Potop (film 1974)

Akcja filmu toczy się w Rzeczypospolitej Obojga Narodów podczas wojny polsko-szwedzkiej w latach 1655–1660. Składa się z dwóch części.

Głównym bohaterem Potopu jest chorąży orszański Andrzej Kmicic, zaręczony ze szlachcianką Oleńką Billewiczówną. Wraz ze swoimi towarzyszami przybywa do wsi Lubicz. Gdy kompanioni Kmicica wizytują karczmę, wdają się w konflikt z przedstawicielami rodu Butrymów, przez których zostają zabici. Gdy Kmicic dowiaduje się o śmierci towarzyszy, w odwecie pali należącą do Butrymów wioskę Wołmontowicze. Następnie ukrywa się u Oleńki, która jednak zrywa z nim zaręczyny na wieść o tym, co uczynił. Chorąży porywa Billewiczównę i barykaduje się w Lubiczu. Na odsiecz porwanej przybywają siły dowodzone przez Michała Wołodyjowskiego. Widząc przewagę rywala, Kmicic grozi wysadzeniem dworu. W odpowiedzi na groźbę Wołodyjowski wyzywa go na pojedynek i obiecuje, że w razie zwycięstwa Kmicica będzie mógł on odejść wolny. Wołodyjowski rani w pojedynku chorążego orszańskiego i uwalnia Oleńkę.

Wołodyjowski proponuje Kmicicowi, aby dla zmycia swej hańby sformował chorągiew dla hetmana Janusza Radziwiłła. Kmicic przybywa później ze sformowaną chorągwią do Radziwiłła, który zamierza wykorzystać korzystną sytuację polityczną – wkroczenie wojsk Karola X Gustawa do Rzeczypospolitej – w celu separacji Litwy od Korony. Hetman żąda od Kmicica złożenia przysięgi wierności. Sam zaś podczas uroczystego spotkania szlachty w Kiejdanach wznosi toast na cześć Karola X Gustawa, tym samym przyznając się do zdrady króla Jana Kazimierza. Zebrani, włącznie z Wołodyjowskim i jego kompanem Janem Zagłobą, protestują wobec aktu zdrady, po czym zostają aresztowani przez służbę Radziwiłła. Kmicic na dodatek powstrzymuje odsiecz aresztowanym, tracąc do reszty zaufanie ze strony Oleńki. Gdy chorąży zgłasza swoje wątpliwości Radziwiłłowi, ten twierdzi, że jego kolaboracja jest pozorna i służy dobru ojczyzny, po czym zapewnia go, że jeńcy będą bezpieczni. W praktyce zamierza ich wydać królowi szwedzkiemu i skazać na śmierć. Jednak dzięki podstępowi Zagłoby jeńcom Radziwiłła udaje się obezwładnić eskortę dowodzoną przez oficera Rocha Kowalskiego.

Tymczasem Kmicic po rozmowie z bratem hetmana – księciem Bogusławem Radziwiłłem – odkrywa, że prawdziwymi intencjami Radziwiłłów są tylko i wyłącznie własne korzyści. Przy nadarzającej się okazji usiłuje dokonać porwania Bogusława, aby uzyskać rehabilitację ze strony króla polskiego. Akcja jednak kończy się niepowodzeniem, a Kmicic zostaje ciężko ranny.

Po dojściu do zdrowia Andrzej Kmicic uzmysławia sobie, że teraz jest nie tylko wrogiem Szwedów i Radziwiłłów, ale i żołnierzy opozycji antyszwedzkiej, którzy uznają go za zdrajcę. Przyjmuje wówczas przybrane imię Babinicz, pod którym wraz z wiernymi sobie wachmistrzem Soroką oraz kompanami Kiemliczami dociera do Częstochowy. Tam ostrzega przeora Augustyna Kordeckiego, że Szwedzi zmierzają do zaatakowania klasztoru na Jasnej Górze. Załoga gorączkowo przygotowuje obronę, stawiając opór oblegającym klasztor wojskom szwedzkim pod dowództwem generała Burcharda Müllera. Wielkie straty obrońcom zadaje jednak potężna szwedzka kolubryna. Nocą Kmicic-Babinicz więc dokonuje sabotażu armaty, wysadzając ją. Nazajutrz zostaje jednak pojmany przez Müllera i wydany pułkownikowi Kuklinowskiemu, który poddaje jeńca torturom. Kmicic zostaje jednak uratowany z opresji przez Kiemliczów, po czym zadaje srogą zemstę pułkownikowi.

Tymczasem Janusz Radziwiłł przenosi Oleńkę z Kiejdan do Taurogów, oddając ją pod opiekę bratu Bogusławowi, sam zaś przygotowuje obronę przeciwko zbuntowanej wobec niego szlachty. Kmicic zaś wyrusza na Śląsk, gdzie nadal pod fałszywym nazwiskiem oferuje swą służbę królowi Janowi Kazimierzowi. Ten organizuje powrót do Polski, ale w górskim wąwozie orszak królewski zostaje zaatakowany przez wojska szwedzkie. Kmicic ofiarnie broni króla walcząc z Kiemliczami przeciw całemu oddziałowi szwedzkiemu, po czym pada ranny. Gdy potyczka zostaje wygrana, Kmicic wyjawia królowi swoje prawdziwe nazwisko. Natomiast Janusz Radziwiłł, pozbawiony pomocy ze strony zafascynowanego Oleńką Bogusława, umiera podczas oblężenia jego zamku w Tykocinie. Billewiczówna w stroju szwedzkiego oficera decyduje się uciec z Taurogów.

Ponosząca coraz więcej klęsk armia szwedzka szykuje się do wielkiej bitwy z polskimi konfederatami. Polskie oddziały dowodzone przez Stefana Czarnieckiego, ze znaczącym udziałem dragonów Wołodyjowskiego i Kmicica dowodzącego Tatarami, zadają decydującą klęskę Szwedom. Podczas bitwy Kmicic walczy z Bogusławem Radziwiłłem ostatecznie raniąc go i biorąc do niewoli. Po zwycięskiej bitwie mimo początkowej chęci spotkania z Oleńką postanawia wyruszyć na dalszą wojnę gdzie zostaje ciężko ranny i odwieziony przez wiernego Sorokę do Lubicza. Po wyleczeniu się z ran przybywa do kościoła w Upicie, gdzie listem królewskim uroczyście zostaje zrehabilitowany w oczach społeczności. Oleńka wtedy dowiaduje się, że jej ukochany nie jest zdrajcą.

Opracowano na podstawie materiału źródłowego^[3].

• Reżyseria – Jerzy Hoffman
• Współpraca reżyserska – Włodzimierz Olszewski oraz Witalij Kondratow, Romuald Staszkiewicz, Ryszard Pluciński, Waldemar Prokopowicz, Andrzej Kowalewski, Jan Bieńkowski, Hanna Kosińska, Bożena Politańska
• Scenariusz – Jerzy Hoffman, Adam Kersten, Wojciech Żukrowski (na podstawie powieści Henryka Sienkiewicza)
• Zdjęcia – Jerzy Wójcik
• Operator – Franciszek Kądziołka
• Współpraca operatorska – Jan Janczewski, Eugeniusz Gawrysiak, Jerzy Majak, Stanisław Matuszewski
• Muzyka – Kazimierz Serocki
• Wykonanie – Wielka Orkiestra Symfoniczna PRiTV w Katowicach pod dyrekcją Stanisława Wisłockiego, Chór Filharmonii Narodowej, Zespół Instrumentalny pod dyrekcją Arnolda Rezlera
• Konsultacja muzyczna – Piotr Marczewski
• Dźwięk – Stanisław Piotrowski, Jerzy Blaszyński
• Współpraca przy dźwięku – Lech Kowalewski, Zygmnt Rychter
• Imitator dźwięku – Zygmunt Nowak
• Scenografia – Wojciech Krysztofiak
• Scenografia do spraw militariów i kostiumy wojskowe – Jerzy Szeski
• Współpraca przy scenografii do spraw militariów i kostiumy wojskowe – Andrzej Kowalczyk, Andrzej Mikołajczyk, Grażyna Kożuchowska
• Kostiumy – Magdalena Tesławska
• Współpraca przy kostiumach – Gabriela Star, Maria Kowalewska
• Realizacja kostiumów – CLO w Łodzi, Centrala Obsługi Przedsiębiorstw i Instytucji Artystycznych w Warszawie
• Dekoracja wnętrz – Leonard Mokicz, Maria Kuminek, Alicja Wołowska
• Charakteryzacja – Maria Lasnowska, Mirosław Jakubowski, Jan Płażewski
• Efekty pirotechniczne – Henryk Piotrowski, Zdzisław Chrząszcz, Piotr Skrzyszewski
• Montaż – Zenon Piórecki, Jadwiga Ignatczenko, Witold Krzysztoforski, Jarosław Ostanówko
• Układy szermiercze – Waldemar Wilhelm
• Przygotowanie jazdy i konsultacja – Andrzej Osadziński, Marek Piotrowski, Adam Sosnowski
• Udostępnienie koni – Oddział Kawalerii z Mosfilmu, Zjednoczenie Hodowli Zwierząt Zarodowych
• Kierownictwo produkcji – Wilhelm Hollender
• Kierownicy produkcji – Lechosław Sztuttenbach, Marek Dobrowolski
• Współpraca przy produkcji – Wielisława Piotrowska, Tadeusz Szarski, Henryk Strzebiecki, Henryk Parnowski, Maciej Wojtulewicz
• Kierownik naukowy – prof. dr Adam Kersten
• Konsultacja naukowa – prof. dr Jerzy Szablowski, doc. dr Adam Miłobędzki, ppłk prof. dr Jan Wimmer, dr Tadeusz Nowak, o. dr Kazimierz Szafraniec
• Produkcja – PRF Zespoły Filmowe przy pomocy Wytwórni Filmowej „Biełaruśfilm” w Mińsku, BSRR (kier. prod. Siemion Tulman) i Wytwórni Filmowej im. O. Dowżenki w Kijowie, USRR (kier. prod. Leonid Korecki)
• Wytwórnia – Wytwórnia Filmów Fabularnych w Łodzi
• Atelier i laboratorium – Wytwórnia Filmów Fabularnych w Łodzi

Opracowano na podstawie materiału źródłowego^[1][4].

Po premierze Pana Wołodyjowskiego w 1969 roku Jerzy Hoffman rozpoczął przygotowania do ekranizacji środkowego ogniwa Trylogii Sienkiewicza. Zaproponował współpracę przy pisaniu scenariusza historykowi Adamowi Kerstenowi, który został także kierownikiem naukowym przyszłego dzieła. Hoffman wraz z Kerstenem musiał dokonać wielu uproszczeń fabuły powieści, między innymi usunął ze scenariusza licznych bohaterów epizodycznych i ograniczył liczbę bitew do pokazania w filmie^[5]. Scenarzyści zdecydowali się także na nadanie poszczególnym postaciom rysów współczesnych czasom powstawania filmu, przy jednoczesnym zachowaniu występujących w pierwowzorze archaizmów^[6]. Scenariusz do Potopu został ukończony i przyjęty w grudniu 1969 roku^[7].

Po napisaniu scenariusza Hoffman zaczął kompletować ekipę filmową. Producentem filmu został Wilhelm Hollender, operatorem – Jerzy Wójcik, a montażystą – Zenon Piórecki^[8]. Twórcy gorączkowo poszukiwali plenerów do Potopu, a dopięty budżet 100 milionów starych złotych wymuszał dodatkowe oszczędności. Hoffman zdecydował się na współpracę z mińską wytwórnią Biełaruśfilm; właśnie w atelier pod Mińskiem zaplanowano zdjęcia przedstawiające Wołmontowicze i Lubicz^[9]. Dzięki radzieckiej wytwórni Mosfilm udało się pozyskać do filmu pułk kawalerii, który później wykorzystano do kręcenia wielkiej batalii^[10]. Ekipa zdecydowała, że występujące w powieści Kiejdany i Taurogi będą imitowane przez Podhorce i Olesko, choć Kersten był za wyborem Krasiczyna i Winniczy^[11].

Pod koniec 1970 roku ekipa filmowa uzyskała zgodę zakonu paulinów na kręcenie zdjęć w klasztorze na Jasnej Górze – dokładnie tam, gdzie odbywała się akcja powieści Sienkiewicza. Zdecydowano się na wykorzystanie współczesnej, XX-wiecznej architektury Jasnej Góry, bo była najbardziej rozpoznawalna dla przyszłych widzów. Konsultanci ustalili, że po dobudowaniu bastionu i podwyższeniu muru będzie można przystąpić do zdjęć w klasztorze. Nie dało się jednak zatuszować znajdującej się niedaleko budowli XIX-wiecznej wieży^[12].

Na potrzeby filmowego Potopu obsadzonych zostało ponad 200 ról. Michała Wołodyjowskiego zagrał Tadeusz Łomnicki, występujący już w Panie Wołodyjowskim w tej samej roli. Rola Zagłoby była początkowo przeznaczona dla Mieczysława Pawlikowskiego, lecz ten z powodu zawału serca nie mógł wziąć udziału w zdjęciach; w tej roli zastąpił go Kazimierz Wichniarz. Jako Kmicica Hoffman wybrał Daniela Olbrychskiego, który w Panu Wołodyjowskim grał rolę Azji; postać Oleńki powierzono Małgorzacie Braunek, a Janusza Radziwiłła zagrał Władysław Hańcza^[13].

Zdjęcia do Potopu rozpoczęły się w 1971 roku. Rozpoczęto budowę dekoracji w Częstochowie i w Mińsku, a Hoffman z trudem wystarał się o wysokiej jakości obiektyw Panavision. Po wykonaniu setek kostiumów i rekwizytów na przełomie 1971 i 1972 roku częściowo zrealizowano scenę oblężenia Częstochowy, a także scenę pożaru oraz niektóre plany ogólne Wołmontowicz, Pacuneli i Lubicza^[14]. Za plenery posłużyły także Bogusławice (gdzie przebudowano teren w miejsce odtwarzające majątek Billewiczów w Wodoktach), Zamek Królewski na Wawelu (służący za zamek w Kiejdanach), Pieskowa Skała oraz Łódź, gdzie nakręcono sceny atelierowe^[15].

Prace nad Potopem skomplikowały się, gdy na początku roku 1972 został zlikwidowany zespół filmowy odpowiedzialny za jego produkcję. Władze rozważały przerwanie zdjęć, ale nakłady przeznaczone na produkcję filmu były zbyt duże, aby zakończyć ją przed czasem. Hoffman wziął na siebie pełną odpowiedzialność za produkcję Potopu. W 1972 roku ekipa filmowa wyjechała do ZSRR. W Podhorcach i Olesku zrealizowano sceny plenerowe; w Mińsku nakręcone zostały szturm Lubicza i pojedynek Kmicica z Wołodyjowskim. Do sceny pojedynku użyto wody z sikawek strażackich, która miała udawać deszcz^[16]. Do sceny pojedynku Wołodyjowskiego z Kmicicem odtwórcy głównych ról przygotowywali się dwa miesiące, ponieważ Łomnicki był słabszym szermierzem aniżeli Olbrychski, tymczasem w filmie miał okazywać wyższość nad filmowym Kmicicem^[17]. Najwięcej uwagi poświęcono wielkiej bitwie, którą ekipa nakręciła pod Kijowem. Upał sięgający 40 stopni Celsjusza wyczerpywał ekipę; pole bitwy po każdej szarży nieustannie zraszano. Zaplanowany został szereg scen kaskaderskich, a do zdjęć wykorzystano radziecki pułk kawalerii. Ze względu na oszczędność reżyser musiał zrezygnować z niektórych zawartych w scenariuszu wątków^[16].

Gdy ekipa filmowa powróciła z ZSRR do Polski, rozpoczęła intensywne prace nad zdjęciami w rodzimym kraju. Odbyły się między innymi pod Łodzią, w Sulejowie, Krakowie, Pieskowej Skale i puszczy Niepołomickiej. Zimą przełomu 1972 i 1973 roku udało się jeszcze dokończyć zdjęcia w Częstochowie i Zakopanem. W maju 1973 roku, po 535 dniach zdjęciowych, zakończono realizację filmu, po czym został on poddany montażowi i udźwiękowieniu. Muzykę do Potopu skomponował Kazimierz Serocki, który dopełniał wszelkich starań, aby ścieżka dźwiękowa została zsynchronizowana z akcją filmu. Muzyka została nagrana w ciągu dwóch dni w sali łódzkiej wytwórni^[18]. Pełny materiał filmowy zrealizowany podczas zdjęć został znacznie okrojony, przez co film trwa nieco ponad 5 godzin. Według reżysera Jerzego Hofmanna, całość zrealizowanej wersji materiału trwałaby około 20 godzin projekcji^[19]. Uroczysta premiera Potopu odbyła się 2 września 1974 roku^[1].

Łącznie w filmie wystąpiło 400 aktorów, do zdjęć przygotowano 23 tys. kostiumów, zaś przy realizacji zapisano kilkanaście tysięcy metrów barwnej taśmy filmowej^[2].

Ukazanie się Potopu poprzedziła zapalczywa dyskusja na temat obsadzenia Daniela Olbrychskiego, który grał już Azję Tuhajbejowicza w Panie Wołodyjowskim, w roli Kmicica. Zainicjował ją na łamach „Życia Warszawy” krytyk Stanisław Grzelecki, który wraz z recenzentem Januszem Czaplińskim z „Expressu Wieczornego” przeciwstawiał się owemu doborowi aktora. Obaj krytycy powoływali się na anonimowe listy czytelników, którzy rzekomo domagali się obsadzenia innego aktora w roli Kmicica. Z agresywnego tonu wypowiedzi Czaplińskiego kpił na łamach „Kultury” Janusz Głowacki, a Krzysztof Mętrak z „Filmu” zarzucił inicjatorom dyskusji manipulowanie głosami czytelników. Ostatecznie Grzelecki i Czapliński odwołali swe sądy wobec Olbrychskiego^[20].

Po swej premierze Potop został entuzjastycznie przyjęty zarówno przez widownię (obejrzało go w kinach ponad 27 milionów widzów^[21][a]), jak i – początkowo – przez krytyków^[22]. Aleksander Ledóchowski na łamach „Kina” pisał, iż „film Hoffmana przechwycił to wszystko, co ważne jest dla prozy Sienkiewicza”^[23]. Zdaniem Krzysztofa Mętraka:

Krytycy przychylni dziełu Hoffmana zgodnie chwalili staranną adaptację utworu literackiego, biegłość warsztatową filmu, a także jego wartość patriotyczną i kulturową^[25]. Szczególne pochwały zebrał Daniel Olbrychski za swoją kreację Kmicica, którą Maria Malatyńska z „Życia Literackiego” określiła mianem brawurowej^[26].

Bardziej sceptyczni wobec dzieła Hoffmana krytycy zarzucali mu, że przypomina bardziej romans z gatunku płaszcza i szpady niż wierną adaptację pierwowzoru^[27]. Zygmunt Kałużyński na łamach „Polityki” stawiał wobec filmowego Potopu zarzuty, iż jego forma przywołuje na myśl staroświeckie kino hollywoodzkie z lat 50. XX wieku^[28]. Stanisław Grzelecki zwracał uwagę na to, że główne postacie utworu są niegodne naśladowania w rzeczywistości, a pominiętych zostało wiele wątków zawartych w pierwowzorze^[29]. Cezary Wiśniewski z pisma „Ekran” zarzucił filmowi Hoffmana, że poprzez zastosowanie licznych skrótów staje się niezrozumiały, a gubi się w utworze ogólnonarodowy charakter wojny^[30].

Potop stał się obiektem rozważań historyków, którzy upatrywali w dziele Hoffmana przekształcenia wymowy powieści Sienkiewicza. Ryszard Koniczek wskazywał na fakt, iż „ekranizacja Potopu sprowadziła mit do właściwych wymiarów” i pozbawiła powieść ideologicznej wymowy^[31]. Antoni Mączak stwierdził ponadto, że wymowa mobilizacyjna utworu uległa dezaktualizacji. Janusz Tazbir umiejscowił filmowy Potop wśród dzieł propagujących tradycyjną wizję przeszłości narodowej, w przeciwieństwie do Popiołów autorstwa Andrzeja Wajdy^[32].

Historycy filmu Ryszard Bujnicki i Alicja Helman zwrócili uwagę na znaczącą ingerencję reżysera w przesłanie utworu Sienkiewicza. Postacią centralną utworu uczyniono Andrzeja Kmicica, redukując liczbę wątków zawartych w utworze. Wobec obszerności całego dzieła literackiego skróceniu bądź wykluczeniu z fabuły uległy konkretne wątki i postacie, między innymi pominięto elementy perypetii Andrzeja Kmicica, zredukowano rolę Zagłoby oraz nie uwzględniono postaci Anusi Borzobohatej-Krasieńskiej, Ketlinga, Rzędziana, Jana i Stanisława Skrzetuskich czy Tomasza Billewicza, stryja Oleńki Billewiczówny^[33]. Pominięte zostały także walki polsko-szwedzkie o Warszawę^[5]. Zrezygnowano również z pokazania riposty Zagłoby proponującego królowi szwedzkiemu Niderlandy, jak również z rozgraniczenia bohaterów utworu na katolików i innowierców^[34].

Ponieważ Hoffman kręcił swój film w czasach innych niż okres powstawania powieści, zaprezentował bardziej współczesne i bliższe realizmowi historycznemu podejście do historii. Stąd też Jan Kazimierz, wyeksponowany w powieści, w filmie jest człowiekiem miernym, niezdolnym do wywarcia wpływu na wydarzenia wojenne; z kolei na przykład Janusz Radziwiłł nie jest w filmie postacią jednoznacznie negatywną, gdyż w rzeczywistości historycznej zdrada z jego strony nastąpiła wskutek trudnej ówczesnej sytuacji Litwy. Podobnie obrona Jasnej Góry, w powieści ukazana jako punkt zwrotny wojny, została w filmie sprowadzona do proporcji rzeczywistych^[35].

Reżyser przesunął również akcenty dotyczące postaci fikcyjnych. Kmicic w kreacji Daniela Olbrychskiego połączył wizerunek siedemnastowiecznego warchoła z targaną wątpliwościami osobą młodzieńca rodem z połowy wieku XX. Również Małgorzata Braunek jako Oleńka zerwała z sienkiewiczowskim wizerunkiem idealistki, wyposażając swoją bohaterkę w cechy romantyczne. Filmowy Potop pozbawiony jest także wysokiego okrucieństwa charakterystycznego dla stylu pisarza^[36]. Dialog w filmie uległ ponadto redukcji na rzecz strony wizualnej dzieła Hoffmana^[37].

Potop został uhonorowany kilkunastoma nagrodami i wyróżnieniami. Na pierwszej edycji Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w 1974 zdobył cztery nagrody: „Grand Prix Złote Lwy”, nagrodę za pierwszoplanową rolę męską dla Daniela Olbrychskiego w kategorii filmów kinowych oraz nagrodę publiczności w kategorii filmów telewizyjnych. Pismo „Film” przyznało mu dwie Złote Kamery dla najlepszego filmu polskiego i najlepszego aktora (Olbrychskiego). Jerzy Hoffman za swój film otrzymał nagrodę Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki I stopnia; Potop uzyskał także nominację do Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego na 47. ceremonii wręczenia Oscarów w 1975^[1].

Pojedynek Kmicica z Wołodyjowskim w 2007 roku został wyróżniony przez „Film” Złotą Kaczką pięćdziesięciolecia, a w 2009 roku sam film otrzymał tę samą nagrodę „dla najlepszego filmu historyczno-kostiumowego w historii polskiej kinematografii”^[1] (ponadto aktor Tadeusz Łomnicki otrzymał między innymi za rolę w Potopie nagrodę „dla najlepszego aktora polskich filmów historyczno-kostiumowych”)^[38].

Jerzy Hoffman po latach zainicjował powstanie odnowionej cyfrowo, przeznaczonej do dystrybucji kinowej wersji Potopu pod nazwą Potop Redivivus. Wraz z montażystą Marcinem Bastkowskim skrócił czas trwania filmu z pięciu do trzech godzin, aby Potop można było bezproblemowo dystrybuować. Potop Redivivus skraca wątki z pierwotnej wersji filmu (np. sceny szwedzkiej kolubryny oraz przemarszu wojsk szwedzkich), ale ostateczny materiał został odnowiony; usunięto uszkodzenia zapisane na filmowym negatywie, a materiał zapisany na starej taśmie filmowej poddano korekcji barwnej^[39]. Premiera Potopu Redivivus odbyła się 15 września 2014 roku^[40].

• Polskie filmy zgłoszone do rywalizacji o Oscara w kategorii filmu nieanglojęzycznego

• Tadeusz Bujnicki, Alicja Helman: Potop Henryka Sienkiewicza. Powieść i film. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1988. ISBN 83-02-03568-8.
• Maria Oleksiewicz: 535 dni Potopu. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1975. OCLC 69309053.
• Marta Sztokfisz: Jerzy Hoffman. Gorące serce. Warszawa: Wydawnictwo Marginesy, 2011. ISBN 978-83-928431-3-9.

• Potop w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
• Zwiastun oraz cały film Potop Redivivus w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
• Potop w bazie Filmweb
• Potop w bazie IMDb (ang.)