Iliria

Iliria (anglisht: Illyria; greqishtja e lashtë: Ἰλλυρία - Illyría; latinisht: Illyria) ^[1] ishte një rajon në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik i banuar nga fise të shumta të njohura kolektivisht si Ilirët. Përveç tyre, në këtë rajon u vendosën, në kohë të ndryshme, edhe fise të keltëve, gotëve dhe thrakasve. Ilirët flisnin gjuhën ilire, një grup gjuhësh indoevropiane, të cilat që në lashtësi mbase kishin folës edhe në disa pjesë të Italisë Jugore.^[2] Termi gjeografik Illyris me një kuptim të dallueshëm nga Iliria u përdor për të përcaktuar përafërsisht hapësirën e Shqipërisë veriore dhe qendrore, bashkë me Kosovën dhe Malin e Zi, ndërsa në jug deri në luginën e lumit Vjosa, duke përfshirë pjesën më të madhe të zonës përkatëse.^{[3] [4]}

Në mitologjinë greke, emri i Ilirisë është hulumtuar në mënyrë etiologjike që nga Iliri, i biri i Kadmit dhe Harmonisë, i cili kishte udhëhequr fillimisht Ilirinë duke u bërë paraardhësi eponim i ilirëve.^[5] Një version i mëvonshëm i mitit identifikon Polifemin dhe Galatean si prindër të Keltit, Galit dhe Ilirit.^[6]

“Helenët i quajnë ilirë ata që banojnë nga Maqedoninë dhe Thrakinë, nga Kaonia dhe Thesprotia deri tek lumi Istër (Danub). Dhe kjo është gjatësia e vendit, ndërsa gjerësia prej Maqedonisë dhe maleve të Thrakisë tek Panonia deri në Adriatik dhe rrëzë Alpeve. Gjerësia mban pesë ditë rrugë, kurse gjatësia tridhjetë ditë, siç thonë helenët. Sipas matjes që bënë romakët, gjatësia kalon 6000 stadet (1000 km), kurse gjerësia është rreth 1200 stade (220 km). Këtë emër e mori ky vend, siç thonë, nga Iliri, i biri i Polifemit dhe gruas së tij Galatea”.^[7] - Apiani (rr. 95 - rr. 165)

Shkrimtarët e lashtë grekë përdorën emrin "ilirë" për të përshkruar popullsinë antike midis liburnëve dhe epirotasve.^[8] Shkrimtarët grekë të shekullit IV p.e.s. kanë bërë një ndarje të qartë të banorëve përgjatë bregdetit të Adriatikut nga Ilirët, dhe vetëm në shekullin I të erës sonë filloi të përdoret termi "ilir" si një term i përgjithshëm për të gjithë popujt në të gjithë bregdetin lindor të Adriatikut.^[8] Shkrimtarët antikë flasin gjithashtu edhe për "ilirët në kuptimin e rreptë (strikt) të fjalës"; Pomponius Mela (nga viti 43 i erës sonë) thotë se ilirët në kuptim të vërtetë (stricto sensu) jetuan në veri të taulantëve dhe enkelejve, në bregun e Adriatikut;^[9] Plini Plaku përdori shprehjen "ilirët e vërtete" ^[8] (Illyrii proprii / proprie dicti) për një popullsi të vogël^[8] në jug të Epidaurumit,^[8] ose më saktë midis Epidaurumit (tani Cavtat ) dhe Lisus (tani Lezhë). Në periudhën romake, shprehja iliriku u përdor për zonën midis Adriatikut dhe Danubit.^{[8] [10]}

Në Ilirinë e Jugut organizimet e para shtetërore u formuan pak më herët se në viset e tjera të këtij rajoni. Një nga dinastitë më të vjetra të njohura ilire është ajo e enkelejve, e cila me sa duket kishte arritur kulmin e saj mes shekujve VIII-VII p.e.s, por dinastia në fjalë ra nga pushteti dominues rreth shekullit VI p.e.s.^{[11] [12] [13]} Dobësimi i dinastisë së enkelejëve rezultoi në asimilimin, shkrirjen dhe përfshirjen e tyre në një dinasti tjetër ilire të krijuar më së voni në shekullin V p.e.s, duke shënuar kështu shfaqjen e dasaretëve, të cilët duket se kanë zëvendësuar enkelejët në zonat përreth Liqenit të Lyhnidit.^{[14] [15] [16]}

Dobësimi i dinastisë së enkelejëve ndodhi edhe si rezultat i forcimit të një dinastie tjetër ilire të themeluar në afërsi të saj, ajo e taulantëve, e cila për disa kohë ka ekzistuar dhe duket se ka qeverisur së bashku me atë të enkelejëve.^[17] Taulantët duke qenë një fis ilir midis fiseve më të njohura ilire, jetonin në bregdetin Adriatik të Ilirisë Jugore (Shqipëri), duke dominuar në periudha të ndryshme pjesën më të madhe të fushës midis Drinit dhe Vjosës, që përfshin zonën përreth Epidamnit/Dyrrhachium.^[18] Kur përshkruan pushtimin ilir të Maqedonisë të sunduar nga Argaeu I, diku midis viteve 678–640 p.e.s, historiani Polieni (Polyaenus) nga shekulli II i erës sonë, përmend mbretin më të vjetër të ilirëve, Galauri ose Galabri, një sundimtar i taulantëve që mbretëroi në pjesën e fundit të shekullit VII p.e.s.^{[19] [20] [21] [22]} Disa studiues bashkëkohorë, vërtetësinë e pasazhit të Polienit ende e konsiderojnë të diskutueshëm.^[23] Pavarësisht nëse ky tregim është i besueshëm historikisht, dhe pavarësisht nga interesimi i Polienit për tregimin, ai nënkupton mendimin e përhapur përgjatë antikitetit për një armiqësi domethënëse midis maqedonasve dhe ilirëve që në shekullin VII para erës sonë, nëse konsensusi në studimet moderne në datimin e periudhës së mbretërimit të Argeut të Maqedonisë është i saktë.^{[24] [25]}  Në shekullin e VII p.e.s, taulantët kërkuan ndihmën e Korkyrës dhe Korintit për një luftë kundër liburnëve. Pas disfatës dhe dëbimit të liburnëve nga rajoni, korkyreanët themeluan në vitin 627 p.e.s në Gadishullin Ilirik një koloni të quajtur Epidamnus, që mendohet se ka qenë emri i një mbreti ilir (barbar) të rajonit. Një qendër tregtare në lulëzim u shfaq dhe qyteti u rrit me shpejtësi. Taulantët vazhduan të luanin një rol të rëndësishëm në historinë ilire midis shekujve V dhe III p.e.s, dhe në veçanti, në historinë e Epidamnit, si fqinjë dhe si pjesë e popullsisë së tij. Veçanërisht ata ndikuan në çështjet në konfliktet e brendshme midis aristokratëve dhe demokratëve.^{[26] [27]} Dinastia e taulantëve duket se ka arritur kulmin e saj gjatë sundimit të mbretit Glauku, në vitet midis 335 dhe 302 p.e.s.^{[28] [29] [30]}

Në kohën e mbretërve Pleurati dhe më vonë Agroni, ardianët zhvilluan fuqinë e tyre detare dhe qendra e gravitetit të shtetit ilir brenda disa dekadave u zhvendos përgjithmonë nga brendësia kontinentale drejt brigjeve të Adriatikut lindor. Pas vdekjes se Pleuratit në vitin 250 p.e.s erdhi në fron i biri i tij, Agroni, i cili sundoi për 20 vjet. Agroni e shfrytëzoi rënien e Epirit pas vdekjes së Pirros dhe pasardhësve të tij. Ai më vonë pushtoi pjesë të Epirit, Korfuzit, Durrësit dhe Hvarit një nga një ku edhe vendosi vartësit e tij. Nën emrin e tij, Hvari qeverisej nga Dhimitër Hvari, i cili më vonë, në konfliktin midis romakëve dhe ilirëve, do të tradhtonte Mbretëreshën Teuta, gruan e dytë të Agronit dhe do të bëhej vasal romak. Nga të gjitha dinastitë tjera, kjo ishte dinastia më e fuqishme e cila drejtoi shtetin ilir në histori.^[31]

Pas vdekjes së Agronit ne krye te shteti erdhi gruaje e tij Teuta, e cila nuk ndryshoi politiken e jashtme të shteti ilir. Duke mbajtur aleancen me Maqedonine, Teuta në vitin 230 p.e.s. kundër Epirit nisi ushtrinë dhe flotën ilire. Ekspedita përfundoi me sukses dhe Shteti i Epirit hyri në varësinë e Mbretërisë ilire. Në vitin 229 p.e.s. Teuta iu drejtua edhe qyteteve bregdetare. Meqenëse Dyrrahu dhe Visa rezistuan, flota ilire nën komandën e Dhimiter Farit iu drejtua Korkyrës dhe pasi shpartalloi flotën greke, e pushtoi ate. Këto fitore e benë Mbretërinë ilire njërën nga fuqitë me te mëdha të pellgut të Mesdheut.

Në vitin 229 p.e.s. filloi konflikti mes Mbretërisë ilire dhe Perandorisë romake në kohën e Mbretëreshës Teuta. Pas një dekade u zhvillua Lufta e dytë iliro-romake (220 - 219 p.e.s.) e nisur nga Dhimitër Fari dhe e përfunduar nga Skerdilaidi. Pesë dekada më vonë (170 - 167 p.e.s.) zhvillohet Lufta e tretë iliro-romake e ku u dallua sidomos mbreti ilir Genti. Kjo luftë përfundoi me thyerjen e ushtrisë ilire ndërsa Genti u dorëzua me gjithë familjen dhe u dërgua si rob në Rome. (Varri i tij ndodhet në Gubio - Italii). ^[32]

Pas Gentit në skenën politike ilire paraqitet mbreti Ballai i cili sundoi në një zonë të kufizuar deri rreth vitit 135 p.e.s. Si duket në kohën e sundimit të tij territori i shtetit ilir është ngushtuar dukshëm pasi që mbretin Ballai e njohim kryesisht përmes monedhave të tij të prera në Korkura dhe Risan. Me këtë edhe merr fund pavarësia politike dhe ekonomike e shtetit ilir.

Emri Iliria (Illyria) zhduket nga të dhënat historike vetëm pas pushtimit otoman të Ballkanit në shekullin XV, dhe rishfaqet në shekullin XVII, duke marrë një domethënie të re në Luftërat Osmane-Habsburgase, siç i përcaktoi Leopoldi I, "kombi ilir, "Sllavët e Jugut në territorin hungarez. ^[33] Disa stema të periudhës së hershme moderne, të njohura në mënyrë popullore " si heraldika ilire", përshkruajnë stemat fiktive të Ilirisë.

Emri Illyria u ringjall nga Napoleoni në të ashtuquajturat Provincat ilire që u përfshinë në Perandorinë Franceze nga viti 1809 deri në vitin 1813, dhe Mbretëria e Ilirisë (1816-1849) e cila ishte pjesë e Austrisë deri në vitin 1849, pas së cilës nuk u përdor më në riorganizimet e mëvonshme të Perandorisë Austro-Hungareze.

Pikërisht gjatë kësaj kohe u paraqit edhe e ashtuquajtura Lëvizja ilire (1830 - 1843) e cila në thelb ishte një fushatë kulturore dhe politike kroate e jugosllave dhe me tendenca panballkanike, inicuar nga një grup intelektualësh të rinj kroatë.

William Shakespeare zgjodhi një Iliri të trilluar si një ambient për shfaqjen e tij Nata e Dymbëdhjetë. (Në filmin e modernizuar me titull Ajo është njeriu, ky funksion kryhet nga "Shkolla e Mesme Illyria" në Kaliforni). ) Një histori e gjerë e Ilirisë nga Charles du Fresne, sieur du Cange, u botua nga Joseph Keglevich në vitin 1746. ^[34] Shekspiri përmendi gjithashtu rajonin e Ilirisë në Pjesën 2 të shfaqjes Henry VI . ^[35]

Toka e ilirisë është vendi ku ndodh ngjarja në veprën me titull Les Mains Sales të autorit Jean-Paul Sartre e po ashtu edhe në veprën Aventura ilire e Lloyd Alexander.   Romani i vitit 1970 i shkruar nga John Hawkes 'The Bllod Oranges' është vendosur në një iliri të trilluar. ^[36]