Kanta

Musikan, kanta, halaber kantua edo kantorea (batez ere Zub.), giza ahotserako sortutako konposizio musikala da. Bereziki zaharra edo herrikoia ez den kantari, abesti^{[neol. 1]} ere esaten ahal zaio. Kantaren osagarri gisa, musika tresnak erabil daitezke, baina a capella ere kantatu daitezke. Kanten letrak gehienetan poetikoak eta erritmikoak izaten dira, baina bertso erlijiosoak edo prosa librekoak ere izan daitezke.

Konposizio musikala, musika pieza baten sorkuntza da. Musikako elementuak eta horien zatiak nahastea, alegia. Atal nagusiak eta haien errepikapenak agertzen diren ordena litzateke hain zuzen.

Kanta herrikoien konposizioan, forma osatzen duten elementu nagusiak hauek dira: bertsoa (erakusten duena), leloa edo errepika (laburbiltzen duena) eta zubia (errepikapenarekin apurtzen laguntzen duena eta, batzuetan, kantuari beste angelu bat gehitzen diona). Ohikoa da aurrez aipatutakoak elkartzen dituzten atalak aurkitzea, hala nola, aurre-leloa, izenak ondo adierazten duen bezala, entzulea lelorako prestatzeko erabiltzen den baliabide bat besterik ez dena. Atal hauek hain zuzen, letren bitartez adierazten dira: A letrak kanta baten lehen atala adierazten du (normalean bertsoa) eta B letrak leloa edo zubia, formaren arabera.

AABA forma  (bertsoa, bertsoa, zubia, bertsoa)

Zubiaren erabilera bertsoaren errepikapena hausteko erabiltzen da kasu honetan. Forma hau, jada, hain ezaguna ez den arren, kanta bat konposatzeko modu eraginkorra da, konpositoreak bere ideia hiru bertsoren bidez garatzea ahalbideratzen baitu. Haren punturik emozionalena edo gorenena, zubian izaten da ia beti, eta zubiak melodia eta harmonia desberdina izango du, monotonia hautsi eta entzuleari interesa pizteko asmoz.

ABABCB forma (bertsoa, leloa, bertsoa, leloa, zubia, leloa)

Zalantzarik gabe, hau da gaur egun gehien erabiltzen den forma. Honek, balantze ona ematen dio konpositoreari, bertsoa leloarekin txandakatzen delako eta zubia ere sartzen delako, are kontraste handiagoa izateko. Erabilera komuneko tresna gisa, lehen eta bigarren leloen aurretik aurre-leloaren gehikuntza dugu, baita azken koruaren goranzko modulazioa ere, tonu batekoa izan ohi dena. Azken leloa errepikatzea ere ohikoa da, kantaren izenburuari indarra emateko (normalean leloan agertzen da). Horrela, kantaren mezu orokorra (korua) hiru edo lau aldiz entzun daiteke. Jakina, dena konpositorearen trebetasunaren araberakoa izango da, baina forma hau abiapuntu handia da.

Gaur egun entzuten ditugun abestiek 3 minutu inguru irauten dute. Hau horrela izatearen arrazoi nagusia hau da hasierako binilozko diskoek zeukaten muga. Formatua oso ezaguna zen XX. mendearen erdialdean; eta XXI. mende hasieran bilduma egileen artean izan zuen ospea. Ingurune hau oso arrunta izan arren, desabantaila handi bat zuen: hasieran, 10” eta 78 rpm-ko binilozko diskoak eta 7” eta 45 rpm-ko bere kontraparteak, 3 minutu inguruko musika gorde zezaketen alde bakoitzean.

Geroztik, 8 pistakoak, kaseteak, CDa edota Mp3a (eta denbora mugarik gabe biltegiratzeko aukera) agertu dira. Beste biltegiratze-bitarteko batzuk joan eta etorri ari diren bitartean, bakoitzak bere biltegiratze-memoriaren ahalmena handitzeko modua aurkitu du, eta abestiak gordetzeko eta haien iraupenerako aukera ia amaigabeak eskaintzen dizkigu.

Hala ere, irratiak 3 minutu eta erdiko muga jarri zien abestiei. Airean entzuten den abestiak maximizatzeko eta irabaziak ahalik eta gehien handitzeko, iraupen horren alde egin zuten askok. Artista herrikoi edo ospetsuek batez besteko kantuek baino gehiago irauten duten kantuak dituzten albumak kaleratzen dituzte, baina irratira egokitutako bertsio bat ere sortzen dute, laburragoa.

Ikertzaile askoren arabera, pertsona baten batez besteko arreta-gunea 8 eta 12 segundo artekoa da. Horrek esan nahi du gizakiok erabat kontzentratu gaitezkeela jarduera batean minutu zati baten truke. Horregatik artista arrakastatsuek gure arreta sendotasunez mantendu ahal izango duten abestiak egin behar dituzte, batez besteko irrati-entzuketarako garrantzitsua izan dadin.

Erritmo musikala, nolabaiteko soinu segida batez osatutako indar edo mugimendu bat da. Esan daiteke musikaren erritmoa denbora-tarteetan errepikatzen diren zikloek osatzen dutela.^[1]

Notak eta isiluneak melodia batean aurkezten dira eta haren erritmoa definitzen dute. Erritmoan, tarte jakin batzuetan, soinu labur, luze, ahul eta indartsuak errepikatzea sartzen da jokoan.

Kanta bat entzuten dugunean, erritmoa pultsuen (musikan denbora neurtzen duen unitate bat) eta konposizioaren egitura gisa hautematen ditugun azentuen (pultsu baten enfasia) antolaketa da. Erritmoak konposizio musikalari lotutako mugimendua ere zehaztu dezake.

Erritmoaren funtsezko unitatea konpasa da. Konpasak frakzio gisa izendatzen dira; horrela, zenbakitzaileak konpas bakoitzak duen zatiketa kopurua adierazten du, eta izendatzaileak zatiketa horien iraupena.^[2]

• Azentua soinuaren intentsitatearen gehikuntza txiki bat da. Normalean, azentu hau konpasen lehen aldian gertatzen da.
• Sinkopa konposizio-estrategia bat da, erritmoaren erregulartasuna apurtzen duena, denbora ahulean nota bat emanez eta haren iraupena denbora gogor batean luzatuz.
• Ezustekoa gertatzen da isiluneak jartzen direnean konpasaren zati indartsuetan, eta soinuak jartzen direnean zati ahuletan. Sinkopatik bereizten da soinua ez dela luzatzen denbora indartsuaren gainean.

Garrantzitsua da kontuan hartzea musika-pieza batek erritmo desberdinak izan ditzakeela. Hori da melodiaren kasua, une motelak eta askoz azkarragoak biltzen dituena. Musikariak elementu horiek guztiak ordenatu beharko ditu entzuleak unitate gisa entzun dezan.

Nomenklatura anglsaxoia	Nomenklatura latina
1	Biribila
1/2	Zuria
1/4	Beltza
1/8	Kortxea
1/16	Kortxeaerdi

Melodia noten sekuentzia lineal bat da, entzuleak egitura bakar gisa entzuten duena. Kanta baten doinua lehen planoan dago eta tonu eta erritmo konbinazio bat da. Melodia bat osatzen duten nota-sekuentziak musikalki gogobetegarriak dira, eta askotan kanta baten zatirik gogoangarriena.

Doinua esaldi batez edo gehiagoz osatuta egoten da, eta, oro har, kanta batean zehar errepikatzen da, forma ezberdinetan. Melodiak beren mugimendu melodikoaren, altueren edo altueren arteko tarteen, gama tonalaren, tentsioaren eta erlaxazioaren, jarraikortasunaren eta koherentziaren, kadentziaren eta formaren arabera ere deskriba daitezke.

Mendea baino lehen idatzitako Europako musika gehienetan eta XX. mendeko musika herrikoian topatutako doinuek "maiztasun eredu erraz errazak eta mistoak" bereizten dituzte, "gertaerak, maiz aldizkakoak, egitura maila guztietan" oinarrituta daude eta "iraupenak eta iraupen ereduak errepikatzea".

Melodia baten oinarrizko sailkapena eta sailkapen teknikoa noten progresioaren norabidearen araberakoa da, altueran edo afinazioan. Obra edo zati beraren barruan, konbinazio melodiko mota ezberdinak identifika ditzakegu:^[3]

• Melodia gorakorra: Behetik gora doan melodia da. Hau da, bigarren nota lehenengoa baino altuagoa izango da, hirugarrena bigarrena baino altuagoa eta horrela hurrenez hurren.

• Melodia beherakorra: Goranzko melodia baten kontrakoa da, mota honetan notak gero eta baxuagoak bihurtzen dira doinuak aurrera egin ahala.

• Melodia lineala: Nota bat altuera berean mantentzen denean eta errepikatzen denean. Melodia linealean nota ez da altueraz igotzen edo jaisten, efektu monotono edo enfasi-efektu bat sortuz.

Harmonia^[4] bi nota edo gehiago batera entzuten direnean gertatzen da. Harmonia banakako notak akorde batean moldatzeari buruzkoa izan daiteke, baita musika-pieza bateko akordeen egitura orokorrari buruzkoa ere.

Baina teoria musikalean, harmoniaren kontzeptua, normalean, akordeen eraikuntzari, akordeen kalitateari eta akordeen progresioei buruzkoa izaten da.

Harmonia instrumentu harmoniko eta melodikoei bakarrik aplikatzen zaie, beraz txalo eta zapata batek ez dute harmoniarik sortuko.

Harmoniak ahotsekin lotu daitezke, baina instrumentu harmoniko guztietan sor daitezke — gitarrak, sintetizadoreak, pianoak — edo instrumentu melodikoen konbinazio batean, aldi berean nota desberdinak joz, elkarrekin abesten duten bi pertsona bezala.

Harmonia gai sakona da. Baina teoria pixka bat ikasten has daiteke. Harmonia erromatar zenbakiekin irudikatzen da.

Sinplea dirudi, baina zenbaki erromatarrak oso erabilgarriak dira. Akordea zein kategoria harmonikokoa den eta akordeen kategoriek zer funtzio betetzen duten pieza batean esaten dizute.

Musika tonalean hiru kategoria funtzional daude:

• Tonika

• Dominantea

• Predominantea

Kantak azkar idazteko modu handi bat zenbaki erromatarrekin hastea da, batez ere teklatu edo gitarra moduko instrumentu harmoniko batean konposatzen bada.

Harmonia konposizio baten zati guztiz erabakigarria da.

Abestiak beren forma eta elementuen egituraren eta antolaketaren arabera sailka daitezke, horri esker, hiru abesti mota argi bereiz daitezke: estandarrak, linealak edo progresiboak. Konpositorearen interesen arabera erabiltzen da bata ala bestea. Sinpletasuna eta laburtasuna bilatzen badira, estandarra erabiltzea gomendatzen da. Forma sortzaileagoa bilatzen bada, baina gehiegizko abstrakzio batera iritsiz gero, abesti lineal batekin jolas daiteke. Baina garapen handiagoa, globala eta soinuaren, elementuen eta konposizioaren esplorazioa bilatzen bada, forma progresiboa da gehien gomendatzen dena.

Pop izena popular hitzetik dator. Musika popularra deitzen zaio musika klasikoari, eta, beraz, "popularra" hitza, hasieran zerbait negatibotzat jotzen zen.

Abestiaren modu estandarra beti berdina da eta oso gutxi alda daiteke abestiz abesti. Abesti ugari aurki ditzakegu, gehiengoa ez bada, eta normalean musika genero guztiak aplikatu eta zeharkatzen ditu

Abestiaren forma/egitura mota hau oso baliagarria da abesti sinpleetarako. Kontrastean dauden bi elementuz osatuta egon ohi da: bertso-leloa eta abestiaren amaieran kokatu ohi den eta harmonia nagusiaren kontraste gisa balio duen zubi bezala ezagutzen den harmoniaren bariazioa.

Egitura sinplea denez, abestia aurreikusteko modukoa eta entzuteko erraza izatea ahalbidetzen du.

Pop hit gehienak bertso/lelozko egitura honetan oinarritzen dira, eta erabiltzen diren aldaeren artean, leloarekin hastea edota leloaren bariazio bat gehitzea da, ohikoena, bateriarik gabeko amaieratik gertu.

Pop abesti estandarra lelo on batek eta abesti osoan zehar agertzen den melodia edo gai musikal on batek osatzen dute. Abesti mota hori kontrastean oinarritzen da, eta A-tik B-ra eta B-tik A-ra pasatzen da. Garrantzitsua da bi elementuen arteko aldea lortzea, eta, beraz, funtsezkoa da bi atalen arteko kontrastea. Energia eta klimaxa leloan egoten dira, bertsoak, berriz, lasaiagoak dira.

Ezaugarri nagusien artean honako hauek daude: sinpletasuna, aurreikusgarritasuna, gehiegizko errepikapena, elementu gutxi, eta erraz gogoratzekoa izatea.

Kategoria berean "rock" kantak agertzen dira, pop kantuaren egitura berekoak, baina atal ezagunago batzuk agertzen dira, hala nola, leloaren aurreko zati bat edota pasarte instrumentalen bat. Rock-hard rock edo metalaren oso klasikoa, 90eko hamarkadako dance-a bezalako beste genero batzuetan ere agertu zen, egitura bera erabili zuten, bariazio instrumentalak gehituz izaera komertzial argia zuten abestiei.

Abesti hauen iraupena bi eta bost minutu bitartekoa izaten da.

Lineala da, atal bat beste baten segidan dagoenean. Abesti mota honetan garapena lineala da. Adibidez, konpositoreak atal bat garatu zuen, ondoren beste bat, eta gero beste bat. Egitura honetan, atalak elkarren artean lotuta egon ohi dira, abesti progresiboan ez bezala, non atalek, lotura izan dezaketen edo ez. Elementuak abestiaren ataletan zehar agertzen dira behin eta berriz.

Gainera, abesti mota honek, ezaugarri lineal bat izatean, leku batetik bestera joateko joera izaten du, halaber, abestia garatuz doa. Lasai hasteko joera du, klimaxean amaitzeko. Klimax gorenean edo modu lasaian amaitu daiteke, konpositorearen asmoen arabera.

Abestia abstraktua bihur ez dadin edo gehiegizko linealtasuna izan ez dezan, sekziorik onenak errepikatzea da joera, horrela leloak sortzeko. Gai edo doinu desberdinak ere izan ditzake, horrek, entzulea, giro eroso eta seguru batean kokatzen du. Oro har, abesti originalak eta ahaztezinak izaten dira, aniztasun eta errepikapenagatik.

Abesti mota hauek doinu, gai eta riff (askotan errepikatzen den esaldia) ezberdinak izaten dituzte, eta errepikatu egiten dira, baina ez gehiegi, abesti estandarrean bezala; gainera, atal ezberdinak jorratzen dituzte, eta, beraz, atal baten hasierako gai bat beste atal batean berrager daiteke.

Abesti honen elementu bereizgarrien artean honako hauek daude: errepikapen ez gehiegizkoa, elementu ugaritasuna, bariazioa, klimaxa, giroa, garapena eta originaltasuna.

Abestien adibideak:

• Queen: Bohemian Rhapsody
• Iron Maiden: Fear of the dark
• Journey: Dont Stop Believing
• Styx: Mr. Roboto
• Guns n 'Roses: November Rain.

Abesti hauen iraupena bost eta hamar minutu bitartekoa izaten da

Genero "progresiboari" egozten zaion abesti mota bat izan ohi da. Beste era batera defini liteke, izan ere, progresiboa hitza aurrerapenetik baitator, etengabeko aurrerapen gisa ulertuta; abestiek aurrera begiratzen dute eta iragana ahazten dute. Hemen garrantzitsuena garapena da, eta agian, horregatik, musika klasikotik hurbilen dagoen abesti mota da.

Abesti horiek dira garapena lineal eta progresiboa dutenak, halaber, bata bestearen atzean lotutako atal ezberdinak dituztenak, elkarren artean zentzurik gabe moldatu eta gero berriro elkartzen direnak. Atal bat beste baten antzekoa izan daiteke (edo aldaketa txiki batekin), edo bien arteaan erabateko kontrastea izan daiteke, baina azpimarragarriena da atalak ez direla errepikatzen eta elkarren artean arraroak izan daitezkeela.

Ez dira errepikatzen gaiak, melodiak eta bestelako ideia musikalak. Atal ugari daude eta atal hauek ez dira bata bestearen menpekoak. Ez dute lelorik izaten. Izaera instrumentala eta esplorazio musikala urratzen dituzten abestiak izan ohi dira.

Abestien adibideak:

• Genesis: Supper 's Ready
• Yes: Close To The Edge
• Rush: 2112

Abesti hauen iraupena hamar minututik gorakoa izaten da, eta, askotan, hainbat zatitan banatuta egoten dira, euren luzerarengatik.

Abesti baten egitura, atal ezberdinak ordenatuta dauden modua da. Abesti orok koherentzia ematen dion egitura du, ulergarria egiten du, eta egitura ondo egokitzen zaio kontatzen duen istorioari.

Abestiek oinarrizko egitura bat dute: bertso-leloa. Egitura honi elementu ezberdinak gehitzen zaizkio. Besteak beste, sarrera, estrofa, zubi musikala eta abar. Artista bakoitzak abestia bere erara konposatzen du eta emaitza ezberdinak lortzeko erabiltzen da.^[5]

Sarrera, edo Bacci izenaz ezagunagoa, abestiaren hasieran agertzen den zati bakar bat da. Musika-pieza ororen hasierako atala da, abesti bat edo instrumental bat izan. Sarrerak musika-gai baten gorputz nagusiarekin lotutako material melodiko, harmoniko eta erritmikoa ezartzen du, bereziki hasiera honetarako konposatua.

Oro har, abestietan, introa, funtsean, musikaz osatuta dago, hain zuzen ere, abeslaria abestiaren letra ahoskatzen hasi aurretik sarrera bezala balio duten akorde musikalez. Beste kantu batzuetan sarrera ez da intro musikal bat abesti gehienetan bezala, kantua zuzenean abeslariaren ahotsarekin hasten da, musika funtsa (nolabait deitzearren) isiltasuna izanik; abesti bat horrela hasten denean introa a cappella dela esaten da.

Sarrerak ondorengo musikan erabiltzen den ostinato bat, akorde garrantzitsu bat edo hurrengo musikarako tonalitatea eta ildoa ezartzen dituen progresioa izan daitezke.

Sarrera hori material primarioaren lehen adierazpena edo beste material garrantzitsu bat izan daiteke, baina material primarioarekin edo beste material garrantzitsu batekin lotuta egon daiteke, edo beste edozein materialekin zerikusi gutxi izan dezake.

Sarrerak abestia "imajinatzen" joateko balio du, hau da, entzungo dena aurreratzen joateko. Sarreraren ideia nagusia arreta erakartzea, giro bat sortzea eta harmonia bat aurkeztea da. Beste batzuetan, leloaren funtsezko zatiak erabiltzen dira, hala nola melodia edo akordeen progresioa. Soinua edo akorde iraunkorrak ere erabiltzen dira tentsioa sortzeko.

Batez besteko sarrerak 5 eta 15 segundo artean irauten du, eta abesti batzuetan minutu pare bat baino gehiago, jakina, abestiaren luzeraren arabera.

David Lee Rothen "Yankee Rose" abestia da introrik originalenetako bat, abeslariak gitarra batekin hitz egiten duena, Steve Vaik jotzen duena.^[5]

Ahapaldia edo estrofa, bertso multzo bat da, zeinak abestiaren letraren garapena eta musikaren ideia hasten dituen. Gainera, lirika agertzen da eta harmonia bat ezartzen da.^[6]

Leloetan ez bezala, abestietan estrofa desberdinak izaten dira; letra desberdinekin baina doinu, harmonia eta errima berarekin. Estrofak, batez ere, abestiaren gai orokorra bultzatzeko, historiari buruzko informazio gehiago emateko eta hain errepikakorra ez izateko balio du.

Estrofa bakoitza desberdina da, eta kanta bakoitzaren luzera aldakorra da. Beraz, ez dago bertso kopuru zuzenik. Hala ere, normalean bertso baten eta lauren arteko luzera izaten du.^[7]

Leloa bertsoz eraikitako abesti osoan zehar errepikatzen den zatia da. Leloa bitan banatzen da; lelo aurrekoa eta leloa.

Lelo aurrekoa, estrofa leloarekin lotzeko erabiltzen da. Aldiz, estrofa eta leloak harmonia bera badute, lelo aurrekoaren harmonia desberdina izango da abestia monotoniatik ateratzeko eta bi zatiak ondo bereizteko.

Leloak kantaren ideia nagusia nabarmentzen du, bai musikaren aldetik, bai letraren aldetik. Oro har, leloa gogoetatsua izaten da estrofa narratiboagoarekin alderatuta, eta, beraz, dinamikoagoa izatea lortzen du. Gainera, harmonian, doinuan, erritmoan eta erriman kontraste asko sortzen da normalean, indar gehiago lortzeko asmoz.^[6]

Zubi musikala abesti baten bi zati lotzen dituen interludioa da, bien artean harmonia bat eraikitzen duena. Lagungarria da abestia simetria eta errepikapen batean eror ez dadin. Abestia "klimax" batera eramateko, tentsio maximora eramateko eta abestiaren azken garapena prestatzeko erabiltzen da.

Zubi musikalaren ondorengo leloa abestian agertuko den azkena izaten da normalean, abestiari amaiera emateko. Askotan, batez ere rock musikan, zubi musikala instrumentala izaten da soilik, eta abestiaren doinua aldatzen du, bukaera dela adierazteko.

Abestiaren luzera desberdina izan daitekeen bezala, zubi musikalaren luzera ere aldakorra da, orokorrean lau eta zortzi konpasen artean izaten da, baina ez da zertan beti horrela izan.^[6]

A cappella, giza ahots hutsez soilik kantatzeko modua da; ez da musika tresnarik erabiltzen bestelako soinurik sortzeko. Jatorri erlijiosoa du baina, gaur egun, musikako hainbat esparrutan entzun ditzakegu horrelako kantak.

Garai bateko elizetan musika-tresnen erabilera mugatua izatean dauka jatorria, eta egoera horrek ia Erdi Aroa bukatu arte iraun zuen. Horren ondorioz, a cappellaren erabilera areagotu zen. XV. eta XVI. mendeak a cappellaren urte hoberenak izan ziren. Gaur egun, a cappella kantuak egiten jarraitzen dute hainbat elizatan eta musika erlijiosotik kanpo ere oso zabalkunde handia duen estiloa da.^[8][9]

Koru edo abesbatza kantak, gizatalde batek, ahotsaz soilik baliaturik kantatzen dituen abestiak dira, sarritan zuzendari batek gidatua. Talde koral ohikoena lau ahots mistok osatzen dute: sopranoak, kontraltoak, tenoreak eta baxuak. Kanta hauek ahots hutsean edo instumentuz lagunduta kantatu daitezke. Ahots hutsean egiten dutenean A cappella abesten dutela esaten da. Laguntzarekin izanez gero, instrumentu bakar batekin (pianoa) edo askorekin (orkestra) izan daiteke.

Hainbat ahots motak osatzen dituzte kanta hauek:

• Sopranoa:  haur eta emakumeen ahotsik altuena.
• Mezzosopranoa: gizon eta emakumeen ahotsen arteko nahasketa da.
• Kontraltoa: ahots larria duten emakumeek osatzen dute.
• Kontratenorea: gizonezkoen ahotsik altuenak osatzen dute.
• Tenorea: gizonezkoen ahotsik altuenak osatzen dute. Kontratenorearen azpitik.
• Baritonoa: baxuaren eta tenorraren artean kokatzen den gizonezkoen ahotsa da.
• Baxua: ahots sakona.

Kantu asko gitarraz lagunduta kantatzen dira. Akonpainamendu on bat da akordeak oso soinu onez jotzea, erritmika daraman teknika oso garbiarekin. Hatzak ondo kokatu behar dira diapasoian, soinu ona lortzeko.

Gitarra erritmiko baten eginkizuna abesti baten pultsua edo erritmoa mantentzea da, eta beste instrumentu edo ahotsen oinarri den harmonia ematea. Gitarra bakarlariak, berriz, motiboak "apaintzen" ditu eta lerro melodikoak eta punteoak egiten ditu. Eta, batez ere, bakarrik egiten du hori.^[10]

Musika akustikoan soinua modu akustikoan sortzen duten tresnak soilik erabiltzen dira. "Musika akustikoa" izena tresna elektrikoak asmatu ondoren agertu zen, hala nola gitarra elektrikoa, baxu elektrikoa, organo elektrikoa eta sintetizadorea.

Gitarra bat ahotsarekin laguntzeko, ahotsak gitarrarekin batera joan behar du, hau da, instrumentuak ezarritako erritmoari jarraitu behar dio, eta ahotsaren eta gitarraren artekon harmonia sortu.

Gitarrarekin lagundu ohi da: flamenkoa, jazza, kontzertu akustikoa, jotak...

Akonpainamendua bakarlari batekin edo taldean jotzeko artea da.^[11][12] Beste instrumentu batzuk sartzen joan zirenez (pianoa, biolina, bateria...), gaur egun entzuten duguna musika eta kontzertu eredua garatu zen, gitarraz gain beste instrumentu gehiago gehituz.

Hiru mota daude akonpainamendu instrumentalerako klasizismoan:^[13]

• Albertiren baxua musikako akonpainamendu mota berezi bat da, maiz klasizismoan akorde hautsi edo arpegiatu batekin erabiltzen dena. Akordearen notan ordena da: grabea-altua-ertaina-altua; gero, eredu bera errepikatzen da.
• Danbor baxua: Klasizismoan gertatzen den beste akonpainamendu mota bat da. Nota-blokeak (akordeak) exekutatzean datza, eta Albertiren baxuan bezala sailkatzen dira.
• Arpegio baxua: akorde bat osatzen duten notei arpegio deitzen zaie. Oinarrizkoenetatik, hiru eta lau notako akordeak eta bost eta sei notako luzera-akordeak daude.^[14]

Bestalde, beste edozein musika-tresnarekin batera joan daiteke, transmititu nahi den musika-estiloaren eta kantaren erritmoaren arabera, hala nola pianoa, bateria, danborra, gitarra desberdinak... Euskal Herrian, adibidez, txistua, trikitia, akordeoia, txalaparta... ere erabili ohi dira.

Musika tradizionala edo musika folklorikoa herri-musikaren izendapena da, belaunaldiz belaunaldi ahoz aho eta, gaur egun, akademikoki ere transmititzen dena. Herri baten balioen eta kulturaren beste zati bat da. Beraz, izaera etnikoa edo errokoa du eta herriaren nortasuna erakusten du.

Musika tradizionala edo folklorikoa bizirik mantendu da industrializazioaren garaitik, batez ere landa eremuan. XIX. mendearen erdialdera arte ez zen agertu mundu akademikoan arte herrikoi hau aztertzeko interesik.

Kantu folklorikoak hainbat ezaugarri ditu:

• Sorkuntza anonimoak dira. Jatorrian egile jakin bat izan zuten arren, ez da gogoratzen nor izan zen edo nola zuen izena, garrantzia duena musika bera da. Beraz, egile-eskubiderik ere ez dago.
• Komunitateak orokorrean onartzen du. Beste genero batzuetan gerta daitekeen bezala, artista edo talde sozial jakin baten nortasuna irudikatzetik urrun, musika tradizionalak kide den komunitateko kide guztiak ordezkatzen ditu.
• Funtzio sozial jakin bat betetzen du. Hainbat zereginetan laguntzeko erabiltzen zen, hala nola, landa-lanetan, ospakizunetan, jolasetan eta abarretan. Musikaren estiloa aldatu egiten zen egiten ari ziren zereginaren arabera.
• Ahoz transmititzen da. Musikariek musika hau ikasten dute beste batzuei entzunez eta buruz errepikatuz. Prozesuan, batzuetan, aldaketak sartzen dituzte, nahita edo nahi gabe. Ez dago egileak partitura edo grabazio batean finkatutako bertsio "zuzenik".

Lirikaren jatorria Antzinako Greziatik eta Erromatik dator, baina Erdi Aroko Proventzako trobadoreek indarra eman zioten. Hauek, hitzak eta musika batera idazten zituzten. Kantu mota honen erabiltzaile esanguratsuenak Dante eta Pretarca dira. Aurrerago, Proventzako genero lirikoak, Sonetoa sortu zuen. Emozioa adierazten duen mirespenezko poema da, eta maitasuna da ohiko gaia. Italiako literaturaren bidez zabaldu zen, Pizkunde garaian.

Kanta ahapaldi kopuru aldakor batek osatzen du. Normalean bost eta zazpi silaba artean edukitzen dituzte, egonaldiak deituak, ahapaldi hauek, bederatzi eta hamalau silabako bertso kontsonantedunak konbinatzen dituzte. Oro har, bidalketa batekin errematatzen da (italierazkoa), eta bidalketa horrek hartzaileari transmititzen dio kanta.

Genero narratiboan ez bezala, lirikoan ez da kontatutako istoriorik ikusten, protagonistak badaude, baina ez dago ekintzarik, ez dago espazio edo leku jakinik. Maitasunak eragiten dituen sentsazioei buruzko esamoldeak edukitzen ditu kantu lirikoak, sentimenduak adieraztea da honen helburua eta ez istorio bat.

Abesti erromantikoa 1960ko hamarkadan agertu zen musika genero bat da. Latinoamerikako eta Europako herrialde askotan ospe handia hartu zuen.

Kanta erromantikoaren jatorri kulturala 1920ko hamarkadako Amerikako etorkin europarretan dago. Musika amerikarraren garapenarekin kontrastatzen zuen. Bluesa eta jazza Estatu Batuetan 1930 eta 1940ko hamarkadetatik garatzen ari ziren Estatu Batuetan, eta erritmo berrien sorrera eragin zuten. 1950eko hamarkadaren erdialdean rock-and-rollak musika estilo garaikide batzuk eraldatu zituen, abesteko moduari eta instrumentazioari zegokionez. Tresna elektrikoetan erreberberazioa lehen aldiz sartzen zuen, baladistika sinfoniko tradizionalaz gain. Kanta erromantikoak mundu osoan zehar zabaltzen ziren biniloei eta zinema estatubatuarrari esker.^[15]

Elvis Presley izan zen hedatzaile nagusietako bat, bere musika dibertsifikatu zuenean, rock and rollaz gain, kanta erromantikoak landu baitzituen, Paul Anka eta Neil Sedaka buru zituen hamarkada amaierako rock erromantiko geldoari (slow rock) eraginez. 1950eko hamarkada gerraosteko urteak ziren: Europa eta Asia Bigarren Mundu Gerrak sortutako hondakinetatik ateratzen ari ziren. Latinoamerikak, Europak eta beste kontinenteek AEBetako musikaren eragina jaso zuten, eta Estatu Batuetako kanta erromantikoen bertsioak egin zituzten, bertako hizkuntzetan.

1990eko hamarkadatik aurrera, Ipar Amerikako eraginak eta hura osatzen duten nazioartekotze prozesuek balada erromantikoa zabaltzen eta homogeneizatzen lagundu zuten. Kanta erromantikoen ekoizpena hainbat herrialdetan ulertu zen; Asiako ekialdean, besteak beste, Ryu Shi Wonen "from The Beginning Until Now" (malenkoniatsua, "Winter Sonata" neguko Sonata bezala ezaguna, Hego Koreako drama) aipatzeko. Ameriketako Estatu Batuen latinoamerikarizazio prozesuaren eta diskografia enpresa multinazionalaren indarraren adibide gisa, Miami bihurtu da baladen ekoizpen gune nagusia.

Italiak susperraldi bat izan du Eros Ramazzotti, Laura Pausini, Gianluca Grignani, Tiziano Ferro eta abarrekin, eta Angelo Valsiglio bezalako konpositoreak ezagutarazi ditu, eta haren abestiak arrakasta lortu dute Espainian 1990eko hamarkadatik aurrera, gaztelaniara itzultzearen ondorioz.

Ereserkia kantu edo testu liriko bat da, sentimendu positiboak, alaitasuna eta ospakizuna adierazten dituena.

Antzinaroan, jainko baten omenezko konposaketa koral bat zen, eta balio liturgiko osoz berreskuratua zuten Erdi Aroko latinezko literatura kristauan. Hitza grezieratik dator, eta zentzu edo esanahi berean Europako hizkuntza ia guztietara igaro zen^[16].

Gainera, musika- edo literatura-errepresentazioa da, musikan edo testuan islatzeko beharra sortzen duen gertaera hain handia.

Ereserkia jainkoei, santu bati, heroi bati edo pertsona ospetsu bati eskainia egon daiteke. Garaipen bat edo beste gertaera gogoangarri bat ospatzera ere dedikatua egon daiteke, edo poza edo suhartasuna adieraztera, kasu horretan hobe baita oda deitzea. Era berean, talde bat, eskualde bat, herri bat edo nazio bat identifikatzen duen eta interpretatzen dutenak batzen dituen konposizio musikal bat izan daiteke. Azken ereserki hauek, martxak edo olerki lirikoak izan ohi dira.

Ereserki zaharrenen artean, sumertar eta greziar ereserkiak daude (K. a. III. milurtekoaren amaiera). A Atonen Himno Handia, Akenaton faraoiak Antzinako Egipton osatua, Vedak, hinduismoaren tradizioko ereserki bilduma bat, salmoak, judaismoaren kantu bilduma bat, Gathak, Ahura Mazdaren omenezko ereserkiak eta Ugarit ereserkia.

Musika espirituala eta elizakoa edo Gospela (XVIII. mendean sortua), kristau musika mota bat da, jatorria Estatu Batuetako eliza afroamerikarretan duena. Ingeleseko “god” (Jainko) eta “spell” (ingelesaren antzinako mota bat, historia esan nahi duena) hitzek Gospel (Jainkoaren historia) hitza sortu zuten.^[17]

Musika mota honetan harmoniak du garrantzia, horregatik, ahotsa da instrumentu nagusia. Eta hitzek mezu kristaua izaten dute.

Gospel tradizionala Estatu Batuetako eliza protestante afroamerikarrek garatu zuten eta normalean koru batek interpretatzen du. Erritmo bizkorra eta alaia izan ohi ditu eta Hammond organo batez lagundu ohi da. Bizitzako eguneroko arazoez hitz egiten du musika mota horrek, eta horiei nola erantzuten dien Jainkoak.

Estilo honetako abesti ezagunenetarikoa “Oh Happy Day” izan daiteke.

Haur kantak haurrei zuzendutako kantak dira. Euskal herrian, beste tokietan bezala, haur txikiak jolas, bertso eta abesti artean hezi dira. Lo egin arazteko, jolas egiteko, min hartutakoan sendatzeko…^[18]

Haur kanten hitzak sinpleak eta errepikakorrak izaten dira, haurrek erraz ulertu ditzaten. Kanta hauek haurrei bizitzako gauzak modu sinple eta jostagarri batean azaltzeko erabiltzen dira. Horretaz gain, haur kantetan nabari da ahozko literaturaren funtzioetako bat: jakintza, kultura edo ohituren transmisioa.^[19]

Euskal kanta asko belaunaldiz belaunaldi jasotakoak dira eta kantu hauetako asko Resurección Maria Azkueren Cancionero Popular Vasco (1918), Aita Donostiaren Euskal Eres-Sorta. Cancionero Vasco (1922) edo Ahotsak proiektuan^[20] bilduta daude.

Euskarazko haur kanta ugari dago, besteak beste Ez goaz lanera edota Txiki txiki txikia.

Kantu komertziala, oro har, erraz saltzen diren edo, zuzenean, arrakasta lortzeko helburuarekin sortzen diren abestiak dira. Horrek pop musika izenaz ezagutzen diren adierazpen gehienak bilduko lituzke. Hala ere, edozein estilotako musika-piezari “komertzial” dei dakioke.

XIX. mendearen amaieran, egile-eskubide zorrotzagoak sortu zituzten, Amerikako Estatu Batuetan. Eskubide horien bidez, musikariek, letragileek eta musika editoreek interes ekonomiko bat edukitzeko aukera lortu zezaketen. Horren harira, sortzen zutenetik bizitzeko aukera izan zezaketen, beren sorkuntzek zuten arrakastaren eta irismenaren arabera (irismen handiagoa, diru gehiago).^[21]

Urte hartan bertan, abestiak konposatzeko eskola batzuk sortu ziren, hala nola, New York-eko “Tin Pan Alley”. Ekoizle eta konpositore taldeek, hasieran beren eskubideak zaintzeko aliatuak izanik, abesti komertzialak negozio-modu gisa ikusi zituzten, eta musika industria bat antolatu zuten. Orduan, Irratiak eta telebistak, sekulako garrantzia izan zuten musika edozein puntutara helarazteko.

Konpositoreek enkarguz egiten zuten lan, batez ere, XX. mendearen bigarren erdian. Publikoarentzako  gustukoak ziren abestiak idazteko modua ezagutzen zuten, eta urtez urte arrakasta-iturri handia izan zuten. Sortzen zituzten abestiak irudi aproposa zeukaten abeslariei ematen zizkieten, ikus-entzuleek musika hori kontsumitzeko asmoarekin.

XX. mendearen bigarren erdian, musika-estiloak oso azkar aldatzen joan ziren: blues eta countrytik, rock and rollera igaro ziren, ondoren psikodelia, pop rock sinfonikoa eta bukatzeko punka agertu ziren. Hala ere, munduan arrakasta izan zuten abestiek, edozein estilokoak izanik ere, barne-arkitektura bera dute.  Adibidez, Ben E. King-en Stand by me (1961) eta The Police-ren Every breath you take (1983) lanek akorde-progresio bera erabiltzen dute: I-VI-IV-V, hau da,  “50en progresio ospetsua”. Hogei urte baino gehiagoko musika-historia dute, eta musika-estilo desberdinetakoak dira, baina egitura-mailan berdin-berdinak dira.

Musika komertzialarekin arrakasta lortzeko arauak ez dira aldatu. Arauak existitzen dira, gizakiaren ezaugarria baita beretzat ezaguna ez den guztia baztertzea; gauza bera gertatzen da musika-industriarekin. Horregatik, kantu komertzial askok, antzeko soinua eta familia-elementuak dituzte.

Hauek dira abesti komertzial batek arrakasta lortzeko bete beharreko sei arauak:

• Errepika gogoangarri bat.
• Doinu "on" bat: musika komertzialak melodia "ona" du ezaugarri, hots, bertsoak, leloak eta zubiak.

• Ekoizpen on bat: enpresek eta diskoetxeek ekoizleak esleitzen dituzte, abestien jarduera eta kalitatea hobetzeko eta grabazioak aberasteko.
• Letra erakargarria: hitzek ez dute zertan sakonak edo bilatuak izan; nahikoa da pertsonak haiekin identifikatuta sentitzea.
• Laburra izan behar du: Abestien iraupena gehienez ere 4 minutukoa izan behar da.
• Interpretazio on bat.

Horrez gain, kantu ez-komertziala beti egongo da kantu komertziala existitzen den une berdinean, eta kontzeptu horrek, beste horren aldean baino ez du izango zentzua. ^[22]

Balada erromantikoak musika genero bat da eta 1960ko hamarkadan ospea lortu zuen Europako eta Latinoameriketako hainbat herrialdetan.^[23] Maitasunezko abestiak beti entzun eta sortu izan dira, eta ia abesti denek hainbat ezaugarri berdin dauzkate.

Abesti bat lehenengo pertsonan, hirugarren pertsonan edota gu inklusiboan idatzi daiteke, izan ere, oso garrantzitsua da zein perspektibetatik idazten den. ^[24] Ohikoa izaten da lehen pertsonan idaztea, izan ere, horrela, maitasun kantak ikuspegi intimo eta pertsonala hartuko du. Maitasun abestiak idazterako garaian, garrantzia ematen zaio egilearen hitzek, egileak pentsatzen eta sinesten duena islatzeari.

Beste hainbat maitasunezko abesti hirugarren pertsonan idatzita daude, ipuin bat bezala. Behatzen duen norbaitek kontatzen du. Erromantikoagoa izan dadin eta gure abestia izan dadin, ahalik eta gehien inplikatzea ezinbestekoa da.

Maitasunezko abestietan normalean gai unibertsala izaten da eta entzule gehienak identifikatuta sentitzen dira honekin. ^[24]

Gaia aukeratzerako garaia oso garrantzitsua izaten da, izan ere, milaka maitasun abesti eginda badaude eta originala izan dadin, gai desberdin bat aukeratzea oso baliagarria suertatzen da.

Ohikoena maitasun abestien tempoa mantsoa eta erlaxatua izatea da; izan ere, honek erromantikotasun handiagoa ematen dio abestiari.

Melodiari dagokionez, gozoa izaten da, eta gitarraz edota pianoz osatua izaten da; izan ere, instrumentu hauek dira musika mota honetarako erabilgarrienak.

Hauexek dira Spotify plataforman gehien entzuten diren maitasun abestiak:^[25]

• All of me - John Legend
• Thinking out loud - Ed Sheeran
• Just the way your are - Bruno Mars
• I will always love you - Whitney Houston
• Can´t help falling in love - Elvis Presley
• My girl - The Temptations

Historian kanta asko erabili izan dira aldarrikapen gisa, gauza ezberdinak aldarrikatzeko asmoz. Kantuak borroka politiko eta sozialen lagungarri izan dira denbora guztian. Euskal Herrian, adibidez, kantu asko egin dira (60ko hamarkadatik aurrera, batez ere, baina baita XIX. mendearen bigarren erdian eta XX. mende hasieran ere) herriaren askatasunaren alde, euskararen alde eta abar.

Gaur egungo egoera sozial zailek eta borroka sozialek ere hainbat kantu sortzea eragin dute. Adibidez, honako gaietan oinarritu dira hainbat kantu gerratetan, feminismoan, errefuxiatuetan...^[26]

Abesti hauen helburua, etorkizun hobe bat lortzea izan ohi da eta hauek erreminta gisa balio izatea. Askotan protesta modu eraginkor eta oroigarri bezala balio izan dute, eta hauek ereserki bilakatu dira, batzuetan, jendea batzeko balio dutelako.

• Same Love - Macklemore & Ryan Lewis ft. Mary Lambert

Abesti hau, AEBn berdintasunezko ezkontzaren onarpena aldarrikatzeko sortu zen. "Washingtongo 74. Erreferendum" kanpaina egiteko erabili zen, eta, azkenean, 2012ko ekainaren 12an ezkontza berdinzalearen aldekoek irabazi zuten.^[27]

• Seguiremos - Macaco

"Seguiremos" abestia, hain zuzen ere, San Joan de Déu haur ospitalearen kanpaina gisa erabili izan zen dirua biltzeko eta minbiziaren inguruko ikerketetan aurrera egiteko.^[27]

• Respect - Aretha Franklin

Mugimendu feministako ereserki gisa sailkatzen da Aretha Franklinen abesti hau eta playlist denetan agertzen den abesti bat da. Haren interpretazioak asko laguntzen du mezua transmititzerako garaian.^[28]

• Ratonera - Amaral

Abesti hau, mundu osoko politikaren egoerari buruzkoa da. Bideoklipean egoera tamalgarrian dauden politikariak azaltzen dira, ubeldurak, kolpeak eta odola aurpegian dituztela.

• Resistiré - Duo Dinámico

50 abeslari baino gehiagok interpretatutako Dúo Dinámicoren bertsioa, koronabirusaren krisiaren ereserki bihurtu zen 2020. urtean.^[29]

Bella Ciao

Italiar kanta herrikoi hau, 1943 eta 1945 artean, Bigarren Mundu Gerran Benito Mussoliniren faxismoaren eta nazien aurka borrokatzen zuten gudarien ereserki bihurtu zen. Gaur egun, mundu osoan egin da ezaguna La Casa De Papel telesailaren bidez.^[29]

Abesti tristeak emozio sakonenekin konektatzeko gai dira. Musika mota hau antidoto bat izan liteke gure eguneroko bizitzan aurkitzen ditugun zailtasunen aurrean. Musika tristea entzuteak kontsolamendua eta aldarte negatiboak erregulatzen laguntzen du. Horrela, onura emozionalak ekar litzake. Pertsona askok estres emozionaleko egoeretan edo bakarrik sentitzen direnean horrelako abestiak entzuten dituzte, auto-medikazio modu bat izan zitekeela uste dutelako.

Miriam Quick datuetan espezializatutako kazetariak ondorioztatu duenez, The First Time Ever I Saw Your Face Roberta Flacken abestia historiako kanturik tristeena da. Melodia tristea ez den arren (erromantikoa da, batez ere), abesti hau 1958tik tristeena dela erabaki du.

Kanta alaiak aldiz, festa giroan jartzen diren ohiko kantak dira. Kanta hauen helburua herriko festetan jendeari poza eta alaitasuna sartzea da gorputz barruan, horrela herriko giroa nabarmenki hobetzen da. Mota ezberdinetako kantak jarri ohi dira horrelako kasuetan, honako hauek dira Euskal Herriko zenbait kantu ezagun

• Furra Furra
• Udarako gau luzeak
• Begitara Begira
• Positive Bomb
• Pedro Mayo
• Txanpon baten truke

Abestiek eta musikak, adierazpen erritmikoa, entzumen-adierazpena eta ahots-adierazpena garatzen laguntzen dute. Egiaztatuta dago bai musikak, baita abestiak ere, onuragarriak direla eta abantaila asko dituztela, batez ere, Haur Hezkuntzako haurrekin lantzeko. Hala ere, haur hezkuntzan, ez dira kontuan hartzen eta ez zaie garrantzia handirik ematen, beste alderdi batzuk lehenesten baitira, hala nola, ahozko eta idatzizko hizkuntza.

Abestiek, hainbat alderdi positibo garatzen dituzte. Hauek dira horietako batzuk:

• Sentimenduen adierazpena: haurrak sentimendu eta emozio ezberdinak adierazteko modurik onena, abestiak dira.
• Ahozko garapena: abestea, hitz egitearen garapena da. Beraz, abestien bidez hizkuntzaren garapena bultzatzen da, eta era berean, haurrak duen hiztegia handitzen da. Gainera, honen bidez, haurrak alderdi honetan eduki ditzakeen arazoak hauteman daitezke. Era berean, haurrak irakurtzeko gaitasuna hobetzen du.
• Heziketa emozionala: kantuak adimen emozionala garatzen du, motibazio, autokontrol, autoestimu eta gizarte-harremanak garatzen baitira.
• Musika-garapena: abestien bidez elementu musikal ezberdinak landu daitezke, errito-hezkuntza eta entzumen-hezkuntza kasu. ^[30]

Era berean, bai abestiak baita haien edukiak ere, tradizionalki beti izan dira hezkuntza-tresnak. Erraza da alderdi pedagogikoa aurkitzea haur kantetan, eta baita ere abesti tradizionaletan, bigarren hizkuntza bat ikasten aritzerako orduan.^[31]  

Abestiak, aspaldidanik izan dira modu on bat gizartea mobilizatzeko eta aldarrikapen politikoak adierazteko. Politikako alderdi ezberdinen alde eta kontrako abesti asko egin izan dira; hauek dira abesti mota batzuk:

• Abesti anarkistak
• Abesti antifaxistak
• Abesti faxistak
• Nazio ereserkiak
• Arrazakeriaren eta xenofobiaren aurkako abestiak

Musika estiloen artean, politikarekin erlazio handienetarikoa daukan estiloa rap-a da. 70eko hamarkadan jaio zenetik, generoa gizarte-eskaerak bideratzeko tresna izan da. New Yorken sortu zen, non afroamerikar eta latindar komunitate baztertuek, auzo behartsuenetan bizi zirenen bidegabekeriak salatzeko erabiltzen zuten. Ondoren, mundu osora hedatu zen.^[32]

Gaur egungo mendebaldeko musikaren hastapenak Antzinako Grezian koka ditzakegu. Antzinako Grezia deitzen dugun garaia k.a. 1200. urtean hasi zen. Musikak ikaragarrizko garrantzia zuen garai hartako gizartean, politikan eta erlijioan. Greziarrek horrenbesteko garrantzia ematen zioten, haien ustez, artea izateaz gain, zientzia ere bazelako. Gainera, musika mito greziar askotan agertzen da, adibidez, Orfeoren mitoan.

Jakina denez, Antzinako Grezia oso garai oparoa izan zen ezagutza guztiei dagokienez, eta musika ere asko garatu zuten. Garai hartan zehaztu zen gaur egun oraindik musikan bereizten diren hiru atalak: teknika, praktika eta interpretazioa. Era berean, teknikaren barruan harmonia, erritmoa eta metrika garatu zituzten.^[33]

Antzinako Grezian, aedos (antzinako grezieraz "οιός, aoidós", "Kantaria", aldi berean, "Aeidoo" aditzetik datorrena), zitara izeneko musika tresna batekin lagunduta epopeiak abesten zituzten artistak ziren. Garai klasikoan, herri xeheak ere ikasi zuen musika jotzen, eta gizartean askoz gehiago hedatu zen.

Espezialista homeriko modernoen arabera, "Aedo" hitza, Iliada eta Odisea barne hartzen dituen tradizioan, ahozko poetika epiko baterako izendapen tekniko bezala ere erabiltzen da. Izena eta aditza hainbat aldiz agertzen dira bi lan horietan, poesiari dagokionez. Sarritan, aedoak, bere kantua, sarrera batekin hasten zuen, hau da, epopeia nagusiaren preludio bezala balio zuen kantu labur batekin. Ereserki homerikoak, olerki hauen bilduma bat dira.^[34]

Greziako literaturaren historia, epopeiako bi maisulanekin hasten da, Iliada eta Odisea poema handiekin. Lan horien eragina behin eta berriro nabarmenduko da, bai Greziako literaturan, bai pentsamenduan, eta, oro har, mendebalde osokoan.

Homero poeta klasiko greziarra izan zen, Odisea eta Iliada lan ezagunen egilea. Hortaz, Homerok mendebaldeko literaturaren jatorriarekin zerikusi zuzena izan zuela esan daiteke. Horrez gainera, badirudi laguntza handiko lana izan zela, ez bakarrik Greziako zibilizazioaren ezaugarriak zehazteko, baita elezaharren errepertorio aberatsa osatzeko ere. Zalantza ugari badago ere, Homeroren lana K.a. IX. eta VII. mende ingumen artean kokatzen da. Lan horren aurrekorik ez da ezagutzen, eta ez dago, bestalde, obra horri buruzko daturik, ezta Homeroren beste lanei buruzko berririk ere.^[35]

Erdi Aroa, fedean eta iluntasunean oinarritutako garaia izan zen. Beldurrez eta sinesmenez betetako mundua. Garai honetan, erlijioa ezinbesteko osagaia izan zen arte eta kulturaren adierazpen guztietan, baita kantetan ere.

Erdi Aroko kantak, batez ere, erlijiosoak izan ziren, egiten ziren lan gehienak Elizarentzat baitziren. Erlijioaren indarrak musika eta kanta liturgikoak (mezatarakoa) garatzea ekarri zuen, eta “kantu gregorianoa” da horren lekuko.

Erdi Aroan kanta erlijiosoak izan ziren batik bat. Halaber, kanta profanoak, hau da, herri-musika, juglareek eta trobadoreek eskaintzen zutenmusikak ere izan zuen lekua. Juglareen eginkizuna, kantatzea eta dantzatzea eta mila komeria egitea zen, baina ez kantak sortzea. Trobadoreak, berriz, musika sortzaileak eta kantariak ziren. Trobadoreak Proventzako okzitaniera erabiltzen zuten eta gai nagusiak, maitasun platonikoa eta gerretan gertatutako pasarteak izaten ziren.^[36]

Errenazimenduan (XV-XVI mendeetan), erdi aroko musika monodiokoaren aurrean, musika polifonikoak garaipena lortu zuela esan daiteke. Kantaren arloan ere hori gertatu zen, hainbat kanta mota agertu ziren, baina guztiak polifonikoak. Izan ere, garai honetan, bai musika baita kanta bera ere, kleroarena izatetiik herriarena izatera igaro zen. Garai honetan batez ere madrigala gailendu zen, musikagile askoren arreta lapurtu zuen gai lirikoko poema kantatua.

XV.mendean polifonia flandiarra gailendu zen, musikaren eta testuaren  arteko oreka perfektua lortu zuena. Flandiarraren maisuek Europa osoan zehar bidaiatu zuten, eta Italian tradizio musikal indartsua bazen ere, flandiar estiloa ezartzea lortu zuten. Garai honetako musika mota hedatuenak, motetea, meza, kanta polifinokoa eta gabon-kantak izan ziren, guztiak kantatuak. Azken hau gainera, espainiar kulturaren ekarpena izan zen.

Alabaina, zisma protestanteak hutsitako hausturak ere, musikan eragina izan zuen. Alemaniar eta Europa erdialdeko berriztatzaileen artean, musikak Eliza berriarentzat eta, oro har, erlijoarentzat garrantzia handia zeukala ikusi zen. Horrela, Elizaren jarraitzaileen artean komunitate sentimendua sortzeko, protestanteek koru-musika batenganako apustua egin zuten. Hau ez zen polifonikoa eta herriak ulertzeko moduko hizkuntza arrunta erabili zuten. Izan ere, soiltasuna bilatzen zuten beraien kantetan eta garrantzitsuena testua eta hau ulertu ahal izateko erraztasuna izan ziren.

Ideia huen aurkako katolisizmoaren erantzuna, Trentoko Kontzilioan eman zen, eta katolikoek polifonia baztertuz, austeritatea eta musika baxua gailentzen zen musika erlijiosoa bilatu zuten. Dena den, bazeuden Elizaren jarraitzaileek testua ulertzeko erraztasuna goraipatzen zuten obispo katolikoak ere. ^[37]

Iberiar pentsulan musika ekoizleek, hiru eta lau ahotsetarako obra polifonikoak bildu zituzten, cancionero izeneko bilduma batuzetan, esaterako: Cancionero Musical de Palacio, Cancionero de Uppsala, Cancionera de la Colombina etab.

Frantzian bi kanta mota garatu ziren, chanson deiturikoak. XV. mendean chanson borgoña deritzonarekin, Guillaume Dufay eta Gilles Binchois nabarmendu ziren. XVI. mendean, bestalde, chanson parisienseak agertu ziren eta Claudin de Sermisy eta Clément Janequin izan ziren ordezkari nagusiak. ^[38]

Barrokoan, hau da, XVII. mendean zehar, veneziar opera Europa osora hedatzen hasi zen. Operak Italian lortu zuen gizarte onarpenaren ondorioz,  XVII eta XVIII mendeetan zehar Europako musikaren sorleku nagusia bilatu zen eta abeslari, instrumentista, musikagile eta mundu guztian zehar eragina izango zuten opera zein musika instrumentalaren moden jaiolekua izan zen.

Horretaz gain, garai honetan antzerki musikalaren herri bakoitzaren gustuen araberako tokiko formak agertu ziren, besteak beste Frantzian, Ingalaterran edo Espainian. Italiatik kanpo, bai italiar operak zein tokiko generoek monarkiaren boterea kanporatzeko bide bezala erabiliko dira. ^[39]

XVIII. mendearen amaierako vienar klasizismoko kantaren ezaugarri nagusia baxu jarraituaren erabilerarekin amaitzea izan zen. Hori ordezkatzeko, pianoforte jaioberria erabili zen instrumentu laguntzaile handi bezala. Musikak olerkiaren formara egokitu behar izan zuen, lagungarri gisa. [1]

Gaur egun beraien lanak hedatuenak ez izan arren, garai honetan autore asko ibili ziren kantagintzan eta musika idazteko lanetan. Horien artean, Johann Sebastian Bachen Geistliche Lieder (arima kantak), Georg Philipp Telemannen kantak, Händelek musika folklorikoaz gain sortu zituena, Beethovenen canonak etab. ^[38]

Munduko gerren ondoren, ezkortasun eta uhin nahasi baten sartzen da kultura.

Komunikazioen iraultza (irratia, soinu grabatua) musika ekoizpenean islatzen da, korronte abangoardistak baztertzen dituzten mugikor ekonomikoen eragina areagotuz (diskoaren merkatua), produkturik komertzialenak lehenetsiz.

Inoiz baino gehiago, pop musika eta musika akademikoaren arteko bideak banatzen dira.

Jarrera tradizionalagoak dituzten konpositoreak (iraganeko materialak arautzen dituztenak) zinemako musikan ezkutatzen dira.

Erreferente estetiko "indartsuak" galtzeak (baliotsua dena eta ez dena bereizteko irizpideak galtzea) arte-sorkuntzaren mundua langartzen du. Edertasunaren helburua alde batera utzi eta adierazpenaren alde egiten da.

Arte-sorkuntza guztia zalantzan jartzen da etengabe: zein den bere helburua, gozatzeko moduak, munduarekin, publikoarekin, boterearekin duen harremana. Prozesu horretatik ondorioztatzen da, berez, arte-sorkuntzaren helburua sistema gisa zalantzan jartzea dela. Hori guztia ustezko ikerketa-lan jarraitu batean ezkutatuta.

XX. mendearen amaieraren ezaugarria, beraz, gizakiaren zentzua zalantzan jartzea izan da. Nork bere burua suntsitzeko duen gaitasuna ezagututa, beste milurteko bat igaro ondoren, eta motibatu eta urduritzen ez duen berri batean barneratuz, kontinuista eta aspergarria dela frogatu baita (sentimendurik gabeko biziraupenaren aldeko borroka etengabea). 60ko hamarkadako existentzialismoa mendebaldean ezarriko da, pixkanaka entretenimendu alienatzailez mozorrotuz, hala ere, objektu sortzaile guztiek oihuka jarraituko duten galderak ezkutatzeko.

Musikaren sorkuntza akademizista gutxitu egiten da. Lengoaia berrien sormenerako zailtasunak lan-ildo komertzialagotara bideratzen dituzte konpositore askok, Musikaren Historiak deskribatutako hizkuntzarekiko konpromisotik aldenduz.

Bizitza artetzat hartzeak (hau da, ezereza ezerezatzat hartzea esaterako, eta, azken finean, dena beste guztia bezala, inolako esanahirik gabe eta esanahi posible guztiekin) errealitatetik soinu-objektuak kentzea dakar, objektu artistiko gisa azaltzeko. Paradoxikoa badirudi ere, Historia osoan zehar dagoen konposizio-prozesu bera erabiltzen da, hots, existitzen denaren artetik, esanahia ematea.

Obra askok entzulearengan harridura sortu nahi izango dute, heredatutako ordena zalantzan jartzeko ahaleginean (70eko hamarkadako iraultzaren ikuspegi akademizista), baina nazioarteko orden komertzial nagusiak berehala xurgatu eta diluituko ditu.

XX. mendearen amaieran eta XXI. mendearen hasieran, Antzinako Musikari buruzko ikerketa musikologikoekin, Grezia Klasikotik hasi eta lehen Barrokora arte, Erdi Aroko musika osotik pasatuz, konpositoreak garai zabal horrek eragindako lan ildo bat irekitzen hasi ziren.

Egungo garai historikoak, non nahasmenduak, anbiguotasunak, gizartearen egoera normal gisa etengabeko gatazkak, teknologia berrien etorrera azkarrak eta gure bizitzetan duten eraginak, nola ez, arte-sorkuntzari eragiten baitiote, non etengabe, modu langartuan erakusten baititu.^[40]

Protesta-abestia aldaketa sozialerako mugimenduarekin lotzen duen abestia da. Gaurkotasun handiko abestien kategoria zabalaren zati bat da. Genero folklorikoa, klasikoa edo komertzialaetara jotzen du gehien bat.

Abesti multzo hau gizarte mugimenduen artean abolizio mugimenduari lotua dago, emakumeen sufragioa, langile mugimendua, giza eskubideen mugimendua, eskubide zibilak, gerraren aurkako mugimendua eta 1960ko hamarkadako kontrakultura, mugimendu feminista, sexu iraultza, gay eskubideen mugimendua, animalien eskubideen aldeko mugimendua, begetarianismoa eta veganismoa, pistolen kontrola eta ekologismoa.

Protesta abestiak egoera sozialei lotuak izaten dira, testuinguruaren bidez gizarte mugimendu batekin lotuta edo abstraktuak izan daitezke. Injustiziaren eta bakearen aldeko laguntzaren edo pentsamendu askearen kontrako jarrera adieraziz, baina ikusleek normalean badakite zer duten helburutzat. Ludwig van Beethoven-en "Ode to Joy", anaitasun unibertsalaren aldeko abestia, mota honetako abestia da. Izaki bizidunen jarraipena ospatzen duen Friedrich Schiller-en poema baten agertokia da (mina eta plazera sentitzeko gaitasunean eta, beraz, enpatia lortzeko) bat egiten dutenak.^[41]

Protesta abestien testuak eduki kognitibo nabarmena izan dezakete. Pins and Needles musika mugimenduak protesta abestien definizioa laburbildu zuen "Kanta nazazu esangura sozialaren abestia" izeneko zenbakian. Phil Ochs-ek behin hau azaldu zuen: "Protesta-abestia hain zehatza den abestia da, ezin duzula besteekin nahastu".^[42]

Protesta feministako abesti gisa pentsatutako gaur egungo kantuaren adibide bat da "Emakumearen eskubideak" (1795), "God Save the King" doinuarekin abestua, "A Lady" izenarekin anonimoki idatzitakoa eta Philadelphia Minervan argitaratua 1795eko urriaren 17an.

Motak

Denisoff-ek protesta abestiaren tradizioa erlijio protestanteak berpizteko mugimenduen abestietan sortu zuen, eta ereserki horiek "protesta-propaganda" ^[43] izendatu zituen.

Denisoffek protesta abestiak "magnetikoak" edo "erretorikoak" kanta motetan sailkatu zituen. Protesta abesti "magnetikoak" jendea mugimendura erakartzeko eta talde elkartasuna eta konpromisoa sustatzeko ziren, adibidez, "Keep Your Eyes on the Prize" eta "We Shall Overcome". Protesta abesti "erretorikoak", aldiz, indibidualki suminduta daude askotan eta iritzi politikoa aldatzeko diseinatutako mezu politiko zuzena eskaintzen dute. Denisoff-ek argudiatu zuen abesti "erretorikoak" askotan mugimendu zabalago bat eraikitzearekin lotuta ez dauden arren, "protesta-propaganda" gisa hartu behar direla.  Adibide gisa, Bob Dylan-en "Masters of War"eta Marvin Gaye-ren "What's Going On".

Ron Eyerman-ek eta Andrew Jamison-ek, Music and Social Movements: Mobilizing Tradition in the XX. Nabarmendu dutenez, Denisoffek arreta gutxi eskaini die protesta musikako abesti doinuei, testuen menpekotzat jotzen zituen musika abesti doinuei, mezuaren bitarteko gisa zelako. Egia da testurara orientatutako mendebaldeko Europako abestien tradizioan melodiak menpekoak izan daitezkeela, hala ere, Eyermanek eta Jamisonek azpimarratu dute protesta abestirik eraginkorrenek boterea lortzen dutela.

Latino Amerika

• Txile

Protesta-kanta Amerikako Urrezko Aroa, 1960ko hamarkadan gsuzatzen ari zen bitartean, atzerritar askok , komertzializatuta zegoela konturatu ziren.Víctor Jara Txileko kantautoreak, bere herrialdeko musika herrikoian iraultza sortu zuen Nueva Canción Chilena mugimendua bultzatuz. Berpizkunde folklorikoan funtsezko papera izan zuelarik, protesta abesti amerikarra "komertzializatua" kritikatu zuen.

Nueva canción (literalki "abesti berria" gaztelaniaz) Latinoamerikako musikako protesta, kanta soziala zen, Hego Amerikan, batez ere, Txilen eta Andeetako beste herrialde batzuetan sustraitu zen eta Latinoamerikan zehar izugarrizko ospea lortu zuen. Latinoamerikako folk musika ohiko moduak (quena, zampoña, txarangoa edo gitarra kaxaren laguntzarekin jotzen zirenak) nahasten zituen rock musika ezagun (esp. Britainiarrak) batzuekin.

2019an, "A Rapist in Your Path" Txilen antzeztu zen lehen aldiz bortxaketa kulturaren eta biktimen lotsaren aurka protesta egiteko. Abestiaren bideoak eta bere dantzarekin biral bihurtu ziren, mundu osora zabalduz.

• Kuba

Kubako protesta musika mota bat 1960ko hamarkadaren erdialdean hasi zen. Kubako musikako mugimendua sortu zenean, folk musika tradizionalaren moduak eta letra aurrerakoiak, askotan politizatuak konbinatzen zituen. Protesta musikaren mugimendu hau "Nueva trova" izenarekin ezaguna zen.

Estatu Batuak

• Estatu Batuetako protesta abestiak

Nahiz eta jatorriz kubatarra izan, new trova ezaguna egin da Latinoamerikan zehar, batez ere, Puerto Ricon. Mugimenduko izar handienak, besteak beste, Roy Brown, Andrés Jiménez, Antonio Cabán Vale eta Haciendo Punto en Otro Son talde puertorrikarrak izan ziren.

Telegramgate-ri erantzunez, Bad Bunny, Residente eta iLE musikari puertorrikarrak "Afilando los cuchillos" protesta abestia kaleratu zuten 2019ko uztailaren 17an^[44]. Ricardo Rosselló-ren dimisioa eskatzen duen pista desegokia da.

Asia

• Txina

Cui Jian txinatar-korearraren "Nothing to My Name" abestia ezaguna zen 1986an manifestarien artean Tiananmen plazan.

• Hong Kong

Hong Kong-eko Beyond-en "Boundless Oceans Vast Skies" (1993) eta "Glory Days"(1990) rock taldeak protesta ereserkitzat hartu dituzte hainbat gizarte mugimendutan.

2019-20 Hong Kongeko protestetan, Les Misérables-en "Do You Hear The People Sing" (1980) eta Thomas dgx yhl-en "Glory To Hong Kong" (2019) abesten ziren mugimenduaren alde. Azken hau oso zabaldua izan da protesta horien ereserki gisa, eta batzuek "Hong Kongeko ereserki nazionala" dela ere esan dute.

• India

Independentzia aurreko garaietatik jendea mobilizatzeko tresnarik eraginkorrenetako bat izan da Indiako Kultur Aktibismoa. Indiak protesta abestien adibide ugari eman zituen Britainia Handitik askatzeko borrokan zehar.

Raftaar Indiako raperoaren "Mantoiyat" politikari ustelak, poliziak erasotzen ditu eta herrialdeak pairatzen duten bidegabekeria guztiak azaleratzen ditu. Abestian sustrai sakoneko gaiei buruz hitz egiten du eta jendearen eta gobernuaren hipokresia argitzen du. Indiako Ozeanoko rock fusio taldearen "Chitu" abestia beraien lehen abesti nabarmenetako bat izan zen, Ramek Narmada Mugimenduan parte hartzen ari zela topatu zuen himno tribala.

Antzina, musika protestak ohikoa ziren Indiako mugimenduetan. Daliten eskubideen aldeko mugimenduak batez ere, musika erabiltzen du bere helburuak aurrera eramateko. Kabir Kala Manch abeslari talde ezaguna da, emanaldiek beraien helburuak ezagutzera emateko eta babesteko erabiltzen zituztenak. Jai Bhim Comrade film txalotuak dokumentalak Kabir Kala Manch-en lana nabarmendu zuen eta protesta musikako modu hau Indiako zein nazioarteko ikusleei aurkeztu zien. Antzekoak, ezagutzen ez diren arren, Dalit musika taldeak Indiako hainbat lekutan daude.

Indiako ezkerreko mugimenduek ere protesta musika erabiltzen dute kale antzezlanekin batera, beren mezua jendearen artean zabaltzeko bitarteko gisa. Protesta musika Indiako Herri Antzerki Elkarteak (IPTA) antolatutako antzezlanen ezaugarri nagusia zen. IPTA hautsi ondoren sortutako antzeko erakundeak eta bere lanaren eragin handia izan zutenak, Jana Natya Manch (JANAM) bezalakoak, protesta-musika beren antzezlanen ohiko ezaugarri bihurtu zuten ere. Azken hamarkadetan, ordea, Ezkerraren kultur aktibismoa gero eta gehiago baztertu da kultur esparruaren bazterrera. Batzuek Indiako Ezker Nagusiaren gainbehera politikoari egozten diote hori, baita tokiko mugimendu eta hizkuntzei arreta ematea ere, identitate politikak indiar poliziala bereganatu baitzuen.

Europa

• Bielorrusia

Bielorrusiar protesta abesti ospetsuak XX. Mendearen hasieran sortu ziren Bielorrusiako Herri Errepublika sortu zenean eta Errusiako Inperioaren eta Sobietar Errusiaren independentzia lortzeko gerran. Garai honetan "Advieku My Spali" ("Lo egin dugu nahikoa", Bielorrusiako Marselliese izenaz ere ezaguna) eta "Vajaćki Marš" ("Gudarien martxa") bezalako protesta abestiak biltzen ditu. Bielorrusiako Herri Errepublikaren ereserkia zen. Protesta-abestien hurrengo aldia 1990eko hamarkadan izan zen, NRM, Novaje Nieba eta beste talde batzuek sortutakoak, musikari horien debekua ekarri zuen. Adibide gisa, Lavon Volski, NRM, Mroja eta Krambambulia-ko frontmanak arazoak izan zituen funtzionarioekin kontzertu gehienetan, Bielorrusiako sistema politikoari egindako kritikak direla eta. Bielorrusiako talde ospetsuenetako batek, Lyapis Trubetskoyk, debekatuta zuen herrialdean aritzea, bere letretan Aleksandr Lukashenkarekiko kritika egin zuelako.

• Britainia Handia

Britainia Handiko protesta abestiak Erdi Aroko amaierako eta hasierako garaiko ingelesezko folk kantek bere garaiko gizarte gorabeherak islatzen dituzte. 1944an A. L. Lloyd eruditu marxistak esan zuen "The Cutty Wren" abestia zapalkuntza feudalaren aurkako ereserki kodetua zela eta, egia esan, 1381eko nekazari ingelesen matxinadatik datorrela, Europako protesta^[45] kantarik zaharrena bihurtuz. Ez zuen inolako frogarik eskaini bere baieztapenerako, baina ez da abestiaren arrastorik aurkitu XVIII. Mendea baino lehen.  Lloyd-ek bere jatorriari buruz zalantzan jarri arren, "Cutty Wren" berpiztu egin zen eta 1950eko hamarkadako folk berpizkundean protesta abesti gisa erabili zen, protesta abestitzat har daitekeenaren adibide gisa.

• Estonia

Laulupidu estoniarrean egindako abesti asko protesta abestiak dira, batez ere Kantu Iraultzan idatzitakoak. Garai hartan Sobietar Batasunak zuen jarrera ofiziala zela eta, letrak maiz aipatzen dituzte, esplizituki sobietarren aurka, hala nola, Tõnis Mägi-ren Koit abestia. Aitzitik, Iest Linnak eta In Spe taldeak abestutako Eestlane olen ja eestlaseks jään esplizituki identitate estoniarraren alde dago.

• Finlandia

Finlandiak, bertako Gerra Zibilera itzuli ziren protesta sozialista eta komunistako abestien tradizioa du, gehienak Errusia Sobietarretik inportatu eta itzulitakoak. XXI. Mendean protesta sozialisten abestien tradizioari jarraitzen diote zertxobait ezkerreko rap artistek eta maila txikiagoan KOM-antzerki abesbatzak forma taistoista tradizionalagoan.

• Frantzia

"Internationale" ("L'Internationale" frantsesez) ereserki sozialista, anarkista, komunista eta sozialdemokrata da.^[46]

"The Internationale" nazioarteko sozialismoaren ereserki bihurtu zen. Frantses jatorrizko estriburua C'est la lutte finale / Groupons-nous et demain / L'Internationale / Sera le genre humain. (Doako itzulpena: "Hau da azken borroka / Elkartu gaitezen eta bihar / Internazionala / Izango da giza arraza.") "Internazionala" munduko hizkuntza gehienetara itzuli da. Tradizionalki ukabila agurtuta eskua altxatuta kantatzen da. "Internazionala" komunistek ez ezik (herrialde askotan) sozialistek edo sozialdemokratek abesten dute. Txinako bertsioa 1989an Tiananmen plazako protestetan ikasle eta langileen kontzentrazio abestia ere izan zen

• Alemania

Ton Steine ​​Scherben, 1970eko hamarkadako eta 1980ko hamarkadaren hasierako alemanezko rock taldeetako bat eta eragin handiena izan zuenetako bat, Rio Reiser abeslariaren letra politikoengatik oso ezaguna zen. Taldea ezkerreko mugimendu berrien bozgorailu musikala bihurtu zen, hala nola, okupazio mugimendua, Alemanian eta bereziki beren jaioterrian, Berlin mendebaldean. Haien letrak, hasieran, antikapitalistak eta anarkistak ziren, eta bandak Alemaniako Armada Gorriaren Fakzio mugimenduko kideekin loturak zituen legez kanpoko bihurtu aurretik. Geroago abestiak gai konplexuagoen ingurukoak ziren, hala nola, langabezia ("Mole Hill Rockers") edo homosexualitatea ("Mama war so"). Homosexualitateari buruzko bi disko kontzeptual luzeetan ere lagundu zuten, Brühwarm izenarekin (literalki: epel irakiten) kaleratu zuten gay-revue talde batekin lankidetzan.

Beste eskualde batzuk

• Australia

Jatorrizko gaiak politikoki inspiratutako musika australiarrean nabarmentzen dira eta lurralde eskubideen gaiak eta atxilotutako aborigenen heriotzak biltzen dituzte. Gai horiei aurre egin dien talde australiarrik aipagarrienetako bat Yothu Yindi da. Tiddas, Kev Carmody, Archie Roach, Christine Anu, The Herd, Neil Murray, Blue King Brown, John Butler Trio, Midnight Oil, Warumpi Band, Paul Kelly, Powderfinger eta Xavier Rudd dira beste arazo australiar batzuei aurre egin dieten beste talde australiar batzuk.

Indigenen gaiez gain, Australiako protesta abeslari askok gerraren hutsaltasunaren inguruan abestu dute. Gerraren kontrako abesti aipagarriak Eric Bogle-ren "And The Band Played Waltzing Matilda" (1972) eta Redgum-en "A Walk in the Light Green" (1983) dira. Gehienetan "I was hemeteen only" bere koruak gogoratzen du gehien.

• Zeelanda Berria

Zeelanda Berriko protestako abesti zaharrenetako bat John Hanlon-en Damn the Dam izan zen, 1973an Save Manapouri kanpainaren alde grabatua.

1981eko Springbok Tour zorrotz zatitzailean zehar, Blam Blam Blam-en Ez dago Depresiorik Ez Zeelanda Berrian gogokoena bihurtu zen biraren aurkako manifestarien artean. Herbs reggae taldeak Frantziako Ozeano Bareko froga nuklearrak kritikatzen zituen abestiak idatzi eta interpretatu zituen.

Punk, punk rock izenarekin ere ezagutua, 1970.urtean sortutako genero musikal bat da, Estatu Batuetan eta Ingalaterran. Genero hau bereizi egiten da bere jarrera independiente eta kulturaren kontrakoa izateagatik. Musika honek, osaera nahiko sinplea du, eta batzutan pixka bat zabarra, nahiko agresiboak eta motzak diren melodiak dituelarik. DIY edo "zuk zeuk egin" filosofiari atxikitua dago, eta talde ugarik beren diskoak grabatu eta banatzeko jarrera dute.

Rocka, musika estilo asko barneratzen dituen musika mota da. Hasiera, rock and rollarekin izan zuen 1950.urtean Estatu Batuetan eta geroago, 1960.urtean, goitik behera aldatu egin zuen musikaren zenbait genero, bereziki Estatu Batuetan eta Ingalaterran. Rock and rolla, Britania Handian genero berriaren inguruan, zaletasuna piztu zen, eta artista propioak sortzen hasi ziren.

Hardcore punka edo hardcorea, punk musikaren azpigenero bat da, Ameriketako Estatu Batuetan (bereziki Kalifornian eta Washington hiriburuetan) 1970eko hamarkadaren amaieran sortua. Abiada biziko abesti laburretan oinarritzen da. Ezaugarri nagusi hauek ditu: tempo eta konpas azkarrak, bateria erritmo bizi eta oldarkorrak, gitarra eta baxu distortsionatuak, eta ohi egiten kantatzeko moduak. Publikoaren pogo dantzarekin lotua dago.

Estilo honetako talde garrantzitsuenetako batzuk dira Bad Brains, Dead Kennedys, Fugazi, Hüsker Dü eta Minor Threat. Euskal Herrian ere estilo honek arrakasta izan zuen, eta horren adibide dugu BAP!! taldea.

Musika estilo guzti hauetan eabilitako instrumentu nagusiak, bateria, baxu elektrikoa, gitarra elektrikoa eta ahotsa dira.

The Ramones, The Sex Pistols, The Damned, Patti Smith edo The Clash izan ziren musikaren eta estetikaren eredua ezarri zuten musika taldeetako batzuk. Hasierako garaietan punk musika xinpletasun eta gordintasunagatik zen ezagutua; apaindurarik gabeko melodia sinpleak, boterearen kontrako edota politikari buruzko kantu laburrak, soinu "zakarra" eta rock musikan oinarrituriko tenpo azkarra ziren punk taldeen ezaugarri orokorrak.

1960.urtean, Estatu Batuetako eta Ingalaterrako gazteak pentsatzen hasi ziren jadanik rocka ez zela pentsamenduak eta ideiak adierazteko merkatuaren beste tresta bat gehiago baizik. Orduan, punka sortu zen, opresio sozial eta kulturalak salatzeko.

Hamarkada horretatik aurrera, musikaren munduan “britaniar inbasioa” deituriko gertaera gertatu zen. The Beatles, The Kinks edo The Who bezalako taldeak agertzen hasi ziren eta hauek rockean eragin handia izaten hasi ziren. Hasieran, garage-rock edo proto-rock. Talde askok, Ramones esaterako, gazteen diskriminazioa, droga eta modaren aurkako letrak zituzten. Ramones taldea, Londresera joateak, Sex Pistols bezalako taldeen aldaketa eragin zuen. Beraien instrumentuak espresio moduan erabiltzen hasi ziren bertako garaiko gizarte estua eta errepresioz beterikoarekiko desadostasuna azaltzeko.

The Dammed taldea Ingalaterrako lehenengoetariko talde adierazgarria izan zen punk rock munduan. The Clashek ez bezala, beraiek erabilitako akordeak landuagoak ziren.

80ko hamarkadan, Hardcorea Heavy Metalarekin edota Speed Metalarekin nahasten hasi ziren talde batzuk. Horren adibide D.R.I. edo Suicidal Tendencies taldeak izan ziren. Musika korronte berri honi Crossover izena jarri zitzaion. Crossoverra, gaur egungo beste musika estilo batzuen aurrekari bilakatu zen. Honen adibide, Trash Metala, Death metala edota Trashcorea ditugu.

Jazz mugimenduak blues musikariak erakarri zituen Britainia Handira. Lonni Donenganen 1955eko “Rock Island Line” kantak eragin handia izan zuen, eta talde andana sortu ziren irla osoan, tartean John Lennonen The Quarry Men, 1957ko The Beatlesen aurrekaria. Arraza oztopo izan gabe, Britainia Handian rock and roll mugimendu ederra garatu zen.

Cliff Richardek lortu zuen rock ‘n’ roll britaniarraren lehen arrakasta “Move it” kantarekin. Rock ‘n’ rolla pop arinean eta baladetan galtzen ari zela, rock talde britainiarrek amerikar zuriek baino sutsuago jotzen zuten. 1962rako, Britainia Handiko rock mugimendua abian zen. AEBetako soul, rhythm and blues edo surf musikaren eragina zabala zen oso. Baina euren rock sormenak tartekatzen hasi ziren, gero eta musika konplexuagoekin.

The Beatlesek, irudi, musikagintza eta nortasunaren nahasmen erakargarria bildu zuen. 1962rako Rolling Stones, The Animals eta The Yardbirdsekin batera, blues musikaren eragina adierazten zutenetako bat zen. 1964rako, The Kinks, eta geroago The Who, Mod estiloaren irudia ziren. Hamarkadaren bukaerako, rock talde britainiarrak drogen azpikulturako psikodelia musikaren generoetan aurrerapausoak ematen hasi ziren.

Britania Handiko arrakastaren ondoren, AEBetan zehar tamaina handiko bira prestatu zuten The Beatlesek, Beatlemania izeneko zoratzeko moduko zaletasun sortuz. Horren ildotik, beste talde britaniarrek ere AEBetara jauzi egin zuten, batik bat Rolling Stones, The Animals eta The Yardbirds.

Euskal Herriko Rock Erradikalak, erdal musika barne hartzen duen arren, euskaraz Euskal Rock Erradikala izenez ezagunagoa (dena dela, gaztelaniaz asmatu zen izena —Rock Radical Vasco, Rock Radikal Vasco edo RRV— eta luzaroan ez zuen euskal izenik izan) Hego Euskal Herrian 1980ko hamarkadan izandako euskal eta erdal musikako mugimendu bat da. Estilo ezberdinak sartzen ziren, hala nola punk, rock, ska eta reggaea.

Rock Radical Vasco izena, Egin egunkarian 1983ko urriaren 16an argitaratutako manifestu batean agertu zen lehen aldiz, Jose Mari Blasco musika managerrak sinatua, eta elkarren kontrako hainbat jarrera sorrarazi zuen. Abertzale izan edo ez, talde askori beren buruari etiketa hori jartzea ez zitzaien gustatu. Eskorbutokoek, esaterako, «Rockak aberririk ez du» adierazpenak egin zituen.

Musikari haiek batzen zituen ezaugarria, kritika sozial eta politikoa zen, eta letretan ia beti botere erakundeak kritikatzen zituzten: Estatua, polizia, monarkia, Eliza Katolikoa, armada eta guardia zibila. 1980ko krisi ekonomikoa ere beren letretan islatu zuten. Irrati libreekin, fantzinekin, gaztetxeekin eta hainbat talde alternatiborekin batera, ezker abertzalearen inguruko erakundeek musika talde horiei arnasa hartzeko bidea eman zieten. Herri Batasunak, Martxa eta Borroka izeneko kanpainaren bidez, rock kontzertuak eta ekitaldi politikoak uztartzea lortu zuen, eta horrek RRVko taldeei emanaldiak lortzea erraztu zien. Gainera, adibidez Egin egunkariak antolatutako maketa eta kontzertu lehiaketei esker, historiara pasako ziren hainbat talde eman ziren ezagutzera: La Polla Records, Hertzainak, Potato eta Kortatu, besteak beste. Gaur egungo gazteek, talde hauek entzuten jarraitzen dute baina ez lehen bezala.

Punkak bere kultura eragin zuen: gazte-bortizkeria, janzkera propio eta bereziak, pogo dantza, muturreko askatasunean eta botereari aurka egitean oinarritutako ideologia eta kontsumismoaren kontrako etika dira haren ezaugarri nagusiak.

Rock and rollaren eragina zabala da mundu osoko gizartean. Nabaritzen da modan, zinema estiloan, sexuaren inguruko jarreretan eta alkohola edo drogen erabilpenean. Eragina hain da zabala non rocka, musika generoa ez ezik, bizitzeko modu bat ere bilakatzen den askoren ustez. Gainera, rock musikari franko munduan zehar gurtu eta mirestu egiten dira.

Egile-eskubideak edo copyright ere ezagutua egileei lan bat egiteagatik, izan literarioa, artistikoa, edo zientifikoa, argitaraturik egon edo ez, legediak eskaintzen dien arau eta baldintza multzo bat da.^[47] Lan hau publikatua izan edo lan berria bada ere, eskubide berberetara atxikitzen dela ziurtatzen dio legeak egileari.

Copyrightak^[48] kopiak egiteko eskubidea eta kopien gaineko kontrolaren eskubidea ematen dio jabeari, egileari edo obraren jabegoa erosi duenari. Horrela, sorkuntzako lanak egiten dituztenek beren obrak babesteko eta haien jabegoa dutela adierazteko sorturiko legezko formula da.

Copyright eskubidea XX. mendearen ostean hasi zen erabiltzen batez ere. Aurretik sorturiko oso lan gutxi daude babestuak eta horrela ondare publikoa osatzen dute antzinako liburu, musika eta antzerkiek.^[49]

Jabego eskubidea urratzeko bi modu nagusi daude. Batetik plagioa eta bestetik pirateria delakoa.

Plagioa beste egile baten obra norberarena balitz bezala argitaratzean datza, eta oro har, banakoek egindako lege urratzea izaten da (abeslariek, idazleek , etab.).

Pirateriari dagokionez, berriz, gizabanako baten ekintza izan daiteke, baina taldeek (enpresek, konpainiek) egiten dute batez ere, eta egilearen baimenik gabe egile-eskubideez babesturiko materiala argitaratzean datza. Aurrerapen teknologikoekin aski erraza da, gaur egun, pirateria. Adibidez,musika deskargatu eta hori erabili baimenik gabe.

Musikaren industrian, musika argitaratzailea da ,kantautoreek eta abeslarik, beraien tasak jasotzen dituztela ziurtatzen dutenak, beren lanak komertzialki erabiltzen direnean.^[50]

Argitalpen kontratua deritzon hitzarmenaren bidez, egile edo konpositore batek bere lanen egile eskubideak "esleitzen" dizkio argitaletxe bati. Hortik aurrera, konposizio horiek lizentziatzen ditu, non erabilerak kontrolatzen laguntzen duen eta egileei irabazkiak banatzen dizkien, horien portzentaia mantenduz beren zerbitzuen ordainketa gisa. Argitaletxea ere egileen konposizioak sustatzeaz arduratzen da, diskoak egiten dituzten artistek edo filmetarako edo telebistarako musika gisa erabil ditzaten.

Jatorriz musika argitaratzaile terminoak partiturak argitaratzen zituzten enpresak ziren. Mendearen amaieran, orria, musika konposizioen erabilera komertzial nagusia zen. Gaur egun, bi negozioak desberdindu egin dira; musika argitaratzaileei partiturak ekoizten dituztenak eta argitaletxeei konposizioen erabilera kudeatzen dutenak, nahiz eta terminoen bereizketa hori praktikan ez den beti errespetatzen.

Musika instrumentu eta estilo ezberdinen sorrerarekin batera, musika hau grabatu eta erreproduzitzeko gai izango ziren gailuen beharra etorri zen. Gainera, garai artan, ezin zuen edonork musika sortu eta arazo hau konpontzeko, Tomas Alva Edisonek fonografoa sortu zuen.^[51]

1877an, Edisonek fonografoa patentatu ostean, hainbat hobekuntza jaso zituen aparatuak. Batetik. 1883an, Chichester Alexander Bell, Alexander Graham Bell eta Charles Tainterrek, fonografoa hobetu zuten grafofonoa sortuz. Bi urte beranduago berriz, Emile Berlinerrek, gramofono deituriko hobekuntza bat sortu zuen. Aparatu hau, goma bulkanizatuzko disko batekin lana egiteko gai zen eta eskuz egiten zitzaion bultza. Eldridge Johnsonek berriz, motor batekin bultzada hau automatizatu zuen.

XX.mendearen hastapenetan, disko-jogailuak hobekuntza tekniko aipagarri asko izan zituen. Disko-jogailu elektrikoa izan zen garrantsitsuenetarikoa. Honek, platoaren abiadura handitzeko balio izan zuen, soinuaren kalitatea hobetuz eta gainera, bolumena erregulatzeko aukera eman zuen.

Hasiera batean, disko-jogailuak oso garestiak ziren eta eskaera handia egon arren, ezin zuten guztiek horrelako aparatu baten jabetza eskuratu. Ondorioz, hasiera batean aberatsek eta instituzioek edo irratiek zuten disko-jogailu bat haien baitan. Hamarkada bat pasatu ostean, binilo dendak eta disko-jogailuak ospe handia eskuratu zuten eta 1940ko hamarkadan, ohikoa zen klase ertain-altuko etxeetan bat izatea. 1960ko hamarkadan, disko-jogailuaren punturik gorenena izan zen.^[52]

Disko-jogailuaren arazo nagusia, garraiatzeko arazoa zen eta hau ekiditeko asmoz, 1963an, Philips konpainiak lehenego grabagailu eta erreproduzitzaileak sortu zituen kasete zintentzat. Hasiera batean ez zuten ospe handirik lortu, txikiagoak zirenez, soinuaren kalitatea ere txikiagoa zelako eta arazoa konpondu artean kaseteek ez zuten garrantzirik izan. 1970eko hamarkadan ezagutzera eman ziren guztiz eta Pioneer, Sony edo Akai bezalako markek haien irrati kaseteetarako kalitatezko grabagailuak atera zituzten.^[53]

1990eko hamarkadan, CD-ROMak izan zuen ospea, kasetea baino hobea zelako. Mende berriarekin batera, beste formatu batzuk hasi ziren protagonismoa hartzen. Gainera disko mota hau, pirateatu egiten zen sarritan eta ondorioz CD-aren eta mota guztietako diskoen gainbehera etorri zen.

Gaur egun, biniloak biltzen dituzten pertsona gutxi batzuk daude, hauen soinu kalitateagatik eta objetu baliotsu gisa. Irrati kaseteak berriz, poliziek erabiltzen dituzte asko irauten dutelako eta galdeketa luzeetan erabilgarriak direlako. Viniloak bezala, kaseteak vintage objetu gisa biltzen dituzten pertsona gutxi batzuk daude. CD-arekin antzerako zerbait gertatzen da, konpainiek ez dute CD-arengan interesik eta biniloak eta kasetearen antzeko etorkizuna izango duela uste dute.^[54]

Spotify edo Youtube bezalako plataformak, musika grabatzeko aukera eta irratiaren aurretik, musika entzuteko edo gozatzeko modu bakarra kontzertuetara joatea edo bertan musika jotzea zen. Gaur egun, musika kontsumitzeko era desberdin asko sortu diren arren, kontzertuek ez dute garrantzirik galdu.

Artista hasiberrientzat, zuzeneko ikuskizun handi bat egitea funtsezkoa da, industriaren barruan toki bat izateko. Kontzertuek, artista berrientzat promozio gisa funtzionatzen dute, publikoa erakartzen eta irudi bat garatzen laguntzen diete. Kontzertuei esker, kazetari batek, ekoizle batek, musikazale sutsu batek artista berri hori entzun dezake, eta ahoz aho talde horren ospea zabalduko eta eta industrian gorakada izango du. ^[55]

Horrekin batera, bandek kontzertuak kontrolatzen dituzte. Entzuleei beren musika entzun eta hautematea haiek nahi duten bezala, hasieratik bukaerara, abestien ordena, tonua eta moldaketa aukeratzen dituzte. Horrek, kontzertuek entzuleei ematen dieten loturarekin batera, artistentzat oso esperientzia garrantzitsua izatea eragiten du eta artistei garapena lortzea laguntzen diete.

Hala ere, kontzertuak oso garrantzitsuak dira artistentzat, batez ere artistek lortzen dituzten diru-sarrera gehienak kontzertuetatik datozelako. Izan ere, zigilu diskografikoek ez dute zuzenean parte hartzen kontzertuen ekonomian.^[56] Baina musika-plataformek edo diskoen salmentek bildutako diru-sarreretan parte hartzen dute. Adibidez, Drakek 23,7 milioi dolar irabazi zituen 2016an erreprodukzioei esker, baina are gehiago irabazi zuen bere birarekin: The Summer Sixteen tour, 85 milioi dolar bildu zituena.^[57] Azken urteetan ere, talde batzuek zuzenekoei esker irauten dute bizirik. Adibidez, Mojinoak ez dira 20 edo 30 mila disko saltzetik pasatzen, baina zezen-plazak betetzen dituzte.

Irratiak musikaren sektorean duen funtzio nagusia, artisten musika-lanak eta karrerak jendaurrean zabaltzea da. Izan ere, irratia izan da, historikoki, grabatutako musika sustatzeko kanalik garrantzitsuena. Ezinbestekoa da kontsumitzaileak obrak ezagutzeko eta kontzertuetara joateko, nahiz eta bere bitartekaritza zalantzan jarri den komunikabide berrien sorrerarekin eta sare sozialen gorakadarekin, eta industriaren bitartekaritza zalantzan jarri den ekoizpen-kostuen merkatzearekin. Nolanahi ere, irratiak egokitzen jakin du, eta gaur egun, online irratiak musika independentearen sustapenaren aliatu handienetako bat bihurtu dira.^[58]

Normalean musika zuzenean jotzen denean kontzertua deritzo. Kontzertua zuzeneko funtzio musikal baten eszenaratzea da (konposizio solte ezberdinekin). Horrek esan nahi du kontzertuak musikarien presentzia eskatzen duela, beren instrumentuak jotzen eta hainbat abesti egiten.^[59]

Jatorri zehatzik ezagutzen ez den arren, Erdi Aroko malabaristen emanaldiek, instrumentu eta ahotsen parte hartzea zeukaten, eta kontzertu baten antzekoa izango litzatekeena egiten zuten.

Hiru kontzertu mota berezi daitezke:

• Kontzertu klasikoak: Instrumentu bakarlari batek parte hartzen du, adierazteko gaitasun handikoa alegia, eta kontzertuaren protagonista izaten da. Orkestrak helburu laguntzaile bat izaten du. Garai honetan, formari dagokionez, askatasun gehiago dago, beraz, ohikoa da ordena eta mugimenduen kantitatea aldatzea, adibide argi bat orkestra sinfonikoa eta opera dira.
• Kontzertu modernoak: talde batek edo bakarlari batek musikariekin batera bere arrakasta handiak eta bere azken lan diskografikoa interpretatzen ditu. Banda batek edo artista batek denbora tarte batean, hainbat lekutan, kontzertuak egiten dituenean jira edo tour deitzen zaio.^[59]

Musikaren eta irratiaren arteko harremana hain da estua, nekez pentsa genezakeela nolakoa izango litzatekeen medioa irratiko hizkuntzaren osagai hori gabe.^[60] Espainian 20. Hamarkadan hasi zen irratia komertzializatzen. Hasieran, zaila zen kontzertuetara irratia gerturatzea baina diskoak agertzerakoan dena erraztu egin zen eta musika emisorak asko hazi ziren^[61]. Orduan jendearentzako musika entzuteko medio nagusia bilakatu zen irratia.

Kasetea audioa biltegiratzeko oso erabilia izan zen formatu bat da. Europara eta Estatu Batuetara Philips elektronika enpresa holandarrak ekarri zuen formatu hau,1964ean patentatu zuenean. Ondoren, ikaragarrizko arrakasta lortu zuen, enpresa honek doako lizentzia eman zienean beste enpresa elektroniko batzuei, hala, alternatibarik arrakastatsuena bilakatuz musika entzuteko.

Hasiera batean, “Audio compact cassette” (audio konpakto kaseta) izenpean zen ezaguna eta hau, magnetofonoa ordezkatzeko iritsi zen tresna izan zen, izan ere, magnetofonoa ez zen tresna erraza lekualdatzeko. Beraz, mugikortasun erraza zela eta hasi zen arrakasta hartzen audio formatu hau. Kasetea gero eta txikiagoa izan, orduan eta konpaktoagoa da eta lekualdatzeko errazagoa, ondorioz, aurrez zeuden arazoei aurre egiteko eta merkatuko alor hori betetzeko sortua izan zen.

Kaseteak plastikozko karkasa babesle bat du eta bi karrete txiki barne hartzen ditu honek, erdian zinta magnetiko bat zutenak. Zinta horretan, bi pista estereofoniko zeuden, bakoitza alde batean, A aldea eta B aldea bezala ezagutzen ditugunak.

Alemanian hasi ziren lehen kaseteak egiten, 1964.urtean. Lehenengo kasete hauek grabaketa baliabide gisa hasi ziren saltzen, baina kalitate faltagatik eta biltegiratzeko gaitasun urriagatik, ez zen askorik erabili grabaketa musikaletarako. 1971. urtean kasetearen historiako gertakari nabarmenetako bat izan zen, Dolby^[62] enpresak egindako hobekuntzak zirela eta, musikarako erabilgarria izaten hasi baitzen kasetea eta ekoizle desberdinen konfiantza irabaziz joan zen formatu hau. Soinu kalitatearen hobekuntza nabarmen hau zela eta, industria diskografikoko paradigma berria bihurtu zen kasetea.

80ko hamarkadan sartzean eta walkmanaren sorrerarekin sekulako gorakada izan zuen kasetearen erabilerak eta hauen produkzioa masifikatu egin zen. Horrez gain, walkman modelo horiek irrati sintonizadoreak ekarri zituzen, AM/FM, hare zabalagoa eginez garaiko eskaintza.

Berandugao, metalezko zintak kaleratu ziren eta honen ondorioz, diskografiak biniloak egiten hasi ziren, baita kasete zintak ere. Kasete konpaktoak musikaren eta grabaketaren industria osoa bereganatu zuen 80.hamarkadan eta hala egin zuen 90.hamarkadara arte. Orduan, disko gogorrekin funtzionatzen zuten ekipo domestikoak, disketeak edota CD-ROM-ak garatu ziren, casettearen erabilera murriztuz. Disko konpaktoa 1982an sortu zen eta bere kopia digitalak kalitate galerarik gabe egiteko gaitasuna zela eta, kasetearen kontsumitzaileen arreta irabazi zuen. Beraz, kasete konpatoa erabiltzeari utzi zion jende askok.

Biniloak, berriz, 1948an sortu ziren, Estatu Batuetako Columbia Records-en eskutik, aurrez zeuden formatuak (gomazko diskoak 78RPMko lakarekin) hobetzeko asmoz. Soinua grabatu eta gordetzeko baliabide analogiko bat da biniloa, disko forman eratua. Hala ere, gaur egun LP formatuari erreferentzia egiteko erabiltzen da binilo hitza. 1960kohamarkadan disko kuadrofonikoak ekoitzi ziren, lau audio kanal zituztelarik. Disko kuadrofonikoek arrakasta izan zuten merkatuan eta beranduago, 1970. hamarkadan, biniloak alternatibarik arrakastatsuena izaten jarraitzen zuen ekoizpen musikalean baina kasetearen agerpenarekin ahuldu egin zen honen erabilera. 1980. hamarkadaren amaierara iristean biniloa disko konpaktotara pasa zen pixkanaka (CD audio). Aurrez zegoen ekoizpen ikaragarria ia etenda geratu zen eta 90eko hamarkadaren amaiera aldean, berriro itzuli dira biniloak merkatura, baina publiko urri eta jakin batentzat batez ere. 2011. urtean, Nielsen SoundScan institutuak LP binilo asko saldu zituen Estatu Batuetan.

Gaur egun, nahiz eta teknologia oso garatuta egon alor honetan, badira teknika analogiko honi babesa ematen jarraitzen duten musikari eta musikazaleak.

Disko konpaktoa (CD bezala ezaguna inglesezko siglak direla eta) datuak formatu digitalean biltzeko erabilitako disko optiko bat eta informazio mota desberdinak gordetzeko erabili daiteke: audioa, irudiak, bideoak, dokumentuak…

Teknolohia hau CD audio gisa hasi zen argitaratzen, baina beranduago, birmoldatua izan zen informazio desberdinak onar zitzan, hala nola, CD-ROM (datuak), VCD eta SVCD (bideoa), DC-R eta CD-RW (grabazio domestikoak) eta CD-i, Photo CD y CD EXTRA (datu mistoak).

Disko konpaktua LaserDisc-aren garapen naturala dira. Prototipoak Philips eta Sony-ren eskutik sortu ziren, hasiera batean elkarrekiko independienteki. Hala ere, geroago, elkarlanean aritu ziren. 1980ko ekainean aurkeztu zen industrian.

1974. urtean, Lou Ottens Philipseko audio industrako zuzendariak, audio disko optiko bat sortzeko aukera izan zuen, zazpi pertsonen artean osatutako taldea batean. Hauek binilo diskoen kalitatea gainditzen zuten. 1977an, audio disko optiko digital txiki bat eta erreproduktore bat egin zuten taldeko zuzendariek eta honi “disko konpaktua” izena jarri zitzaion.

Bitartean, Sony Corporationek audio disko optiko digital bat kaleratu zuen 1976ko irailean. 1978an, konpainia honek audio disko optiko digital berri bat atera zuen, 150minutuko erreprodukzio denborarekin eta kalitate hobean.

Beranduago, 1979an, Sony eta Philipsen artean ingeniariz osatutako lantalde bat osatu zuten, audio disko digital berri bat diseinatzeko asmoz. Kees Shouhamer Immink eta Toshitada Doi izan ziren proiektuaren lidergotza eraman zutenak eta ikerketa laser teknologiak eta disko optikoak bultzatu zuen enpresa bakoitzak independienteki. Urtebete esperimentazioan eta eztabaidan igaro ondoren, CD-DA sortu zen.

Philipsek LaserDisc teknologia erabili zuen bideo formaturako eta Eight-to-Fourteen modulazioarekin kolaboratu zuen hobekuntzak egiteko diskoen hondatze-prozesua moteltzeko. Sonyk bitartean CIRC akats zuzenketa metodoa erabili zuen horretarako.

1981ean, Herbert von Karajan okestra zuzendariak disko konpatuen baliozkotasuna berretsi zuen eta Salzburgoko Jaialdian bultzatu zuen. Ordutik aurrera, bere arrakastak gora egin zuen. Formatu horretan grabatutako lehenengo lan grabatuak Europan Alpina Sinfonia, Frédéric Chopinen balsak, Claudio Arrau pianojolearen obrak, ABBA taldearen The Visitors eta abar izan ziren. 1983an ekoitzi zen lehen disko konpaktua Estatu Batuetan CBS enpresaren eskutik (gaur egun Sony Music) eta Billy Jorl musikariaren lanak izan ziren.

Disko konpaktoen produkzioa Estatu Batuetan eta Alemanian zentratu zen urte askoan zehar. 1982an, aldiz, Sony eta Philips izan ziren CD-a komertzializatzen lehenengoak eta 1984. urtean, mundura zabaldu ziren.

Spotify Suediako aplikazio multiplataforma bat da, streaming bidez musika erreproduzitzeko erabiltzen dena. "Premium" negozio-eredua du, doako zerbitzu oinarrizkoa eta publizitateduna; baina ezaugarri gehigarriak ditu, audio-kalitate hobearekin, ordainpeko harpidetza baten bidez. Programa 2008ko urriaren 7an abiatu zen Europako merkatura, eta beste herrialde batzuetan 2009an ezarri zen.^[63]

Spotify 2006an sortu zuten Suediako Stockholm hirian Daniel Ek eta Martin Lorentzonen eskutik . EKEren arabera, konpainiaren titulua hasiera batean gaizki ulertu zen Lorentzonek oihukatutako izen batetik. Geroago, "Detektatu" eta "identifikatu" zitekeen konbinazio baten etimologian pentsatu zuten. Stockholm, Suedia eta New Yorken egoitza duen enpresa suediar-estatubatuarrak; Universal Music, Sony Music, EMI Music (2012an desagertua), Hollywood Records, Interscope Records eta Warner Music diskoetxeekin hitzarmenak sinatu ditu.

2020ko abenduan, konpainiak 345 milioi erabiltzaile aktibo zituen hilean, 155 milioi harpidedun barne.^[64] Munduko musika-transmisioko zerbitzurik handienetako batean kokatuz.^[64]

Youtube bideoak partekatzeko webgune estatubatuarra da. Film, telebista saio eta bideo musikalen klipak eskaintzen ditu, baita eduki amateurrak ere, hala nola, bideoblogak eta YouTube Gaming. Plataforma honetarako edukia sortzen duten pertsonak, oro har, youtuber izenez ezagutzen dira.

PayPal-eko hiru langile ohiek sortu zuten 2005ko otsailean, eta 2006ko urrian Google Inc.^[65] enpresak erosi zuen 1650 milioi dolarren truke. Interneten gehien erabiltzen den webgunea da. 2018ko abuztutik aurrera, webgunea munduko bigarren gunerik ezagunena da, Alexa Interneten arabera^[66], Googleren atzetik. 2019ko maiatzetik aurrera, YouTubera 500 bideo ordu baino gehiago igotzen dira minutuero^[67]. Hiruhileko publizitateko diru-sarreren arabera, kalkulatzen da YouTubek 15 mila milioi dolarreko diru-sarrerak dituela urtean.

Youtubek eragin handia izan du herri kulturan; horren erakusgarri da Time aldizkariak 2006ko azaroan emandako "urteko asmakizuna" saria jaso izana.^[68] Webgunea Interneteko mota guztietako fenomenoak zabaltzeko hedabide oso ezaguna bihurtu zen, eta pertsona garrantzitsu askok ere erabili dute.

Euskal Literatura idatzia hasi aurretik, literatura ahoz hedatzen zen. Lehendabiziko zeharkako ahozko literaturaren aipamenak 1452ko Bizkaiko Foru Zaharrean agertu ziren. Kopla hauek hileta-kantak edo eresiak ziren. Orduko kronistek mota honetako kopla asko bildu zituzten, batzuek herri tradizioan luzaroan zirauten eta beste asko transkribatuak ziren, adibidez:

• Milia Lasturkoren eresia (XV. mendea)
• Errodrigo Zaratekoaren eresia (XV. mendea)
• Pedro Abendañoren kanta (1443)
• Martin Bañezen eresia (1464)
• Ahetzeko anderearen hirugarren kanta (1425)

Garai berdintsuan, Baladak edo erromantzeak nagusitu ziren. Hauek, mota askotako gaiak (hilak, batailak, suteak, amodio eta desleialtasuna, eta abar) jorratzen dituzten literatur lanak dira. Zaila da esatea noizkoak diren balada hauek. Izan ere, balada bat noizkoa den ziurtatzeko hiru data desberdin hartu behar dira kontuan: baladaren lehen jasoaldia, hots, noizkoa den gaur ezagutzen dugun lehen aldaera; baladak aipatzen dituen gertakariak noizkoak diren; eta azkenik, noiz jaso den balada hori euskal eremuan.

Adibidez, “Brodatzen ari nintzen” bezala ezagutzen dugun balada, XVIII. mendean jaso zen euskal eremuan. Honen lehen jasoaldia Albaniakoa da, XII. mendekoa eta “Neska ontziratuaren balada” deitzen zen.^[69]

Bestalde, balada batzuek ekintza historikoak (1448ko Arrasateko sutea) edo benetako pertsona famatuen bizitzak (Bereterretxen khantoria) jorratzen dituzte.

Egile ezezagunekoarenak izanda, ziur asko orduko koblakariek eginak ziren. Koblakarien ohitura XIX. mendean, Etxahun, Jose Maria Iparragirre edo Joan Ignazio Iztuetak mantendu zuten. Balada nagusiak honako hauek dira:

• Ahetzeko anderearen lehenengo eta bigarren kanta (1425)
• Bereterretxen khantoria (XV. mendea)
• Bretainiako kantorea (XV. mendea)
• Arrasateko erreketa (1448)

Bertsolaritza XIX. mendetik aurrera garatu zen Euskal Herrian. Ez zen lurralde guztian indar berarekin hedatu, ordea. Gipuzkoako eskualde batzuek eman zituzten bertsolaririk ezagunenak. Bertso gehienak, XIX. mendeko gerra eta gatazken ingurukoak ziren. Hori dela eta, frantsesen aurka, karlisten zein liberalen alde eta Kubako independentzia-gerraren berri emanez bertso-paper mordoxka bat iritsi ziren. Bertso-paperen hasiera XIII. mendean izan zen eta gehienak pilotarien balentrien berri emateko erabiltzen ziren (Pilota partida bat Irun herrian)^[70]. Hauen bidez zabaldutako bertsoak oso modan egon ziren, zenbait kasutan gainera, orduko gertaera eta albisteak jakinarazteko modurik herrikoienetako bat ziren.

Mende hartako bertsolari zaharrenen artean Xenpelar errenteriarra da ospetsuena. Haren bertso-sorta askok bizirik diraute euskal kantutegian: Betroiarenak, Pasaiako zezenarenak edo Ia guriak egin du, esaterako.

Garaiko bertsolari batzuen izenak:

• Pernando Amezketarra 1764-1823
• Etxaun Barkoxe 1786-1862
• Iparragirre 1820-1881
• Bilintx 1831-1876
• Xenpelar 1835-1869

• Otaño 1857-1910

Gaur egun arte bizirik mantendu diren bertso batzuk:

• Behin batean Loiolan (Bilintx)
• Agur Euskal Herriari (Iparragirre)
• Gernikako arbola (Iparragirre)
• Maritxu, nora zoaz?
• Pello Joxepe
• Pernando Amezketarra (Txirrita)

Euskal kantagintza berria Euskal Herrian gertatu den fenomeno bat da, 60ko hamarkadan euskal kulturan eman zena, bereziki musikan^[71]. Mugimendu honek 80ko hamarkada arte irraun zuen. Espaniako gerra zibila galdu eta gero, Euskal herriko herritek ez zuten egoera on bat bizi eta Euskal kantagintza berria etorri zen Euskal Herria “esnatzeko”. Horregatik, garai horretako abestiek gai sozialak eta politikoak aipatzen dituzte. Peio Ospitalek honela esan zuen: «Eguneroko bizitzako kontuak kantatzen genituen. Euskara, langabezia, errepresioa... Kantua borrokarekin lotua zegoen. Kantua desalienatzailea zen, euskal kontzientziaren piztailea»^[72]. Formaren ikuspegitik, Kataluniako, Frantziako eta Ameriketako hainbat egile abeslari hartu zituzten eredutzat. Garai honetako abeslari famatu batzuk Benito Lertxundi, Xabier Lete, Mikel Laboa eta Gontzal Mendibil dira.

Gaur egun Euskal Herrian, herri tradiziotik sortutako musika aldaerez gain, landutako generoak ere baditugu folk musika, rocka, pop, ska eta abar bezalakoak.

XXI. mendeko talde ezagunenak:

Gatibu: Gatibu Gernika-Lumoko (Bizkaia) rock estiloko musika talde bat da. 2000ko udan sortua. Mendebaleko euskaran abesten dute, Busturialdeko euskalkian, zehazki. Abesti ezagunen artean euritan dantzan, aske maite eta pailazo bezalakoak ditugu.^[73]

Izaro: Izaro Andres Zelaieta, Mallabian jaiotako abeslaria da. Batez ere, Alternative/Indie estiloetan aritzen da. Plazaratutako abesti gehienak euskaraz dira, baina gaztelaniaz eta ingelesez ere abesten du.^[74]

El tol sarmiento: En Tol SarmientoETS siglaz ere ezaguna da. Euskal Herriko ska-rock eta reggae musikako talde bat da. Taldea Ekora (Araba) herrian sortu zen, 2005ean. Abesti ezagunen artean ametsetan eta aukera berriak bezalakoak ditugu.^[75]

Glaukoma: Glaukoma Tolosako (Gipuzkoa) rap eta reggae musika taldea da, 2010 urtean sortua. Abesti ezagunen artean kalima eta haizea bezalakoak ditugu.^[76]

Zetak: 2019ko azaroaren 18an sortutako euskal musika pop-elektronikoko talde bat da, Pello Reparazengaitik sortua. Abesti ezagunen artean errepidea, hegan eta akelarretan bezalakoak ditugu.^[77]

Nøgen: 2016an Donostian sortutako folk pop musika talde bat da. Abesti ezagunen artean nora daukagu.^[78]

Euskal Herriko kantari erreferente edo esanguratsuenetariko bat Mikel Laboa euskal kantari eta musikagilea da. Bere kantu ezagunena “Txoria txori” da. Kantu honek eta beste askok, Laboaren ohiartzuna Euskal Herriko mugetatik kanpo zabaldu zuten. 1960ko hamarkadatik gaur egunera arte, Laboa euskal musikagintzaren erreferente handienetariko bat izan da.

Benito Lertxundik ere bere protagonismo nabarmena izan du euskal musikan. Bakarlari gisa aritzeaz gain, Ez Dok Amairuko kide ere izan zen. Lertxundik kantautore ezagunenen artean pisu handia dauka, bai Euskal Herrian bai kanpoan ere. Musika txikitatik oso presente eduki izan du etxe giroan, betidanik ohitura zen familia giroan abestea. “Bizkaia maite”, “Nere herriko nexkatxa maite”, “Maria Solt”, “Oi ama Euskal Herri”... abestiengatik da ezaguna.

Euskal Kantagintzako partaide nagusitzat ere Xabier Lete dugu. Euskal idazle, poeta eta kantari hau gaztetatik hasi zen idazten. 1965ean, Mikel Laboa, Benito Lertxundi, Joxean Artze, Jose Angel Irigarai eta Lourdes Iriondorekin bat eginez, Ez Dok Amairu taldea sortu zuen. 1972. urtean, Ez Dok Amairu taldeak bere ibilbideari agur esan zion. Ondorioz, Letek bere bakarkako ibilbidea jarraitu zuen bere emazte Lourdes Iriondorekin batera. Ezaguna da “Xalbadorren heriotzean”, “Habanera”, “Izarren hautsa”... kantuengatik. ^[79]

Garai bateko kantagintzako erreferente hauez gain ere, Euskal Herri mailan ere baditugu hainbat kantari esanguratsu. Gaur egun, ezagunenenen artean Eñaut Elorrieta, Alex Sardui, Zuriñe Hidalgo, Ines Osinaga, IZARO, Pello Reparaz… Euskal abesti arrakastatsuen zerrenda:

Egilea	Abestia
Huntza	“Aldapan gora”
Gozategi	“Nirekin”
Pirritx eta Porrotx	“Maite zaitut”
Maixa eta Ixiar	“Bexamela eta pastela”
Sorotan bele	“Arratsalde honetan”
Ken Zazpi	“Ilargia”
Hertzainak	“Aitormena”
Zea Mays	“Negua joan da ta”
Mikel Markez	“Zure begiek”
Kortatu	“Sarri sarri”
Itoitz	“Lau teilatu”
Berri Txarrak	“Ikusi arte”
Xabier Lete	“Xalbadorren heriotzean”
Alaitz eta Maider	“Amets bat”
Mikel Laboa	“Izarren hautsa”

Amerikarrak izan ziren lurreko lehen biztanleak lehen musika jotzen. Estatu Batuetako musika dozenaka edo ehunka talde indigenena eta etorkinena da, guztiak eskualde-isolamenduan garatu zirelarik AEBetako Gerra Zibilera arte, herrialde osoko pertsonak armadako unitateetan bildu zirenean, musika estiloak eta praktikak trukatu zituzten.

Musikaren eta arrazaren^[80] arteko harremana, beharbada, musikaren esanahiaren adierazgarriena da Ameriketako Estatu Batuetan. Afrikako eta Europako iturri desberdinetatik abiatuta, afroamerikar musika-identitate baten garapena, etengabeko gaia izan da Estatu Batuetako musikaren historian.

AEBetan hainbat estilo daude. Nazioartean ezagunenak diren generoak: jazz, blues, country, bluegrass, rock, rock and roll, R & B, pop, hip hop, soul, funk, gospel, disko, house, techno, ragtime, doo wop, folk, boogaloo, Tejano, reggaeton, surf eta saltsa dira.

• Elvis Presley
• Chuck Berry

• Woody Guthrie
• Dolly Parton

• Muddy Waters
• Johnny Winter

• Michael Jackson
• Madonna
• Withney Houston
• Lady Gaga

• Bessie Smith
• Jelly Roll Morton

Latinoamerika, historikoki, diktadura-erregimenek askorengatik zigortutako eskualdea izan da. Estatu kolpe ugari izan dira inguruko ia herrialde guztietan, eta batzar militarrek edo diktadoreek indarra erabili zuten legea ezartzeko, errepresioaren bidez boterean hamarkadak iraunaraziz. Dinamika horren tamaina ulertzeko, nahikoa da XX. mendearen bigarren erdian horrelako botere militarrari amore eman ez dioten herrialdeei erreparatzea.^[81]

Honek, inguruko herrialdeetako abestietan, eragin haundia izan zuen. Musikaren ahalmen komunikatiboaz baliatuta, hiritarren onarpen politiko eza azaleratzen zen abesti haien bidez.

Era berean, musika salaketa-tresna bihurtu zen batzuentzat, eta mehatxu beste batzuentzat, bereziki justizia aldarrikatzeko eduki handia zuten kantak, protesta-kanta gisa ezagutzen direnak. Genero musikal honen jatorria, besteak beste, langileen sindikatuen sorreran dago, abesti tradizional zaharrei letra politizatu berriak gehitu baitzizkieten, elkartasun eta protesta ereserkiak sortzeko asmoz.

Latinoamerikan, 1960, 1970 eta 1980 urteak izan ziren protesta kantuaren goraldi handiena izan zuten urteak, kontinente osoko artistekin:

Herrialdea	Artistak
Uruguai	Alfredo Zitarrosa, Daniel Viglietti, Aníbal Sampayo
Txile	Ángel Parra, Inti Illimani, Los Prisioneros
Kolombia	Ana y Jaime, Pablus Gallinazus, Norman y Darío
Kuba	Carlos Puebla, Pablo Milanés y Silvio Rodríguez
Argentina	Nacha Guevara, Mercedes Sosa, León Gieco

Bere historia osoan zehar, Erresuma Batua izan da aro modernoetako eta CRS/RSC garaikideetako musika-berrikuntzaren esportatzailerik handiena. Jatorriak, Erresuma Batuaren historiaren kultura-oinarria ezarri du, musika sakratutik, mendebaldeko kulturatik eta antzinako eta ohiko folk musikatik eta Ingalaterra, Eskozia, Ipar Irlanda eta Galesko instrumentuetatik. XX. mendean, musika estatubatuarraren eragina izan zen nagusi herri musikaren barruan. Honek, britainiarren inbasioaren "eztanda" eragin zuen, ondorengo mugimendu nabarmenenak heavy metal britainiarraren olatu Berria eta Britpop dira. Gaur egun, Erresuma Batuko musika industria munduko handienetako bat da, musika modernoan eragina duten britainiar musikari ugarirekin.

Hinbat musikari famatu izan dira Ingalaterran, adibidez: The Beatles,The Rolling Stones, Radiohead, The Who,  The Clash, The Kinks, Sex Pistols,  David Bowie,  Elvis Costello, Led Zeppelin, The Smiths, Queen

Frantziako musika ezaguna da munduan estilo ugaritasunagatik, eta azpimarratzekoa da bere erritmo batzuk Latinoamerika, Afrika eta Asiatik etorritakoak direla.Frantzia kontinentalak eragina izan du munduko moden erritmoetan.Korsikako eskualdeetan eta Auvergneko mendietan musika folkloriko eta tradizional frantsesa gordetzen da oraindik, non eskusoinua eta pianoa diren abestietako protagonista nagusienak. Frantziako musika hobekien kontserbatsen dena da, bere jatorria erdia aroan dago.

XX. mendeko abeslari ospetsuen artean Edith Piaf, Charles Aznavour, Mireille Mathieu, Gilbert eta Salvatore Adamo ditugu, edozein frantsesek aitortuko dituen izenak, hainbeste urteren ondoren ere musikari utzi zioten eragin handiaren ondoren. Gaur egun, Chanson française estiloak oso ezaguna izaten jarraitzen du.

Gaur egun, Frantziak musika jaialdi garrantzitsuak ditu, Europa osoan eta mundu osoan nabarmentzen direnak, adibidez: Astropolis, Bresten egiten den tekno, hardcore, pop, punk eta elektronikako musika jaialdia.

Espainiako historiako eta garai guztietako abeslari espainiar onenei dagokienez, hauek ditugu esanguratsuenak:

• Julio Iglesias
• Raphael

• Rocío Dúrcal
• Rocío Jurado
• Isabel Pantoja
• Joaquín Sabina
• Camilo Sesto
• Alejandro Sanz

Azpimarratzekoa da, artista espainiar horiek guztiek arrakasta izan dutela bai Espainian baita nazioartean ere.

Historiako edo azken aldiko abeslari ospetsu onenei dagokionez, esan beharra dago espainiar pop, balada, kantu arin, flamenko eta musika genero mota gehiagotakoak daudela.

Espainiar kultura musikalaren barruan, Flamenkoa dago. Hau, Andaluziako arte originala da; kultura iijito, arabiarra, kristaua eta judua bezalakoen eraginaren eta mestizajearen emaitza. Musika, kantua eta dantza integratzen ditu, eta, gaur egun, adierazpen artistiko hori mundu osoan estimatzen eta praktikatzen da.

Espainiar historiako abesti esanguratsuen artean hauek ditugu aipagai: ^[82]

• La Macarena – Los del Río
• Eres tú – Mocedades
• Corazón Partío – Alejandro Sanz
• Mediterráneo – Joan Manuel Serrat
• Y cómo es él – José Luis Perales

Italia kulturaz aberatsa da, ohituraz eta figura nabarmenez betea. Horren beste froga bat da italiar jatorriko musikari eta abeslari ugari nabarmendu direla bai herrialde honetan bai mundu osoan.

Agertokiko emanaldiaren bitartez transmititzen den sentimendua garrantzitsua da. Izan ere, Italiako abestiek, sentimenduak Latinoamerikan eta Estatu Batuetan ohituta gauden baino modu lirikoagoan azaltzeko joera dute.

Italiar kantari garaikide askok espainir-hiztunen aldeko joera izan dute, eta haien kanta arrakastatsuenak, italieratik gaztelaniara itzuli dituzte, espainierazko entzulegoaren barruan beren bidea egiten hasteko.^[83]

Italiar historian zehar, hurrengo abeslari famatuak ditugu aipagarri:

Domenico Modugno, Nicola Di Bari, Peppino Di Capri eta Rita Pavone.

Umberto Tozzi, The Pooh, Mattia Bazar, Raffaella Carrá eta Ricchi e Poveri

Eros Ramazzotti, Laura Pausini, Gianluca Grignani, Nek, Tiziano Ferro eta Il Volo.

Artista horiek arrastoa utzi dute Europan ez ezik Latinoamerikako herrialdeetan ere, hala nola, Mexikon, Argentinan, Brasilen, Kolonbian, Txilen, Perun, Uruguain eta Venezuelan.^[84]

Italiar historiako abesti esanguratsuen artean hauek ditugu aipagai: ^[85]

1. Ti amo - Umberto Tozzi
2. Con te partirò - Andrea Bocelli, (italiar ereserki bat)
3. Sara perche ti amo - Ricchi y Poveri
4. L’italiano - Toto Cutugno
5. La solitudine - Laura Pausini
6. Bella Ciao (iraultza kanta)

Musika afrikarra aberatsa eta mota askotakoa da. Instrumentu propio asko dauzka, djembea, kora, xilofonoa, timbila etab. Belaunaldi askotan zehar Europa eta Amerikako hainbat genero musikaletan influentzia nabarmena izan du, esaterako gospel, blues, kalipso edo salsaren gisakoetan. Beste herrialdeentzako nfluentzia handi bat izateaz gain, musika afrikarra kultura aldarrikatzeko tresna gisa erabili izan da, baita giza eskubideen alde borrokatzeko eta emakumeei ikusgarritasuna emateko ere.^[86]

Kontinente osoko herrialde desberdin bakoitzak kantu estilo eta ezaugarri berezi batzuk dauzka, baita instrumentu edota generoak ere.

Marokon soilik esaterako, sekulako musika-aniztasuna dago, izan ere eskualde bakoitzak ezaugarri bakarrak dituen kantak dauzka. Marokoar musika tradizionala herritarren egunerokotasunean oso garrantzitsua da, izan ere jaiotzetan, ezkontzetan, hiletetan, bilera erlijiosoetan edota jaialdietan presente dago.

Musika marokoarra lau generoz osatuta dago: bereber musika (ohikoena), chaabi musika (amazigh), gnawa musika (amazigh eta afrilarraren nahasketa) eta azkenik andaluziarra.

Musika amazigha edo bereberra eskualdeka hiru taldetan banatzen da.

1. Rif, Marokoko ipar-ekialdean: Reggada eta aarfa
2. Tamazigh, Marokoko erdialdean: chaabi eta ahidous
3. Chleuhs (Souss), Marokoko hegoaldean: ahidous

Musika arabiar-andaluziarra berriz Meknes, Fez, Rabat, Salé , Tánger , Tetuan , Ujda eta Chefchaouen bezalako herrietan kokatzen da. Abesti hauek arabiar kultuan edo kolokialean abes daitezke, batzuetan baita gazteleraz eta hebreeraz ere.^[87]

Marokoko abeslari esanguratsu batzuk:^[88]

1. Ahmed El Bidaoui
2. Ahmed Soultan
3. Oussama Belhcen
4. Douzi
5. Hakim
6. French Montana
7. Cheba Maria
8. Namika
9. Noel Soto
10. Mohamed Rouicha
11. Saad Lamjarred
12. Samy Elmaghribi
13. Fatima Tabaamrant

Saharaz hegoaldeko Afrikari edo lagunarteko hizkuntzan Afrika Beltza deiturikoari dagokionez aldiz, abestiek bestelako ezaugarriak dituzte. Musika oso integratuta dago bai herritarren egunerokotasunean eta baita naturan ere. Horregatik musikak, gizakian munduarekiko duen harremanean ezinbestekoa da beraientzat. Jaiotzetik, ume eta helduek herriko dantzak eta abestiak ikasten dituzte, eta bizitzan zehar hainbat esparrutan baliogarriak suertatzen zaizkie, adibidez lan gogor eta pisutsuak arintzeko, jaiotzak eta hilotzak ospatzeko, jarrera agresibo eta biolentoak neurtzeko…

Erabiltzen dituzten instrumentuak danborrak, xilofonoak, txirulak, tronpetak, oboeak, arku musikalak, kora (arpa mota bat), aranberrak, zintzarriak etab. dira. ^[89]

Estilo ezagunenak afrobeata, apala, benga, bikutsia, coupé-décaléa, highlifea, isicathamiya, jújúa, kwaitoa, kizomba, makossa, mbalaxa, mbaqanga, mbubea, palm-winea, raïa, runba, sakara, eta taaraba dira.

Hegoafrikako musika antzinako koloniak zeudenetik gaurkotasunerarte eraldatuz joan da, bere estilo propioa birsortuz. XVIII mendean herbeheretarrek Afrikan koloniak zeuzkatenean. Herritarrek mendebaldeko influentziak eraginda instrumentu eta ideia berriak garatu zituzten, khoi-khoi hiru sokako gitarra eta mamokhorong soka bakarra duen biolina adibidez. Hegoafrikako genero musikal garrantzitsuenen artean gospela zen aipatzekoena, baina denboran aurrera joan ahala genero berriak sortzen joan dira, Drum&Bassa, Kwaitoa, Afrikaansa, Trantze psikodelikoa eta Metala adibidez.^[90]

• Abeslari Afrikar garrantzitsu batzuk:^[91][92]

1. Fatuma binti Baraka, Bi Kidude (Tanzania, 1910 –ezezaguna–, 2013)
2. Alfride M’Pongo Landu, M’Pongo Love (Kongoko Errepublika Demokratikoa 1956-1990)
3. Cheikha Remitti (Algeria, 1923-2006)
4. Miriam Makeba (Hegoafrika, 1932-2008)
5. Hasna El Becharia (Algeria, 1950)
6. Malouma (Mauritania,1960)
7. Stella Chiweshe (Zimbabwe, 1946)
8. Ali Ibrahim "Farka" Touré (Kanau, 1939 - Bamako, 2006)
9. Amadou & Mariam
10. Angélique Kidjo (Ouidah, 1960)
11. Salif Keita, (Koulikoro, Malí, 1949)
12. Youssou N'Dour (Dakar, 1959)
13. Orchestra Baobab (Musika taldea, Dakar, 1970)
14. Boubacar Traoré (Kayes, Malí, 1942)
15. Baaba Maal (Podor, Saint-Louis, Senegal, 1953)
16. Ladysmith Black Mambazo (Musika taldea, Ladysmith, KwaZulu-Natal, Hegoafrika, 1964)
17. Rokia Traoré (Kolokani, Koulikoro, Malí, 1974)
18. Oumou Sangare (Bamako, Malí, 1968)
19. Ismaël Lô (Dogondoutchi, Nigeria, 1956)
20. Fela Anikulapo Kuti (Ogun, Nigeria, 1938 - 1997)
21. Alpha Blondy (Seydou Koné) (Dimbokoro, Boli Kosta, 1953)
22. Ayub Ogada (Mombasa, Kenia, 1956)

Gizonek hainbat ahots erregistro izaten dituzte. Oro har gizonek erregistro baxuagoak lortzen dituzte eta umeek eta emakumeek erregistro altuagoak. Musika munduan termino hauek izan dira erabilienak gizonen ahots erregistroak sailkatzeko: baritonoa, tenorea eta baxua.

Baritonoa gizonezkoen ahots ertaina da, baxuaren eta tenore baten artean dagoena. Bere ahots zorrotzak tenorearen ahotsetik ezberdintzen dira ilunagoak eta gizontsuagoak direlako, eta bere behe-soinuak baxuaren ahotsetik ezberdintzen dira arinagoak eta distiratsuagoak direlako. Ahots honek, argitasuna eta malgutasuna indarrarekin eta distirarekin aliatu ditzake^[93].

Opera eta antzerki musikalean, gaiztoaren edo gizon boteretsuaren papera baritono batek interpretatu ohi du^[94].

Tenore edo tenor, gizonezkoen ahots altuena (tenore robusto, tenore contraltino, tenore di grazia eta tenore spinto aldaerekin, besteak beste) eta altu eta baritonoen arteko erregistro musikala (saxo tenorra, esaterako)^[95].

Tenore hitza italierazko tenoretik dator, eta hau, aldi berean, latinezko tenor (azentua), Errenazimentuko eliz musikan tenoreak nota laburrak sostengatzen zituelako eta testuko silaba bakoitzari nota bakar bat egokitzen zitzaiolako. Beste ahots batzuek estilo melismatiko batekin abesten zuten bitartean.

Baxu bat (latinezko bassus: "Larria, baxua") ahots maskulino baxuena duen abeslari bat da^[96]. Operan, baxu bat, giza ahotsaren mailarik altuenera iristeko gai den gizonezko abeslari bat da^[97].

Baxu mota desberdinak daude. Hauek dira ezagunenak: baxu sakona, baxu arina, edo baxu kantaria, baxu caracètre, baxu buffo, baxu Hoher, baxu baritonoa eta baxu lirikoa.

Kastratua, abeslaria umea denean, zikiratu egiten da bere ahots altua kontserbatzeko. Espainian hasiera batean, jende honi “capón” deitzen zitzaien, baina orain italierazko kastratu izena erabilten da.

Kastrazio prosezua, testikuluak kentzean datza. prosezu honetan ez da zakila ukitzen. Prosezu hau, ondo abesten zuten umeei egiten zitzaien. Horrela, umeak nagusi egiten zirenean txikitako ahotsa mantentzen zuten eta emakumeen ahotsak simula zitzaketen. Prosezu hau egiten zuten, heldu baten esperientzia eta ume baten ahotsa elkartzeko. Ume batek ezin zituen gauza asko interpretatu.

Hauek dira kastratu famatuenak:

• Pedro Montoya (fl. 1595)
• Baldassare Ferri (1610–1680)
• Giovanni Francesco Grossi Siface (1653–1697)
• Matteo Sassano Matteuccio (1667–1737)
• Nicolo Grimaldi Nicolini (1673–1732)
• Antonio Maria Bernacchi (1685–1756)
• Francesco Bernardi Senesino (c. 1685–c. 1759)
• Carlo Broschi Farinelli (1705–1782)
• Giovanni Carestini (1705–1760)
• Gaetano Majorano Caffarelli (1710–1783)
• Gioacchino Conti Gizziello (1714–1761)
• Giovanni Manzuoli (1720–1782)
• Gaetano Guadagni (1725–1792)
• Gasparo Pacchiarotti (1740–1821)
• Luigi Marchesi (1754–1829)
• Girolamo Crescentini (1762–1848)
• Giambattista Stracciavelutti Velluti (1781–1861)
• Domenico Mustafà (1829–1912)
• Giovanni Cesari (1843-1904)
• Domenico Salvatori (1855–1909)
• Alessandro Moreschi (1858–1922)

Kontratenore edo Kontratenor ohikoa baino erregistro eta tesitura altuagoa duen tenor-ahotsa da. Emakumezkoen kontralto edo mezzo-sopranoen parekoa, Ingalaterran agertu ziren XVII. mendearen erdialdean, hala ere, lehen polifonian jada falsettoak egiten zituzten.

Ahots argiak eta arinak dira. Nota oso altuak har ditzakete. Naturaltasun handia dauka nota oso altuak sortzeko. Izan daiteke, laringearen artrofia batengatik soprano izatea, horregatik, batzuetan, emakume ahotsa daukate. Baita ere, gerta daiteke hitz egiterakoan gizon ahotsa izatea eta berriz, abesterakoan emakume ahotsa izatea. Honek esan nahi du abeslari horrek teknika oso landua duela eta kapaza dela nota altuetara heltzeko. Honen adibide: Dominique Visse (intimista) eta Aris Christofellis (fortzatua). Jende askok soprano kontsideratzen du Philippe Jaroussky eta Andreas Scholl, baina hauek ahots mezzosoprano batetik gertuago daude.

Mezzosoprano Kontratenore izateak, ahots erregistro erdi altuagoa izatean datza. Batzuentzat sopranoa dena beste batzuentzat mezzosopranoa da. Izan daiteke, mezzosopranoaren barruan sopranoagoa izatea edo mezzosopranoagoa izatea. Autore mezzosoprano batzuk Paul Esswood, James Bowman, Andreas School, Brian Asawa, David Daniels eta Alfred Deller dira.

Emakume kontraltuaren tinbre antzekoa. Logikoa denez, ahotsaren burua grabeagoa da. René Jacobs talde honen barruan dago. Grabeenak direnak, tenore altino edo kontraltinoekin nahastu daitezke. Baina teknika besteen antzekoa da. Batzuek Carlos Mena kontralturik hoberena dela diote. Honek, hitz egiterakoan tenor ahotsa dauka. Besteen aldean, kontratenore altuek, hitz egiterakoan ahots ilunago bat izan dezakete.

Ahots hirukoitza edo txistu erregistroa, gizakiak izan dezakeen ahotsik altuena da. Erregistro honek, produkzio fisiologiko ezberdin bat dauka beste erregistroekin konparatua. Soprano batzuetan, ahotsa triple ahotsera joan daiteke.

Erregistro hau oso komuna da umeen artean. Entrenamenduaren bidez, erregistro hau lor daiteke, adibidez, ume batek garraxi edo negar egiten duenean ematen da. Emakume askok ahots hau mantentzen dute. Beraien ahots korden arabera. Gizonezkoek nerabezaroan galtzen dute normalean ahots hirukoitza egiteko gaitasuna. Beste batzuetan, 30 urte egin baino lehen galtzen dute.

Sopranista, soprano baten ahotsa egin dezakeena da falsete baten bitartez. Kontratenorearen ahotsaren alternatiba bat da. Normalean, gizon heldu bat ez da kapaza soprano erregistroan kantatzeko ez bada falsete baten bidez

Sopranista eta kontratenorea ezberdintzen ditu falsetean erregistro ezberdinetan abestu dezaketelako. Sopranista baten maila, bere ahots mailaren araberakoa da. Falsetean abesten duen pertsona bat mezzosopranoa izan daiteke. Kazajo Dimash Kudaibergen ahots mota honen erreferente bat da.

• Musika

Euskarazko abestiak

• Badok.eus
• MusikazBlai
• Musikasten
• KitarrazKantuak
• Txantxangorria

Bestelako abestiak:

• Billboard
• Pitchfork
• Lyrics
• Genius