Tartessos

Tartessos edo Tarteside (grezieraz Τάρτησσος, latinez Tartessus) greziarrek Mendebaldeko lehen zibilizazioari ematen zioten izena da. Iberiar hego-mendebaldeko kultura megalitikoaren ondorengoa, ustez egungo Huelvako probintziak, Sevillako probintziak eta Cadizko probintziak osatutako hirukian garatu zen, Iberiar penintsularen hego-mendebaldeko kostaldean. Tartessostarrek inguruko herrietakoetatik erabat ezberdina zen hizkuntza eta idazkera bat sortu zuten, eta egiptoar eta feniziarren eragin kulturalak izan zituzten.

Ardatz gisan Tartessos ibaia izan zuen zibilizazio-gune horri erromatarrek Betis esan zioten (aurretik, Oleum flumen 'olioaren ibaia'), eta arabiarrek Guadalquivir ('ibai handia'). Hala ere, ezer ez da ziurra eta zenbait egile Tartessos ibaia Odiel ibaia edo Tinto ibaiaren ahoetan kokatzen saiatu dira (azken hori Huelvako itsasadarra), baita Mar Menorren, Guadianaren ahoan edo Tajo ibaian bertan ere. 2001ean Tartessos izena Jaengo probintziako Castellar herritik igarotzen den Castellar ibaiari eman zioten.

Tartessos feniziarrek egin zuten bertako jendearen akulturazioa dela esan daiteke. Teoria hori kolonizazio kronologietan eta aztarna arkeologikoetan oinarritzen daː sare leunduzko zeramikak, berniz gorrikoak eta irudikapen erlijiosoak, argi eta garbi ekialdeko jainkosei erreferentzia egiten dietenak; Astarte kasu, t-r-t hizkiek argi eta garbi Tartessosen antza dutela nabarmendurik, eta Baal edo Melkhart (bere zezen itxuran askotan irudikatua) moduko jainkoei .

Ez dago batere argi nor ziren feniziarrek topatu zituzten bertako horiek. Historialari batzuek Penintsulara Itsasoko Herriekin batera iritsi zirela uste dute. Beste batzuek agian herri indoeuroparrak zirela uste dute, Kaukaso iparraldeko estepetatik iritsitako jendea, historiaurreko jendearen tokian finkatu zena eta El Argar edo Kutxa Zelaien Kultura bezalako kulturak sortu zituena. Feniziarren iritsierarekin akulturatu eta Tartessos erresuma sortu zen.

Tartessostar kulturaren jatorrizko gunea gaur egungo Huelva, Sevilla eta Cadizko probintzien lurraldea izan zen. Garrantzi handiko bi eremu izan ziren Tinto eta Odiel ibaien meategiak eta Guadalquivir ibaiaren nekazaritza eta abeltzaintzako lautada. Eremu horiek ziren jendeztatuenak, eta handik hedatu zen Tartessos Brontze Aroan eta Burdinaren Lehen Aroan, Andaluziako eta Extremadurako beste leku askotan, baita Portugalgo Algarbe eta Alentejon ere^[1].

Kostaldeko kokaleku garrantzitsu batzuk hauek izan ziren: Asta, Nabrissa, Spal, Onoba, Ossonoba, Olissipo eta Mastia; barnealdean, berriz, Corduba, Carmo, Astigi, Carambolo, Tejada la Vieja, Satefilla^[2], eta Cancho Roano (Badajoz).

Azkenaldian (K.a. VI. mendea), Guadiana eta Alcudia haranetan bizi izan ziren arrazoi ezezagunak zirela medio, iparralderantz migratu zuten tartessostarrek, Cancho Roanoko eta El Turuñuelo aztarnategiek erakusten duten moduan^[3], besteak beste.

Tartessos aipatzen duen lehen iturri historikoa Herodotoren historia da, K.a. V. mendekoa, Argantonio erregeari buruz (haren izenak Zilarrezko gizona esan nahi du eta ehun urtez gobernatu zuela esaten da): haren aberastasun, jakituria eta eskuzabaltasun zenbatezinez hitz egiten du. Geroago, IV. mendean, Rufo Festo Avieno idazle erromatarrak Ora Maritima izeneko lana idatzi zuen, Mediterraneoko kostaldeak deskribatzen dituen olerkia. Olerkari beraren arabera, egile ezagunik ez zuten oso antzinako iturriak erabili zituen. Iturri haietako bat K.a. IV. mendekoa da, Avienok kostaldetik eginiko bidaia gisan deskribatu zuena, marinel greziar eta kartagoar batek eginaː Britania edo Kornualleseko (Ingalaterra) kostaldetik abiatuta Massaliaraino (Marsella) iritsi zen. Bidaia horren emaitza gisan, marinel ezezagunak bisitaturiko tokiak azaltzen dira, eta horixe da Iberiar penintsulari buruzko berririk antzinakoenak ematen dituena^[4].

Pausaniasen arabera, "Tartessos iberiarren herrialdeko ibai bat dela diote, itsasora bi ahotik iristen dena, eta bi aho horien artean izen bereko hiri bat dagoela. Ibaia, Iberiako luzeena eta itsasaldia duena, berrikiago Baetis deitua da eta batzuek diote Tartessos Carpia iberiar hiriaren antzinako izena dela".

• 
  Melkart jainko feniziarraren brontzezko iruditxoa tartesiar eskulturan (K.a. VI). Sevillako museo arkeologikoan.
• 
  Suil tartesiar batean margotutako grifoa (650-550 a.C.). Ciudad de Carmona museoan.
• 
  Cancho Roanoko aztarnategia interpretatzeko zentroa. Eraikinaren maketa. Zalamea de la Serena, Badajoz. Tartesiar-turdetanoen aztarnategi garrantzitsuenetakoa.
• 
  Caranboloko altxorreko lepokoaren erreplika.

Biblian Tarshish izeneko toki bati buruzko erreferentziak daude (halaber, Tarsis edo Tarsisch izenak ditu). "Hain zuzen ere, Salomon erregeak Tarsisko ontziak zituen itsasoan Hirameko ontziekin batera. Tarsisko ontziak hiru urtetik behin etortzen ziren, eta urrea, zilarra, bolia, tximinoak eta paumak zekartzaten. Itun Zaharra, 1 Erg 10:22". Gaur egun, batzuek uste dute Salomonek ez ziola Tartessosi erreferentzia egin, Aqabako portuari baizik, Sinaiko penintsulan.

Ez 27:12 (K.a. V. mendea) pasartean Tirok Tarsisekin harreman komertzialak zituela aipatzen da eta baliteke Tartessosi erreferentzia egitea, Feniziak haiekin jada harremanak bai baitzituen.

Jon 1:3 (K.a. VIII. mendea) pasarteak honako hau dio: "Baina Jonas Tarsisera joateko altxatu zen, Yahvehren presentziatik urrun. Yoppera jaitsi zen eta Tarsisera abiatzekoa zen ontzi bat topatu zuen. Pasaia ordaindu zuen eta eurekin abiatu zen Tarsisera, Yahvehren presentziatik urrun".

• Iberiar
• Fenizia
• Turdetania

• (Gaztelaniaz): Mastia, Tartessos eta bide komertzialak.
• (Gaztelaniaz): Tartessos inguruko iturri greziarrak eta erromatarrak.
• (Gaztelaniaz): Tartessosi buruzko dokumentala TVEan.