Aleksander Wat

Jego ojcem był Mendel Michał Chwat, erudyta, chasyd, a matką Rozalia z Kronsilberów. W latach 1911–1914 uczył się w rosyjskim gimnazjum rządowym, potem w Gimnazjum Jakuba Finkla, a następnie, wraz z Anatolem Sternem, w Gimnazjum Rocha Kowalskiego^[1], gdzie w 1918 zdał maturę. Zaraz po maturze podjął zamiar udania się do Rosji, aby wspomóc rewolucję, do czego jednak nie doszło. Studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1918–1920 i 1920–1926, gdzie znajdował się pod dużym wpływem profesora Tadeusza Kotarbińskiego.

W czasie studiów związał się z poetami z kręgu futuryzmu dadaizującego, w tym roku ukazał się poemat prozą JA z jednej strony i JA z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka. W czasie wojny z bolszewikami wstąpił ochotniczo do wojska, pomimo otwarcie pacyfistycznych poglądów. Nie wziął udziału w walkach, stacjonował w Ostrowie Wielkopolskim (wraz z Jarosławem Iwaszkiewiczem). W latach 1921–1922 był redaktorem czasopisma „Nowa Sztuka”, a w latach 1924–1925 „Almanachu Nowej Sztuki”. W 1924 wstąpił do Związku Literatów Polskich, w 1926 przebywał w Paryżu. W tym samym roku ukazało się jego opowiadanie Żyd Wieczny Tułacz, a także zbiór opowiadań Bezrobotny Lucyfer. Poznał się wówczas z Andrzejem Stawarem – znajomość ta zapoczątkowuje okres fascynacji marksizmem w życiu Wata. Na początku następnego roku, 27 stycznia, ożenił się z Pauliną Lew, nazywaną Olą.

Wydawnictwo Rój publikowało jego przekłady dzieł m.in. Henryka Manna, Ilji Erenburga i Fiodora Dostojewskiego. W 1928 z okazji dziesiątej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości razem z Leonem Schillerem i Władysławem Daszewskim zorganizował widowisko sceniczne pod tytułem Polityka społeczna oparte na autentycznych materiałach krytyczych wobec stosunków panujących w fabrykach i polityki społecznej^[2]. W 1929 został redaktorem „Miesięcznika Literackiego” i kierownikiem Spółdzielni Wydawniczej „Tom”. „Miesięcznik Literacki” był pismem literacko-politycznym, głosem środowiska marksistowskich pisarzy i poetów, do których, oprócz Wata, zaliczali się: Władysław Broniewski, Stanisław Stande, Andrzej Stawar, Władysław Daszewski, Henryk Drzewiecki, Witold Wandurski, Jan Hempel, Bruno Jasieński i Leon Schiller. Pismo ukazywało się do lipca 1931, jego żywot zakończyło aresztowanie części zespołu, w tym Wata, 10 września 1931. Spędził w więzieniu ponad 3 miesiące, na początku przy ul. Dzielnej, potem na Mokotowie. Kilka tygodni przed aresztowaniem, 23 lipca 1931, urodził się jego jedyny syn Andrzej. Po wyjściu z więzienia i nieudanych próbach reaktywowania pisma rozpoczął pracę, jako kierownik literacki, w wydawnictwie Gebethner i Wolff.

Tuż przed wojną, w maju 1939, znalazł się na liście osób przeznaczonych do osadzenia w Berezie Kartuskiej. Po wybuchu wojny uciekł wraz z rodziną z Warszawy do Lwowa, gdzie w październiku rozpoczął pracę w „Czerwonym Sztandarze”. Wraz z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim, Władysławem Broniewskim, Aleksandrem Danem, Haliną Górską i Wandą Wasilewską wszedł do władz Komitetu Organizacyjnego Pisarzy Lwowskich, powołanego 13 października. Sześć dni później – 19 października – wyłoniono Komitet Organizacyjny Pisarzy Zachodniej Ukrainy, w którego skład wszedł Wat. 19 listopada 1939 podpisał oświadczenie pisarzy polskich witające przyłączenie Zachodniej Ukrainy do Ukrainy Radzieckiej^[3]. W styczniu 1940 został aresztowany wraz z Władysławem Broniewskim, Tadeuszem Peiperem i Anatolem Sternem we Lwowie przez NKWD w zorganizowanej prowokacji. Wkrótce w „Czerwonym Sztandarze” ukazał się artykuł Zgnieść gadzinę nacjonalistyczną, uzasadniający aresztowanie pisarzy.

Więziono go do 20 listopada 1941 we Lwowie, w Kijowie, na Łubiance i w Saratowie, następnie zesłano do Kazachstanu. W Ałmaty odnalazł żonę i syna Andrzeja. Był następnie delegatem regionalnym Rządu RP, odmówił przyjęcia obywatelstwa radzieckiego. Do Polski wrócił w 1946, staraniem głównie Adama Ważyka. Od czasu pobytu na Łubiance pozbawiony sympatii do komunizmu.

W latach 1946–1948 pracował jako redaktor naczelny Państwowego Instytutu Wydawniczego (PIW), od grudnia 1947 zasiadał w zarządzie polskiego PEN Clubu. Publikował w „Kuźnicy”, „Odrodzeniu” i „Twórczości”. W okresie stalinowskim zaprzestał aktywnej działalności literackiej. W 1953 zapadł na ciężką chorobę zespół opuszkowy Wallenberga, którą leczył w Szwecji i południowej Francji. W 1957 opublikował tom Wiersze, za który otrzymał nagrodę „Nowej Kultury”. Kolejny tom Wiersze śródziemnomorskie wydał już na Zachodzie. Kilkanaście miesięcy pracował we Włoszech jako redaktor polskiej serii w mediolańskim wydawnictwie Umberta Silvy. W latach 1961–1963 przebywał we Francji, w Paryżu i Cabris. W 1964 objął posadę asystenta w Center for Slavic and East European Studies na Uniwersytecie Berkeley. Wtedy udzielił Czesławowi Miłoszowi serii biograficznych wywiadów, które ukazały się jako Mój wiek. W następnym roku powrócił do Francji, w celach terapeutycznych wyjeżdżał na Majorkę, gdzie napisał ostatni tom wierszy Ciemne świecidło. Przez cały ten okres nękały go ostre bóle głowy. Z ich powodu popełnił samobójstwo poprzez przedawkowanie leków przeciwbólowych. Został pochowany na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency.

Siostrą Aleksandra Wata była aktorka dramatyczna Seweryna Broniszówna.

O losach Aleksandra, Oli i Andrzeja Watów w czasie okupacji radzieckiej Lwowa i na zesłaniu do Kazachstanu opowiada film Wszystko co najważniejsze... (1992) Roberta Glińskiego, powstały na podstawie opublikowanych w 1984 pod tym samym tytułem wspomnień Oli Watowej. Watowi poświęcona jest piosenka Aleksander Wat (1987) Jacka Kaczmarskiego^[4].

• 1957 – nagroda tygodnika „Nowa Kultura”

• JA z jednej strony i JA z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka, Warszawa: Bronisława Skra-Kamińska, 1919 (z datą 1920) [proza poetycka]
• Gga. Pierwszy polski almanach poezji futurystycznej. Dwumiesięcznik prymitywistów, Warszawa 1920
• Bezrobotny Lucyfer. Opowieści, Warszawa: Księgarnia F. Hoesicka, 1926 (z data 1927)
• Wiersze, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1957
• Bezrobotny Lucyfer, Warszawa: Czytelnik, 1960
• Wiersze śródziemnomorskie, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1962
• Ciemne świecidło, Paryż: Libella, 1968
• Mój wiek. Pamiętnik mówiony, Londyn: Polonia Book Fund, 1977
• Ewokacja, Kraków: Wydawnictwo Kos, 1981 [eseje]
• Mój wiek. Pamiętnik mówiony, Londyn: Polonia Book Fund, 1981
• Semantyka języka stalinowskiego, Poznań: NZS, 1980
• Świat na haku i pod kluczem. Eseje, Londyn: Polonia, 1985
• Dziennik bez samogłosek, Londyn: Polonia, 1986; Warszawa
• Pisma wybrane, Warszawa: Oficyna Wydawnicza, 1986
• Rapsodie polityczne. Eseje, Warszawa: Wrocław: Wers, 1987
• Świat na haku i pod kluczem. Eseje, Kraków: Wydawnictwo -x-, 1988
• Ucieczka Lota. Proza, Londyn: Polonia, 1988
• Wiersze wybrane, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988
• Ucieczka Lotha. Proza, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Margines”, 1989
• Dziennik bez samogłosek, Warszawa: Czytelnik, 1990
• Świat na haku i pod kluczem. Eseje, Warszawa: Czytelnik, 1991
• Poezje zebrane, Kraków: Znak, 1992
• Bezrobotny Lucyfer i inne opowieści, Warszawa: Czytelnik, 1993 [opowiadania]
• Ucieczka Lotha, Warszawa: Czytelnik, 1996
• Poezje, Warszawa: Czytelnik, 1997 (Pisma zebrane, t. 1)
• Mój wiek. Pamiętnik mówiony, Warszawa: Czytelnik, 1998 (Pisma zebrane, t. 2)
• Kobiety z Monte Olivetto. Dramat w trzech aktach, pięciu odsłonach, Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2000
• Żyd Wieczny Tułacz, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2000 [opowiadania]
• Dziennik bez samogłosek, Warszawa: Czytelnik, 2001 (Pisma zebrane, t. 3)
• Korespondencja, cz. 1–2, Warszawa: Czytelnik, 2005 (Pisma zebrane, t. 4)
• Publicystyka, Warszawa: Czytelnik, 2008 (Pisma zebrane, t. 5.)
• Wiersze śródziemnomorskie; Ciemne świecidło, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, 2008
• Wybór wierszy, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2008
• Bezrobotny Lucyfer. Opowieści, Warszawa: Fundacja Zeszytów Literackich; Kraków: Wydawnictwo Austeria, 2009
• Mój wiek. Pamiętnik mówiony, t. 1–2, Kraków: Universitas, 2011
• Notatniki, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN; Katowice: Uniwersytet Śląski, 2015

• Mediterranean poems, Ann Arbor: Ardis, 1977
• Bokslut, Stockholm: Modernista, 2006
• Lume oscuro, Roma: Lithos, 2006
• Lucifer au chômage précédé de Moi d’un côté et moi de l’autre côté de mon bichon poêle en fonte, Lausanne: Edition l’Age d’Homme, 2012

Przekłady opisane są według pierwszych wydań^[5].

• Conio Gérard, Aleksander Wat et le diable dans l’histoire, Lausanne: L’Age d’Homme, 1989
• Łukaszuk Małgorzata, ... I w kołysankę już przemieniony płacz... Obiit ... Natus est w poezji Aleksandra Wata, Londyn: Kontra, 1989
• Dziechcińska Hanna, Aleksander Wat, Gustaw Herling-Grudziński, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 1992
• Pamięć głosów. O twórczości Aleksandra Wata. Studia, red. Wojciech Ligęza, Kraków: Universitas, 1992
• Traczyńska Jolanta, Aleksander Wat 1900–1967 (zestaw bibliograficzny), Łódź: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, 1992
• Venclova Thomas, Aleksander Wat. Obrazoburca, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1997
• Borowski Jarosław, „Między bluźniercą a wyznawcą”. Doświadczenie sacrum w poezji Aleksandra Wata, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1998
• Januszkiewicz Michał, Tropami egzystencjalizmu w literaturze polskiej XX wieku. O prozie Aleksandra Wata, Stanisława Dygata i Edwarda Stachury, Poznań: Redakcja Serii „Poznańskie Studia Polonistyczne”, 1998
• Dziadek Adam, Rytm i podmiot w liryce Jarosława Iwaszkiewicza i Aleksandra Wata, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1999
• Olejniczak Józef, W-Tajemniczanie – Aleksander Wat, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1999
• Szkice o poezji Aleksandra Wata, red. Jacek Brzozowski, Krystyna Pietrych, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 1999
• Molęda Edyta, Mowa cierpienia. Interpretacja poezji Aleksandra Wata, Kraków: Universitas, 2001
• W „antykwariacie anielskich ekstrawagancji”. O twórczości Aleksandra Wata, red. Jarosław Borowski, Władysław Panas, Lublin: Wyd. KUL, 2002
• Pyzik Tomasz, Predestynacja w twórczości Aleksandra Wata, Gliwice: Gliwickie Towarzystwo Szkolne im. Janusza Korczaka, 2004
• Żurek Sławomir Jacek, Synowie księżyca. Zapisy poetyckie Aleksandra Wata i Henryka Grynberga w świetle tradycji i teologii żydowskiej, Lublin: Wyd. KUL, 2004
• Siwiec Marek K., Los, zło, tajemnica. Ku twórczym źródłom poezji Aleksandra Wata i Czesława Miłosza, Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 2005
• Baniecka Ewa, Poezja a projekt egzystencji. W kręgu postaw i tożsamościowych dylematów w twórczości Aleksandra Wata, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, 2008
• Rojek Przemysław, „Historia zamącana autobiografią”. Zagadnienie tożsamości narracyjnej w odniesieniu do powojennej liryki Aleksandra Wata, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2009
• Elementy do portretu. Szkice o twórczości Aleksandra Wata, red. Agnieszka Czyżak, Zbigniew Kopeć, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2011
• Paszek Paweł, Aleksander Wat: forma życia. Studia o pisaniu, doświadczeniu, obecności, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2021.
• Pietrych Piotr, Aleksander Wat w Polsce powojennej (1946–1953). Teksty i konteksty, Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, 2011
• Żukowski Tomasz, Obrazy Chrystusa w twórczości Aleksandra Wata i Tadeusza Różewicza, Warszawa: Stowarzyszenie Pro Cultura Litteraria: Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo, 2013
• Baron-Milian Marta, Wat plus Vat. Związki literatury i ekonomii w twórczości Aleksandra Wata, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego: Oficyna Wydawnicza Wacław Walasek, 2015
• Pietrych Piotr, O Aleksandrze Wacie – i nie tylko. Szkice historycznoliterackie, Kielce: Instytut Filologii Polskiej UJK, 2015
• Ewa Goczał, Negatywy. Poetyki apofatyczne Aleksandra Wata i Piotra Matywieckiego, Instytut Literatury, Kraków 2022, ISBN 978-83-67170-16-1

• AleksanderA. Wat AleksanderA., Mój wiek, CzesławC. Miłosz (oprac.), LidiaL. Ciołkoszowa (oprac.), Warszawa: Czytelnik, 1990, ISBN 83-07-02054-9, OCLC 834089552 . Brak numerów stron w książce
• JózefJ. Czapski JózefJ., Na nieludzkiej ziemi, Warszawa: Czytelnik, 1990, ISBN 83-07-020-92-1, OCLC 69544641 . Brak numerów stron w książce
• StanisławS. Swianiewicz StanisławS., W cieniu Katynia, Warszawa: Czytelnik, 1990, ISBN 83-07-02093-X, OCLC 834093949 . Brak numerów stron w książce
• JulianJ. Stryjkowski JulianJ., JulianJ. Stryjkowski JulianJ., Wielki strach, Warszawa: Czytelnik, 1990, ISBN 83-07-02058-1, OCLC 834081983 . Brak numerów stron w książce
• TomaszT. Pyzik TomaszT., Predestynacja w twórczości Aleksandra Wata, Gliwice: Gliwickie Towarzystwo Szkolne im. Janusza Korczaka, 2004, ISBN 83-920078-0-8, OCLC 69562314 . Brak numerów stron w książce
• Tomas Venclova, Aleksander Wat. Obrazoburca, przeł. J. Goślicki, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1997
• Józef Olejniczak, „W-tajemniczanie”, Katowice 1999
• Prawdziwa historia Polaków. Ilustrowane wypisy źródłowe 1939–194. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 1999. ISBN 83-87893-33-1. Brak numerów stron w książce
• Recenzja Korespondencji A. Wata na wyborcza.pl
• Biogram na culture.pl

• Album Aleksandra Wata (fot.)
• Krzysztof Rutkowski – Słowo o Wacie
• Aleksander Wat – życie i twórczość
• Jan Zieliński – Testamentum. O późnej poezji Aleksandra Wata
• Agnieszka Czajkowska – Aleksander Wat i doświadczenie historyczne