestio eta erregulazioaren  erantzule. Hezkuntza Ministerioaren edo antzeko organismoen bitartez, erakundeek, lurralde bakoitzeko hezkuntzaren garapenerako oinarriak finkatzen dituzte. Modu honetan ikasketa programak zehaztuko dira eta oinarrizko hezkuntzako praktikak finkatuko dira, besteak beste.

Estatu mailan kudeatzen diren instituzioak existitzen dira (hezkuntza publiko moduan ezagutzen dena), baina hezkuntza zerbitzua eskaintzen duten eta korrituak bilatzen duten sektore pribatuak ere badaude. Hezkuntza sisteman, eskola publikoak eta eskola pribatuak, unibertsitate publikoak eta unibertsitate pribatuak eta abar elkarbizitzen dira.

Erakundeetan, administrazioa edo arduralaritza zuzendaritzak bere kudeaketa-jardueran jarritako helburuak lortzeko eta emandako bitartekoak modu eraginkorrenean erabiliz, erakundeko pertsonak, baliabide eta sistemak koordinatu, helburuak lortzeko hartu behar diren erabaki zehatzak hartu eta abiarazi egiten dituen funtzioa edo jarduera da. Horrela, kudeaketa erabaki estrategikoez arduratzen den bitarteaz, administrazioa eguneroko zereginaz arduratzen da, zuzendaritzatik ezarritako politikak eta programak martxan jarriz. Horrela, administrazioaren funtzioa exekutiboa da batik bat, kudeaketan ezarritako irizpideak aplikatuz.

Gentrifikazioa langileen mailako eta diru-sarrera gutxiko auzoetan diru gehiago duten pertsonek higiezinak erosten dituztenean gertatzen den desplazamendu soziokulturala da. Gentrifikazioaren ondorioz, batez besteko diru-sarrera igo egiten da eta familien batez besteko kide-kopurua jaitsi egiten da, eta lehendik auzoan bizi ziren lagun txiroagoek ezin diote alokairuen, etxebizitzen prezioen eta zergen garestitzeari eutsi eta alde egin behar izaten dute. Modu horretan moldatutako auzoetan negozio eta denda berriak irekitzen dira, eta honek oraindik diru gehiagoko jende gehiago erakartzen du eta bertakoen irisgarritasuna are gehiago jaisten du.

Kasu batzuetan, administrazio publikoak auzo narriatuen egoera hobetzeko asmoz sortzen dituen egitasmoen ondorioz, mota honetako prozesuak gerta daitezke. Azpiegitura berrien eraikuntza sustatzen da, etxebizitza zaharkituen eraberritzerako diru-laguntzak eskaintzen dira, eta denda berriak kokatzeko laguntzak ematen dira, eta honek jabegoen prezioa igotzen du.

Azken urteotan, zenbait adibide nabarmendu dira, hala nola Berlingo zati askoren birmoldaketa (Harresia erori ondoren), Manhattango meatpacking-a eta Madrilgo Chueca.

Tugurizazioa jatorri latindarreko hitz espainiarra da (tugurium), batez ere Iberoamerikako hirietan izandako hiri-prozesuak deskribatzeko sortua.

Tugurizazioak gentrifikazioaren alderantzizko prozesua esan nahi du, klase ertainak eta altuak desagertu eta klase sozial pobre edo marjinalekin ordezkatzea. Tugurizazioaren arrazoi nagusia, kasu askotan, bizitza modernorako hobeto prestatutako tokien aldeko lehentasunari dagokio.

Iberoamerikako hiri garrantzitsuak, hala nola Lima, Peruko hiriburua, edo Quito, Ekuadorreko hiriburua, bilakaera hori jasaten ari dira beren gune historikoetan.^[16]

Gizarte klasea estratifikazio sozialaren mota bat da, zeinean gizabanakoen talde batek ezaugarri komun bat partekatzen duen, sozioekonomikoki elkarren artean erlazionatzen dituena. Harreman horiek interesa sortu edo interesagatik edo objektuengatik sortuak izan daitezke, zeinak komunak kontsideratzen diren eta gizabanakoen arteko elkartasuna indartzen duten.

Gizabanako bat klase jakin bati atxikitzeko, funtsean, irizpide ekonomikoak erabiltzen dira, beste gizarte-estratifikazio mota batzuetan ez bezala, kastetan eta estamentuetan oinarriturik, non atxikipenaren oinarrizko irizpidea ez baita ekonomikoa (nahiz eta talde jakin bati atxikitzeak bigarren mailako baldintza ekonomikoak ekar ditzakeen).

• Oro har, klase bat osatzen duten gizabanakoen multzorako interes komun batzuk daude, edo haien botere politikoa eta gizarte-ongizatea maximizatzen dituen gizarte-estrategia bat. Zenbait kasutan, gizabanako batzuk ez dira beren gizarte-klasearen interesez ulertzen.
• Oro har, familia baten jaiotzeak eta herentziak zehazten dituzte mota batera edo bestera atxikitzeko baldintza ekonomikoak. Hala, gizarte gehienetan, gizarte-egoera ahuleko klaseetako seme-alabek klase pobreenetako kide izaten jarraituko dute, eta klase aberatsenetako seme-alabek aukera handiagoa dute klase aberatseko gainerako bizitzan parte hartzeko.

Antzinatik, arrazoi sozialak, geografikoak eta eraginkortasun ekonomikoa direla eta, biztanleria-guneetan edo komunikazio handia dagoen inguruetan kontzentratzeko berezko joera izan da. Kontzentrazioak dakartzan abantaila horiek direla eta, eskaera handiagoa dago lurzoru-eskaintzari dagokionez. Hau da, erabilera intentsiboagoa den heinean, lurrak balio handiagoa hartzen du.

Klase altuko eta herri-mailako merkataritzaren arteko lurzoruaren balioak ez dira asko urruntzen. Izan ere, merkataritza-gune publikoetan kokatutako lokal bat errentagarriagoa izaten da lokal bat baino (goi-geruzako eremuetan).

Metropolia, hiri zentrala biltzen duen eskualde urbano bat da. Beste modu batera esanda, eskualde edo herrialde batean garrantzi ekonomiko, politiko eta kultural handia duten eta eskualdeko edo nazioarteko konexioetarako, merkataritzarako eta komunikazioetarako garrantzitsuak diren hiri global eta handiak dira metropoliak.

Termino hau, Antzinako Grezian erabiltzen zen geroago, kolonia bihurtuko ziren hiriak izendatzeko.

Populazioari dagokionez, horrelako hiriek, 1 eta 10 milioi arteko biztanleak dituzte. Baina populazioa ez da, ekonomia bezain garrantzitsua. Biztanle hauek, zerbitzu guztiak jasotzen dituzte, baina horrelako hirietan garatzen diren jarduera ekonomikoak, askotarikoak eta konplexuak dira.

Metropoliek, zein hiri handiek, hainbat arazo izaten dituzte; hala nola, ustelkeria, langabezia, pobrezia, ingurumen arazoak, gatazka sozialak, zerbitzuen horniketaren hondatzea…^[17]

Honen adibide, Erroma edo Milan dira.

Hiri industrialetan, produktu manufakturatuetan lehengaiak eraldatzen dituzten establezimenduak dira nagusi. Bertan, industria ezberdinen metaketaka dago. Azken honek, ingurunearen kutsaduragatik, paisai urbanoa negatiboki eragiten ari da.

Landetatik etorritako jendea, hirietara joaten hasi zen eta fabriketatik gertu zeuden auzo inprobisatuetan ostatatzen ziren. XIX.mendeko hiri industrialetan, langileak, egoera larrian bizi ziren. Ordu askotako lanegunak burutu behar zituzten eta zigorrak jasaten zituzten nagusiak euren errendimendua nahikoa ez zela uste zuenean. Soldatak ere oso kaskarrak ziren. Auzo txiroetan bizi ziren, zerbitzu publiko eskasekin. Industriaren garapenak behar zuen inbertsio-tasa altuak errendimenduak ere altuak izatera behartzen zuen eta horren zama langileen gainean jartzen zen. Ez zeuden higiene neurririk, ezta estolderia sistemarik ere ez, beraz, kaleak zikin zeuden. Fabrikak gertu zeudenez, kutsadura hazi egiten zen.^[18]

Langileen egoera larri honek pentsamendu sozialista eta marxista garatu zuen, langileak industrialismoaren gehiegikerien aurka antolatzen ziren bitartean. Langilea beste makina bat balitz bezala hartzen zuen industriako metodo zientifikoak, alienazio kontzeptua sortzera eraman zuen teoria marxistaren baitan: antzinako artisauek ez bezala, langileek euren lanaren fruituarekin duten harremana arrotza da, langilea bere gizatasuna galduz horrela.

Hiri industrialen sorreran, populazioa hazi egiten da immigranteen etorreragatik. Garraio zerbitzuek, betetako azaleraren igoera baimentzen dute. Hiria, komunikazio bideetatik hedatzen da. Harresiak eraitsi egiten dira; bulebarrez ordezkatuz.

3 zatitan banatzen da:

• Erdigunea (luxuzko egoitzak eta merkataritza eta administrazio jarduerak).
• Zabalgunea (kalitatezko etxebizitzak eta erosotasun berriak dituen burgesia).
• Kanpoaldea (langileen industriak eta auzoak, gaizki egituratuta, instalazio gutxi eta babespeko etxebizitza, marjinaltasun guneak eta gatazka soziala.

Paris:

• XIX.mendean, iraultza handien agertokia izan zen.
• Ia hiri osoa bota zuten eta etorbide handiak zabaldu zituzten
• Ondare kultural handia galdu zen

Funtzio urbanoak, hirian bertan egin daitezkeen jarduerak dira. Normalean funtzio printzipal bat izaten du. Adibidez, Madrilen, funtzio politiko-administratiboa da nagusi, baina funtzio komertzialak, industrialak, erresidentzialak, aisialdikoak... ere garatzen dira. Orokorrean, hiri gehienak multifuntzionalak dira; funtzio printzipalaz gaindi, beste hainbat funtzio garatzen direlako. Honen adibide da Argentina.

Zonalde hauek bereiz daitezke:

• Egoitza nagusiak
• Bigarren mailako egoitzak
• Merkataritza guneak
• Industrialdeak
• Portuak eta aireportuak
• Ekipamendu publikoak, kulturalak, kirol instalazioak eta abar
• Zerbitzu azpiegiturak
• Garraio azpiegitura
• Erakunde publikoak

Bitarteko hiriak, tamaina ertaina duten eta 20.000 eta 150.000 biztanle dituzten hiriak dira. Funtzio politiko-administratiboak eta zerbitzuetakoak (osasuna, hezkuntza eta finantzaketa)  betetzen dituzte eta eskualdeetako izadi-gune gisa funtzionatzen dute. % 10 baino gehiago handitu dute herrialdeko hiri biztanleriaren partaidetza.

Errealitate askotarikoak suposatzen dituzte, oso zabalduak eta testuinguru guztiak presente daudenak, baina ez dira aglomerazio urbanoak bezain agerikoak. Presentzia diskretua eta basatia (ez isolatuta) ez hain agerikoak, eta ez hain presenteak, behatoki egoki bat ez badago behintzat.

Hain zuzen ere, CIMES proiektuaren helburuetako bat, hiri horiek ikusgarriagoak izatea, beraien ezaugarriak azpimarratuz eta bere aniztasuna kontuan hartuz da.

Hiri kulturala, arkitektura, museo, jaialdi, artelan, kongresu edo beste ariketa kulturalengatik populazioa erakartzen duen hiria da. Beste lurralde guztia, landa inguruak hartzen du. Honen adibide nagusiak Amsterdam, Dublin, Praga, Miami, Paris, Bartzelona, Milan, Erroma, Viena eta Londres dira.

Herri kulturalak, antzoki, museo, galeria, ondare gune, kontzertu areto, Michelin izardun jatetxe...gatik izaten dira izendatuak.

Hiria berez, biztanle dentsitate handiko eta industria nahiz zerbitzuen sektore ekonomiko garrantzitsuak dituen gune eraikia da. Kultura berriz, gizarte edo gizatalde baten ezaugarri diren berezitasun espiritual, material, intelektual eta afektiboak dira. Arteaz gain, honen barnean dira bizimodua, oinarrizko eskubideak, balio sistemak, ohiturak eta sinesmenak. Horrela, kulturak hiru atal nagusi ditu: artea, hizkuntza eta teknika...^[19]

Funtzioak:

• Erabilera
• Sentimenduen zabalkundea
• Garapen iraunkorra
• Diru-sartzea
• Ondare higiezin bat babestea
• Nazioarteko mailan sendotasuna eta unibertsitateen arteko lankidetza
• Ezagutzaren transferentziaren alde egitea

Hiri administratiboak, funtsean, gobernuaren egoitzak dira. Normalean herrialdeko erdigune ekonomiko edo geografikoan kokatzen dira. Orokorrean,bere sorrera ez da espontaneoa, helburu batekin sortzen dira. Adibidez, La Plata edo Azul.

Erakunde administratibo batek hiriko bizitza modu ordenatuan egitea ahalbidetzen du.

Hiriko administrazioa, herrialde bakoitzaren arabera, hainbat erakunderi dagokio. Hiri bateko administrazio organoa izendatzeko erabiltzen diren izen arrunten artean udala eta prefektura daude. Erakunde horiek hirigintzaz arduratzen dira, dagozkien lege nazionalek emandako eskumenen arabera eta garraio sistema publikoa, eskola sistema eta liburutegi publikoak, polizia eta suhiltzaileen administrazioa arduratu daitezke. Hiriko administrazioa, oro har, alkate batek edo udal presidenteak eta / edo kontseilu batek zuzentzen dute, guztiak herri bozketa bidez hautatuak (erregimen demokratikoetan).

Hiri turistikoak, aisialdirako eta atseden jarduerei eskainitako hiriak dira.^[20] Orokorrean mendi zentroetan edo kostaldeetan kokatzen dira. Adibidez, Bariloche edo Mar de Plata.

Hiri turistikoa turistek bisitatzen duten interes lekua da, normalean bere balio kulturala berezkoa delako, bere esanahi historikoa duelako edo edertasuna, aisialdia, abentura eta dibertsioa eskaintzen dituelako. Hiri baten leku erakargarriak funtsezko elementuak dira turismoaren motibazioan. (Ostalaritza, gastronomia, txangoak egiten dituzten agentziak, tokiko negozioak, besteak beste)

Helmuga turistikoa turismoaren diru sarreren menpe dagoena hiri, herrialde, estatu, eskualde edo herri bat da. Adibidez, Siem Reap Kanbodiako turismo helmuga ezaguna da, batez ere Angkorreko tenpluak duen gertutasunagatik.

Guzti honek turismo gune bakoitzak aukera paregabeak eskain ditzakeela erakusten digu, zeren turismoarekin lotzen diren jarduera kopurua oso handia da.

Espazio hauetako gehienen ohitura bidaian zehar bisitatutako paisaien eta monumentuen oroitzapenak egiteko argazkiak ateratzea bada ere, turismo arlo batekin inplikatzeko modu askoz ere aktiboagoak daude. Hala nola, txirrindularitza, urpean igeri egitea, espedizioak, paisaiak...

Portuko hiriak, ibaien, aintziren edo itsasoen ertzetan instalatzen diren hiriak dira. Horietan bidaiarien eta kargen mugimendua nabarmena da. Lurreko eta ur garraiatzeko konexio zentroak dira. Adibidez, Bahia zuria edo San Antonio Oeste.

Portuko hiria, beste batzuk ez bezala, guztiz osotasunean aitortzen den burua da, beste bati lotuta mantentzen duen falta iraunkorrean. Hiriko portua bere beste "erdia" bilatzen du, eta gabezia horrek herrien arteko lehia areagotzen du. Horrelako hiriek, beste hiriekin lurralde loturak ezartzeko joera dute.^[21]

Azken hamarkadetan, portu-hiriaren harremanek aldaketak izan dituzte. Portuko erabilera tradizionalak aisialdirako erabiltzearen ordez, portuko negozioak berriro garatzen jarraitu behar izan baitute.

XX. mendearen amaieran, hiri garaikidearekiko interesa hazi zen, beraz, hiri modernoaren kontraesanak azaleratu egin ziren. Hau da, hiri moderno eta garbi baten ideiak baztertzen hasi ziren, proposamen artistiko berriak hiriko espazio publikoak beraien gain “hartzen” hasiz. Proposamen berri hauek, hiria, arte garaikidearen euskarri bilakatzeko asmoz sortu ziren.

Espazioak, publikoa izateaz gain,giza-sare bat daramate beraiekin, historia, botere harremanak eta artelanari ez dizkio soilik baldintza arkitektoniko, espazial edo pertzepziozkoak gehitzen. Argiago esanda, espazioa, obraren osagai bat da eta espazioaren arabera esanahia aldatzen da. Beraz, beste eremu batean jarriko balitz, bere esanahiaren zati bat desagertUko litzateke.^[22]

70. hamarkadan, artistek, hiria pentsamendu eta ekoizpen artistikorako leku gisa hartu zuten, pinturaren formatu itxi eta laua alde batera utziz eta haratago joanez. Espazio publikoan eta, zehazki, hiri ingurunean, esku hartzearen alde apustu egiten duten artistak, azken batean, espazioarekiko enpatiaren adibide oso egokiak dira.

XIX. mendean Espainian gertatu zen aldaketa politiko, ekonomiko eta sozialaren prozesuaren ezaugarri nagusienetako bat hiri eraldaketak izan ziren. Estatuko hiri garrantzitsuenak, hala nola Madril eta Bartzelona, ​​beren hiri izateko baldintzetatik eratorritako krisia sentitzen hasi ziren, batez ere, populazio handia jasateko tokirik ez zegoelako.

Horregatik, hiri-krisi hau ezin zen erreforma zehatz eta txiki batzuen bidez konpondu. Obren helburu nagusia, burgesia ondo egokituko zen hiri bat eraikitzea zen, hala nola, mende berriak eskatzen zituen behar politiko, ideologiko eta teknikoak jasateko.

Hiriak, protagonismoa hartuko zuen jasaten ari zen aldaketekin jaiotako literatur genero berri batean. Komunikazio bide egoki baten hedapenarekin, prentsa periodikoa. 1831tik behin betiko oinarria hartuta, hiriak etapa berri bat izango zuen; protagonistak beren biztanleak izango baitziren eta; gaia, hiri jarduera bera.

Momentuko idazlerik esanguratsuena Pedro Antonio de Alarcón izan zen, hiria hainbat alderditan azaltzen zuelarik: bere eleberrien ekintzarako eszenatoki gisa; interes historiko eta kulturaleko objektu gisa; eta, etorkizunerako erretratatu gisa. Alarconek, azken bi aspektutan erakusten digu XIX. mendeko hirian eragina duten aldaketen inguruko bere ikuspegia.

Alarconek, ez du hiriaren ikuspegi probintzial eta lokalista bat. 1853an, Guadixetik alde egin ondoren, "Cuadro general de mis viajes por España" lana plazaratu zuen, non hiria ardatz hartuta, penintsula osoan zehar egindako laurogei bidai baino gehiago kontatzen diuen. Gainera, hiri europar eta afrikarrak ezagutzeko aukera ere izan zuen Diario de un testigo de la guerra del Africa eta De Madrid a Nápoles lanetan azaltzen duen bezala.^[23]

Historiak hiriaren zinemagintza gai politiko eta kultural garrantzitsuak nabarmentzeko tresna bat izan dela erakusten du. Gaia edozein izanik, zinema eta hiria oso tresna erabilgarriak dira industrializazioa, klaseen gatazka, arraza edo talde etnikoen gatazka, gerrak, immigrazioa, drama erromantikoa edo zientzia fikzioko istorioak kontatzeko.

Arazo fisikoek konponbide fisikoak izan ditzakete, baina arazo sozialek oso gutxitan izaten dute irtenbide zehatz bat. Horregatik, zinemagileek oso sentikor eta trebeak izan behar dute istoria bat kontatzerako orduan.

Filmek adin eta kultura guztietako pertsonen arteko eztabaidak sor ditzakete, edozein dela ere erlijioa, klase soziala, hezkuntza edo ekonomia maila. Mota guztietako hiriak daude: zaharrak eta berriak, handiak eta txikiak, planifikatuak eta espontaneoak, txiroak eta aberatsak, kontzentratuak eta sakabanatuak, tropikalak eta arideak, gatazkatsuak eta baketsuak, hazten ari direnak eta gainbehera doazenak.

Filmek maiz erakusten dute fabrikako langileen esplotazioa. Adibidez, Martin Ritten Norma Rae (1979) filmean. Protagonistaren osasuna arriskuan jartzen duen ehungintza-fabrika batean.^[24]

Bestalde, eta adibide oso argi eta ezagun bat jarriz, New Yorkeko hiria hainbat filmetan ikusi ohi dugu. Bitxikeria modura, hemen duzue film horien zerrenda txiki bat:

Filma	Estrenaitze urtea
King Kong	1933
Breakfast at Tiffany’s	1966
Aita Jauna 1/2	1972/1974
Taxi Driver	1976
Manhattan	1979
Mamu-Harrapariak	1984
Hellboy	2004
Night at the Museum	2006
The Nanny Diaries	2007
New York, I love you	2008
The Incredible Hulk	2008
Sex and the City 1/2	2008/2010
Birdman o	2014
Joker	2019

NBEren arabera, gaur egun 10 milioi biztanle baino gehiagoko 33 megahiri badaude (Guangzhou, Tokio, Shangai, Jakarta, New Delhi...), 2030. urterako, 43 izango dira munduan. Momentuz munduko hiririk jendetsuena Japoniako hiriburua da Tokio, 38 milioi biztanle baino gehiago dituena. Hala ere, aurreikuspenek diotenez, 2075. urtean posizio hori, orain munduko hamar hiri pupulatuenen zerrendan ez dagoen hiri batek hartuko du: Kinsasa, Kongoko Errepublika Demokratikoko hiriburuak. 2030erako aurreikusten da, Kinsasa, 20 milioi biztanle izatera iritsiko dela. Eta, 2075.urtean, 58 milioi.^[25]

Gaur egun jadanik 27 hiri daude munduko smart list garrantzitsuenetan (New York, Singapur, Londres, Bartzelona, Oslo…), 100.000 biztanle baino gehiago dituzten 5.550 hiri, Glasgowko Unibertsitateak egindako ikerketaren arabera. Londres, Singapur eta Bartzelona dira zerrenda hortako lehenak. Teknologia eta datuak arma gisa erabiltzen dituzte hiriaren erronka ekonomiko, sozial eta ingurumenei aurre egiteko.

Viena eta Zurichek urteak daramatzate hiri adimendunak izateko asmoarekin. Eta etengabeko aldaketarako irrika horrekin jarraitzen dute, are gehiago hobetzeko, bakoitza ondo diseinatutako proiektuekin, esaterako, "Smart City Vienna 2050". Edo "2.000 watt Zurich", hiriaren energia kontsumoa 2.000 watt / pertsonako murriztu nahi duena.^[26]

Erromotarren garaian, hiriak loraldia ekarri zuen, baina Euskal Herrian hiribilduen sorrera eta zabalkundea Erdi Aroan eman zen. XII. mendean eta XIV.mendean sortu ziren hiribilduak, Nafarroa, Gipuzkoa, Araba eta Bizkaia.  XII. mendearen bigarren erditik XIV.ekoaren amaieraraino, jendearen finkatze aldaketa prozesua jasan  zuen Euskal Herriak XX. mendera arte. Laurogeita zortzi hiri eta hiribildu berri sortu ziren.^[27]

Hiribilduak funtzio desberdinak betetzen zituzten: militarra, komertziala, kulturala eta administratiboa.^[28]

Erdi Aroko garaian, hiriak harresituta zeuden. Bi hiri mota bereizten dira: batetik, hiria bera babesteko funtzioa zutenak, adibidez, Elgoibar, Zumaia eta Errigoiti, eta, bestetik, lurraldea babestekoa zutenak (hiri gotortuak edo mugako hiriak), adibidez ,Gasteiz eta Agurain Araban; Gares eta Iruñea Nafarroan; Hondarribia, Segura eta Donostia Gipuzkoan; Balmaseda eta Urduña Bizkaian; eta Baiona Lapurdin.

Hiriko bizimodua eta merkataritza edo salerosketan oinarritutakoak. Hiriaren kokalekua eskaintza eta eskaria leku jakin batean biltzeko aukerak zehazten zituzten. Hiri batek funtzio komertziala izateko bete beharreko baldintzak hauek dira: kontsumo-gune izateaz gainera, produkzio-gune (eskulangileak) eta esportazio-gune ere izatea, biak elkarren osagarri behar baititu hiriak bere mailari eusteko (hiriaren zentralitatea).^[29]

• Mendi mazela edo maldetan daudenak, azpitik ibaia edo erreka igarotzen dela.
• Muino edo goi ordokietan daudenak, ibaietatik hurbil.
• Ibarretan eta zabaldietan daudenak, ibaien ondoan horiek ere.

XVI. mendetik XIX. mendera, hau da, hiriak zabaltzen hasi ziren arte, Euskal Herriko hiriek ez zuten hazkunde handirik izan. Krisi ekonomiko larri eta XVII. mendeko izurriteen ondorioz, XVIII. mendearen hasierako biztanle kopurua 1500-1550 urteetakoerara murriztu zen. Komunikazioen hobekuntza, hala Euskal Herriko hirien arteko komunikazioa, nola hiri horien eta Gaztelaren artekoa, da garai hartako ezaugarrietako bat.

XVIII. mendearen lehen laurdenaz gero, Euskal Herriko hiriek, eraberritze bat izan zuten, orduko plazek eta mendearen bukaeran egin ziren zabaltze lanek argi erakusten duten bezala. Lan horiek betiere hirietako klasizismoaren moldeari jarraituz egin ziren: lerro zuzena, bikaintasuna. Horren erakusgarri dira, adibidez, Gasteizko Plaza Nagusia, Donostiakoa, Bilbokoa, eta Tafallakoa.

XIX. mendean atzerapenez iritsitako industria garapenak eragina izan zuen hiriko antolamenduan. Azkeneko karlista gerraterainoko aldia trantsizio edo igaroalditzat har daiteke. Hiriaren garapenak bi ezaugarri nagusi izan zituen: hiriburuetan zabaltze lanak egitea eta industria haztea; Ibaizabal ibaiaren bokale inguruetan eta Gipuzkoako hiri batzuetan batez ere. Baiona poliki-poliki handitu eta Euskal Herriko hiri nagusi bihurtu zen. 1857an, Saint-Esprit bereganatuta, 35.000 biztanle zituen. Donibane Garazik 2.000tik gora biztanle zituen eta Maulek – 1.700, Bilbok – 15.000 doi, eta Donostiak – 10.000, Iruñeak eta Gasteizek baino pixka bat gutxiago. 1887an probintzietako hiribiruek baino ez zituzten 10.000 biztanletik gora.

Euskal Herriko hirigintza-prozesuan hiri gutxi batzuk asko handitu ziren. Prozesu hori, Industria Iraultzan eman zen, XVIII. mendearen bukaeran hasi eta hurrengo mende osoan iraun zuen, eta gaur egun arte etengabe hazi da.

Hazkundearen arabera Euskal Herriko populazioak hazkunde handia izan zuen XIX. mendearen erdialdetik 1970eko hamarkadaren hasierara arte, eta immigrazio handia jaso zuen Espainiako beste eskualde batzuetatik. Etorkinen lehen oldea Bizkaiko industria-iraultzaren ondorioa izan zen. 50eko hamarkadan eta, batez ere, 60ko hamarkadan, Garapenaren garaian, Espainiatik etorritako etorkinen bigarren uholde handia gertatu zen, eta Euskal Herrira joan ziren lan bila.^[30]

Esan genezake emigranteak izan zirela lana ekarri zutenak, eta hori oinarrizkoa izan zela lurraldeko ekonomia garatzeko eta aberastasuna sortzeko. Kulturan ere ekarpen handiak egin zituzten.^[31]

Hiriko osagaiak aztertuz, eraikuntzen kokalekua, hiribulduen egitura soziala eta hirien garapena jakin daiteke. Hiribilduetan hiriaren oinarrizko bi elementu nagusi bereizten dira: harresia eta eliza.

J. I. Linazasorok hiri mota hauek bereizten ditu Euskal Herrian:

• Bide ondoko hiriak (Auritz, Lizarra, Billabona).
• Oina angelu zuzena duten hiri erabat gotortuak (Gares, Zangoza, Donostia).
• Hiri gotortu irregularrak, bi eliza harresiaren parte dutenak (Biasteri, Gasteiz, Agurain).
• Eliza bakar baten inguruko hiriak (Arrasate, Azpeitia). Mota honetakoak dira Gipuzkoan sortutako hiri gehienak.
• Bizkaiko hiriak. Besteak baino beranduago sortu ziren, kale gutxirekin, eta hierarkia egiturarik edo mailakako antolaketarik gabe.

Euskal Herriko Erdi Aroko hiribildu gehienak plan baten arabera sortu zituzten. Durango, Bermeo, Bilbo, Markina, Gernika, Tolosa eta Agurainek, esaterako, antzekotasun handiak dituzte Frantziako hego-mendebaleko hiri gotortuekin.

Euskal Herriko hirien arteko desberdintasunei dagokienez, aldea ez dago hainbeste hiriaren ezaugarrietan, hiriak ezartzeko aukeratu ziren lekuetan baizik: kostaldea, Pirinio aldea eta goi ibarrak, Gipuzkoako eta Bizkaiko haranak, Iruñerria eta Arabako Lautada, Errioxa eta Nafarroako hegoaldea.

2016.urtean, Donostia, kultura Europarreko hiriburu izendatu zuten. Izendapen hau, beste hiri batzuek jaso izan dute; esaterako, Timisoarak (Errumania), Elefsinak (Grezia) edo Tartuk (Estonia).

• Bilbo
• Gasteiz
• Iruñea
• Donostia
• Baiona
• Barakaldo
• Getxo
• Irun
• Portugalete
• Santurtzi

• Munduko hiririk populatuenak
• Lorategi-hiri
• Lo-hiri
• Hirigintza

Wikiztegian orri bat dago honi buruz: hiri .

• Hiriari buruzko artikulua hiru.com web gunean
• EUSKAL HERRIKO HIRI INGURUNEA artikulua
• Megahiriak; mundua gero eta hiritarragoa^{[Betiko hautsitako esteka]} Zientzia.net (2011)
• Euskal hirigintza, jasangarria?^{[Betiko hautsitako esteka]} Zientzia.net (2007)