Ferdowsi

Abu-l-Qasim Mansur ibn Hasan al-Tusi (vèrs 940, Tus - vèrs 1020, Tus), dich Ferdowsi, es un poèta pèrsa dau sègle X. Es una figura majora de la literatura persana. Son òbra principala es lo Shahnameh (« lo Libre dei Rèis »), una epopèia de 60 000 vèrs que cònta l'istòria dei rèis de Pèrsia de la fondacion de l'Empèri Aquemenida a la conquista aràbia. Aqueu tèxte marquèt la renaissença dau persan coma lenga literària prestigiosa e, au nivèu lingüistic, favorizèt la transicion entre lo pèrsa mejan e lo persan modèrne.

La vida de Ferdowsi es mau coneguda. Nasquèt vèrs 940 dins una familha de proprietaris terrencs eissits de l'aristocracia sassanida (lei dikhans) que viviá dins la region de Tus. Aquela aristocracia aviá subreviscut a la conquista aràbia e èra a assaiar de mantenir sei prerogativas. Aquò explica probablament la volontat de Ferdowsi, caracteristica de son òbra, de defendre lei tradicions d'aquela classa^[1][2]. D'efiech, au sègle X, una partida d'aquel elèit èra pas encara vengut musulman. La religion de Ferdowsi varia ansin fòrça segon lei fònts (sunita, chiita ò zoroastrian).

Durant la vida de Ferdowsi, una partida importanta de Pèrsia e de l'Asia Centrala èra sota lo contraròtle de la dinastia samanida, fondada en 819. Pasmens, a la fin dau sègle X, lei Samanidas èran en declin e dispareguèron en 999. Foguèron remplaçats per plusors dinastias localas mai, rapidament, lei Ghaznevidas ocupèron una partida importanta dei possessions perdudas per sei predecessors. Ferdowski sembla d'èsser un protegit de princes d'aquelei dinastias coma l'emir samanida Nuh (976-997) e lo sultan Mahmud de Ghazni (997-1030). D'efiech, lei Samanidas avián largament favorizat l'usatge dau persan modèrne au sen de son administracion, çò qu'explica lo ròtle de letruts coma Ferdowsi dins lei corts princieras. Aqueu darrier auriá inicialament escrich lo Shahnameh per de princes samanidas, mai lo modifiquèt per l'adaptar a Mahmud de Ghazni. Pasmens, lo tèxte foguèt recebut amb una certana indiferéncia^[3]. Après un desacòrdi financier, Ferdowsi publiquèt una satira còntra son protector e deguèt s'exiliar. Moriguèt dins la region de Tus vèrs 1020.

Ferdowsi foguèt inicialement enterrat dins lo jardin de son ostau car leis autoritats religiosas de Tus enebiguèron son inumacion dins un cementèri. Pasmens, après sa mòrt, venguèt pauc a cha pauc famós per son òbra literària. Lei Ghaznevidas ordonèron donc la bastida d'un mausolèu per marcar sa tomba. Dins leis ans 1930, l'interès dei nacionalistas iranians per la figura de Ferdowsi menèt a una importanta restauracion e transformacion dau mausolèu.

Lo Shahnameh es considerat coma la pus importanta epopèia nacionala de la literatura persana. Es tanben l'unica òbra complèta de Ferdowsi qu'es estada conservada^[4]. Es un tèxte de 40 000 a 60 000 vèrs que foguèt redigit entre 980 e 1010. Lei diferéncias dins lo nombre de vèrs son la consequéncia de l'existéncia de plusors versions eissidas de remanejaments ulteriors per adaptar lo tèxte a l'evolucion de la lenga. Aquò entraïnèt l'introduccion d'errors que foguèron de còps repetidas per lei copiaires. La version pus frequenta a l'ora d'ara es aquela realizada en 1425-1426 per lo prince timurida Baysunghur (1397-1433).

Lo tèxte pòu èsser devesit en quatre partidas principalas. La premiera es una introduccion que permet a l'autor de precisar seis intencions e son projècte. La segonda, relativament brèva, cònta l'istòria dei « civilizators » que creèron un premier reiaume destruch per de fòrças maleficas. La tresena cònta l'istòria de rèis legendaris implicats dins divèrsei guèrras imaginaris. Lo zoroastrisme ocupa una plaça importanta dins aquelei racòntes. Enfin, vèn la partida « istorica » que presenta pus sovent de personatges umans vertadiers, coma lei sobeirans aquemenidas e sassanidas, e d'eveniments ben atestats coma la conquista de Pèrsia per Alexandre lo Grand. De discussions filosoficas e moralas pontuan aquela partida.

La lenga utilizada per Ferdowsi es lo persan modèrne qu'es lo resultat d'una transformacion dau pèrsa mejan que durèt que durèt dau sègle VII au sègle X. Lo Shahnameh es la premiera òbra importanta escricha dins aquela lenga. Marca la renaissença de la literatura persana après un periòde de declin consecutiu a la conquista aràbia.

Ferdowsi ocupa una plaça centrala dins la literatura persana. Es largament considerat coma lo paire dau persan actuau en causa de son ròtle de la formacion de la lenga e dins la renaissença dei tradicions literàrias persanas. Una partida d'aquela vision es la consequéncia d'una construccion nacionalista menada durant la premiera partida dau sègle XX per lei partisans d'una modernizacion a l'occidentala de Pèrsia. Pasmens, sa fama es pas unicament lo resultat d'aqueu trabalh. D'efiech, Ferdowsi èra un autor reconegut dempuei la segonda mitat de l'Edat Mejana e son òbra inspirèt fòrça autors ulteriors.

Biografia de Ferdowski :

• (en) Djalal Khaleghi-Motlagh, « Ferdowsī, Abu'l-Qāsem i. Life », dins Ehsan Yarshater, Encyclopædia Iranica, vol. IX/5, Londres e Nòva York, Routledge & Kegan Paul, 1999.
• (en) C. Huart e H. Massé, « Firdawsī », dins B. Lewis, V. L. Ménage, C. Pellat e J. Schacht (dir.), The Encyclopaedia of Islam, Second Edition, vol. III, J. Brill, 1971.

Estudis e comentaris dau Shâhnâmeh :

• (fr) Patrick Ringgenberg, Une introduction au Livre des Rois (Shâhnâmeh) de Ferdowsi. La Gloire des Rois et la Sagesse de l'Épopée, París, L'Harmattan, 2009.
• (en) Eleanor Sims, « The Illustrated Manuscripts of Firdausī's "Shāhnāma" Commissioned by Princes of the House of Tīmūr », Ars Orientalis, vol. 22, 1992, pp. 43-68.

Estudis sus la literatura e la pintura persana :

• (fr) D. Aigle (dir.), Figures mythiques dans le monde musulman. Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, n^os 89-90, 2000.
• (en) Richard N. Frye, The Golden Age of Persia, Weidenfeld, 1975.
• (fr) O. Grabar, La Peinture persane, une introduction, Presses Universitaires de France, 1999.
• (fr) Reuben Levy, Introduction à la littérature persane, París, G.P. Maisonneuve et Larose, 1973.