Hadithi

Me termin hadis ose hadith (arabisht أحاديث ,حديث = hadīth, shumës ahādīth = ḥadīṯ, shumës aḥādīṯ = njoftim, tregim, rrëfim) cilësohen lajmet e trashëguara në fenë islame si me karakter profan (laik, jofetar) ashtu edhe fetar. Në kuptimin islamiko-fetar ky term cilëson trashëgiminë mbi Muhametin, mbi udhëzimet e tij, veprimet e tij të denja për t'u imituar, vlerësimet e veprimeve të të tjerëve, rekomandimet dhe para së gjithash ndalimet dhe paralajmërimet moralo-fetare që nuk i përban kurani. Tërësia e gjithë kësaj trashëgimie me karakterin e saj normativ përbën sunna-n (sunnetin) e profetit duke qenë kështu pjesë e ligjeve fetare në fenë islame; sunna është pas kuranit burimi i dytë i jurisprudencës islamike (fikh).

Si term kuranik hadith-i është edhe zbulesë e zotit:

„Zoti ka dërguar zbulesën më të mirë ^[1] (që mund ta marrë mendja), një shkrim që përsëritet vazhdimisht njësoj…“

– sure 39, vargu 23

Trashëgimia islamike përdor si sinonim (duke u bazuar në përmbajtjen e vargut të mësipërm të kuranit) termin kalām („të folur“, „shprehje“) duke e cituar profetin si vijon: „ligjërata më e mirë (kalām) është ligjërata e zotit (kalāmu ʾllāh) dhe udhërrëfyesi më i mirë (për besimin) është udhërrëfyesi i Muhametit.“

Ajo trashëgimi, e cila përmban shprehje dhe vepra të bashkëluftëtarëve (sahaba) të profetit, mund të ketë (ashtu si hadith-i) karakter direktiv dhe të jetë me rëndësi për rregulla rituale dhe vendime juridiko-ligjore. Në këtë rast për të nuk përdoret termi hadith por arabisht آثار أثر = athar, shumës āthār = aṯar, shumës āṯār = gjurmë, shenjë që lihet pas dhe që vetëm në kuptimin figurativ do të thotë: traditë, trashëgimi sipas bashkëluftëtarëve të profetit. Por shpesh këto dy terma hadith dhe athar janë të këmbyeshëm me njëri-tjetrin.

Në kërkimet bashkëkohore islamologjike, megjithë punimet përkatëse të Aloys Sprenger, Ignaz Goldziher, Nabia Abbott, Fuat Sezgin dhe të tjerëve, vazhdon të jetë e diskutueshme çështja se kur duhen datuar saktësisht fillimet e fiksimit me shkrim, të mbjedhjes dhe trashëgimit të hadith-eve në tërësinë e tyre si isnad dhe matn. Sot konsiderohet si e mundshme që të ketë pasur që në shekullin e parë islamik (shekulli i 7-të pas Kr.) shkrime të trashëgimisë së profetit, të cilët pas trashëgimit të tyre gojor janë përmbledhur në rrotulla letre dhe fletore të vogla. F. Sezgin ka bërë në punimin e tij Geschichte des arabischen Schrifttums (Historia e shkrimeve arabe) (vol. 1) me anë të burimeve islamike një përmledhje të disa njoftimeve që rrëfejnë në fakt për ekzistencën e përmledhjeve të hershme të hadith-it por që mbi përmbajtjen e tyre thonë pak gjëra të shfrytëzueshme (me vlerë). Nga niveli i kërkimeve shkencore në lidhje me këtë pikë nuk ka ndryshuar në thelb asgjë që nga konstatimi peshues i Goldziher-it:

„Nuk ka asgjë që ta pengojë hipotezën (hamendësimin) se shokët (Goldziher e ka fjalën për sahabët) dhe nxënësit kanë dashur t'i ruajnë nga harresa me anë të shënimit me shkrim shprehjet dhe urdhëresat e profetit.“^[2]

Shkrimet e para nuk mbanin tituj të caktuar; ato quheshin sahifa (صحيفة = ṣaḥīfa = rrotull letre), ose xhuz' (جزء = ǧuzʾ = pjesë; segment; fletore e vogël).^[3] Këto përmbledhje, të cilat Fuat Sezgin i radhit nën këtë emër^[4], janë në fakt me origjinë nga persona të shekullit të parë dhe të dytë islamik (shek. i 7-të dhe i 8-të pas Kr.) por janë veç kopje të hartuara rreth 500 vjet më vonë. Shkrimet më të hershme letrare (dmth. jo-kuranike) në papirus janë bërë për herë të parë të njohura nëpërmjet botimeve të Nabia Abbott-it.^[5]

Për t'u përmendur janë edhe qëndrimet kundërshtuese në historinë e hershme të fesë islame kundra shkrimit (hedhjes në letër) të thënieve dhe maksimave të Muhametit që ishin transmetuar gojarisht nëpërmjet zinxhirit të trashëgimisë isnad-it. Në kohën e tradicionarit (trashëguesit) al-Kasim ibn Muhammad-it († 728), nipit të Abu Bakr-it, tregohej se kalif Omari e ka hedhur poshtë fiksimin me shkrim të hadith-it me fjalët: Kjo është „mathnat“ (e shkruar) si „mathnat-i“ (arameikisht mishna) i atyre të feve të librave (dmth. i çifutëve dhe i të krishterëve).^[6]

Materiali voluminoz i sunna-s është renditur dhe renditet nga teologët islamikë (ʿulamāʾ) në kategori të shumëllojshme. Jo të gjitha ato janë për shembull njëlloj relevante (përkatëse, të përshtatshme) për të gjykuar mbi autenticitetin (origjinalitetin, vërtetësinë) e aḥādīṯ.

Klasifikimi më me rëndësi është sigurisht ai që bëhet sipas numrit të personave që e kanë trashëguar (transmetuar, treguar) ḥadīṯ-in përkatës. Zakonisht bëhet dallim ndërmjet dy mënyrave në këtë kategori, 1. aḥādīṯ mutavātira, 2. aḥādīṯ ʾaḥādījja. Përveç kësaj ndarjeje dualiste që e kanë të gjitha rrymat juridike, shihet nga rryma hanafite 3. aḥādīṯ mašhūra si një grup i tretë distinktiv (më vete).^[7]

• 1. aḥādīṯ mutavātira: Në këtë kategori futen të gjithë aḥādīṯ, të cilët në kohën e të treguarit janë rrëfyer nga aq shumë persona saqë ky numër i madh rrëfyesish e bën të pamundur ose të paktën shumë të pagjasë falsifikimin e tyre (qoftë për rastësi, qoftë duke u marrë vesh bashkë). Edhe pse sot kjo vlerësohet si një nga faktorët më të rëndësishëm për vlerësimin e një ḥadīṯ-i, provat historike për të janë relativisht të vona.^[8] Ky përkufizim është natyrisht i paqartë në këtë këndvështrim, ku numri i trashëguesve që duhet për të përmbushur këtë kusht nuk përcaktohet saktësisht. Nga kjo dalin në praktikë disa vështirësi pasi teologët ngrenë pretendime shumë të ndryshme (nganjëherë me karakter arbitrar) në lidhje me numrin e trashëguesve (rrëfyesve).
• 2. aḥādīṯ ʾaḥādīyya: Kjo kategori është përkufizuar shpesh sidomos e ndarë nga e para e lartpërmendur. Ajo përfshin atë aḥādīṯ që për shkak të numrit të pakët të trashëguesve të tij nuk mund të klasifikohet si mutavātira. Paqartësia e përkufizimit e skicuar më lart përçohet detyrimisht edhe tek kjo kategori. Kështu që kufijtë ndërmjet këtyre dy kategorive janë të rrjedhëshme.^[9]
• 3. aḥādīṯ mašhūra: Në këtë kategori futen të gjithë ato aḥādīṯ, të cilët janë trashëguar nga persona të vetëm të brezave pas vdekjes së Muhametit por që në vazhdim të historisë së mëvonshme kanë gjetur përhapje dhe akseptancë (pranim, miratim) tek umma (umeti) duke bërë si pasojë që të rritet edhe numri i trashëguesve. Statusi i rrëfimit ndryshon pra në një moment të caktuar nga ʾaḥād në mutavātir.

Një hadith përbëhet nga përmbajtja e tij (matn) duke u paraprirë nga vargu i trashëguesve (isnad-i), i cili përmban emrat e tyre (rrëfyesve) në vazhdimësinë e tyre kronologjike deri në kohën e profetit; hallka e fundit e këtij vargu pretendohet se është gjithmonë një prej bashkëluftëtarëve të profetit (sahaba), i cili citon si dëshmitar thënien e profetit. Kategorizimi i hadith-ëve orientohet ose tek isnad-i ose tek përmbajtja e tyre. Ndarja e hadith-ëve sipas isnad-ëve ndodh në këtë mënyrë në bazë kriteresh formale, të jashtme, duke mos thënë hëpërhë asgjë mbi vërtetësinë e rrëfimeve. Një isnad mund të jetë:

• musnad (مسند), i ndjekshëm pa ndërprerje deri tek sahaba (sahabët) dhe muttazil (متصل), i ndërlidhur; i përhershëm: një varg trashëguesish i pandërprerë kronologjik me një bashkëluftëtar të profetit si kryedëshmitar i thënies. Sipas formës që ka ai quhet në këtë rast hadith marfu' (حديث مرفوع = ḥadīṯ marfūʿ = me origjinën tek profeti).
• mursal (مرسل = i paplotë): në varg mungon bashkëluftëtari i profetit si kryedëshmitar edhe pse personi pasues citon një shprehje të profetit ose bashkëluftëtari i profetit nuk pranohet si ndërmjetës i drejtpërdrejtë i trashëgimisë. Në këtë rast ai quhet nga trashëgimia marazil as-sahaba, si psh. trashëgimia mursal e 'Abd Allah ibn 'Abbas-it, i cili në vitin e vdekjes së Muhametit thuhet se ka qenë vetëm trembëdhjetë vjeç.
• munkati (منقطع = i ndërprerë) është i ngjashëm me mursal; Në këtë isnad mungon një ndërmjetës tjetërkund, psh. ndërmjet brezit të tretë dhe të katërt të kronologjisë trashëgimore. Në këtë rast bëhet fjalë për një hadith maktu' (حديث مقطوع = ḥadīṯ makṭūʿ = hadith i ndërprerë).
• mu'dil (معضل = enigmatik, i çuditshëm) dhe mu'allak (معلق = i papërcaktuar; me pikëpyetje) është një isnad, në vargun trashëgimor të të cilit mungojnë dy ose më shumë ndërmjetës ose për arsye të ndryshme (që i ka për detyrë t'i shpjegojë kritika e hadith-it) qëllimisht nuk përmenden.

Përgjatë historisë së zhvillimit të shkrimeve dhe kritikës së hadith-it teologët islamikë kanë krijuar me anë të kritikës së tyre të stërholluar ndaj strukturës së isnad-eve edhe kategori të tjera.

• sahih (صحيح = ṣaḥīḥ = i shëndoshë, autentik, i vërtetë);
• hasan (حسن = ḥasan = i bukur, i mirë) është trashëgimia e profetit, e cila si nga ana e përmbajtjes ashtu edhe ajo e trashëguesve pranohet në mënyrë të gjerë duke pasur kështu karakter normativ në përdorimin e sunna-s, burimin e dytë të jurisprudencës;
• da'if (ضعيف = ḍaʿīf = i dobët) është në të kundërt një trashëgimi, e cila, siç e përkufizon Ahmad ibn Hanbal-i, megjithë autenticitetin (vërtetësinë) e saj të dyshimtë, përdoret në praktikën juridike në disa raste si sunna, përpara se të shfrytëzohet analogjia (kijas-i) si burimi tjetër i jurisprudencës. Megjithatë kjo pikëpamje e Ibn Hanbal-it me rrënjët në tradicionalizëm dhe jo në fikh nuk ka gjetur dot miratim në kritikën e hadith-it pasi një hadith „i dobët“ nuk është bazë argumentimi (hudxha حجّة = ḥuǧǧa = provë; argument) në jurisprudencë.

Këto tre kategori kryesore të hadith-eve kanë shumë nënkategori të zhvilluara dhe të përkufizuara nga shkencat islamike të hadith-it sipas kriteresh të ndryshme; më e rëndësishmja prej tyre është hadith mutavatir (حديث متواتر = ḥadīṯ mutavātir = hadith i përhapur gjerësisht, i cituar prej shumë vetësh), i cili vlen si autentik (sahih) duke pasur njëkohësisht origjinën tek profeti nëpërmjet disa vargjesh të besueshme trashëgimie (isnad-esh).

• maudu' (موضوع = mauḍūʿ = i falsifikuar (nga folja v-ḍ-ʿ = „shpik“, „trilloj“) është një hadith, përmbajtja e të cilit (matn) dhe vargu i trashëgimisë (isnad) janë të shpikura (të trilluara) dhe si të tilla të konsideruara si falsifikime.

Përhapja e materialit të kësaj trashëgimie në formën e hadith-eve në tërësinë e tyre si isnad dhe matn (përmbajtje), dhe sidomos rritja e këtij materiali ka çuar detyrimisht jo vetëm në kategorizimin e hadith-ëve sipas strukturës së tyre formale por edhe në lindjen e një dege të rëndësishme nën shkencat islamike të quajtur 'ilm al-rixhal (علم الرجال = ʿilmu ʾr-riǧāl = shkenca (mbi) „burrat“, dmth. trashëguesit, rrëfyesit e hadith-eve). Kjo degë e shkencës është bërë që në gjysmën e dytë të shekullit të 2-të islamik (fundi i shekullit të 8-të) baza e kritikës (në kuptimin e shqyrtimit, vlerësimit, analizimit) të hadith-it dhe nuk kishte objekt studimi trashëgiminë ose konstruktin formal të isnad-eve por analizonte kushtet e jetesës dhe kualifikimin teologjik të trashëguesve (rrëfyesve, „burrave“) të përmendur në isnad-e. Këto kërkime kritike mbi trashëguesit (rrëfyesit e hadith-eve, ruvat al-hadith) precipituan së fundi në krijimin e një literature biografike voluminoze që, duke filluar me lista të shkurtëra emrash, çuan gjatë mesjetës islamike në vepra biografishë me përmasa të mëdha, shumëvëllimshe. Këto vepra quhen kutub ar-rixhal (كتب الرجال = kutubu ʾr-riǧāl = libra mbi trashëguesit) ku përmenden si biografitë e personave në fjalë, kontaktet e tyre me teologët e tjerë ashtu edhe predikatet (titujt e rangut) e marra nga kritika e hadith-it të lidhura me emrin e tyre. Konsiderohej gjithmonë me rëndësi që të vihej në dukje marrëdhënia mjeshtër(mësues)-nxënës e trashëguesit për të mundur që të verifikoheshin (kontrolloheshin) kriteret e besueshmërisë të tij si trashëgues në bazë të burimeve të tij më të vjetra (të mjeshtërve dhe të shkrimeve që ai dispononte). Ndër këto vepra voluminoze biografike teologësh janë ato të al-Makdisī-t, al-Mizzi-t, al-Dhahabi-t dhe Ibn Haxhar al-ʿAskalānī-t ato më të rëndësishmet. Nga ana tjetër, historianët lokalë kanë ditur të përfshijnë në veprat e tyre mbi historitë e qyteteve edhe biografitë e atyre trashëguesve që kanë jetuar dhe punuar në qytetin përkatës dhe t'i prezantojnë ata sipas kritereve të kritikës së hadith-it. Veprat e Ibn 'Asakir-it për historinë e qytetit të Damaskut dhe të al-Khatib al-Baghdadi për Bagdadin janë konceptuar në këtë formë.

Predikatet (titujt, mbiemrat) kryesorë që jepte kritika e hadith-it janë: thika (ثقة = ṯiqa = i besueshëm); mutkin (متقن = mutkin = i saktë); hudxha (حجّة = ḥuǧǧa = provues, me prova); ʿadl (عدل = ʿadl = i sinqertë, korrekt); hasan al-hadith (حسن الحديث = ḥasanu ʾl-ḥadīṯ = rrëfyes (trashëgues) i mirë, i zoti hadith-esh). Në të kundërt janë pastaj: da'if (ضعيف = ḍaʿīf = trashëgues i dobët, jo i besueshëm); kadhdhab (كذّاب = kaḏḏāb = gënjeshtar); sariku 'l-hadith (سارق الحديث = sāriku ʾl-ḥadīṯ = hajdut hadith-i). Një titull i veçantë është mudallis (مدلّس): ky i falsifikon isnad-et duke zëvendësuar emrin e një trashëguesi „të dobët“ nëpërmjet një „të besueshmi“, në mënyrë që të përdorë një hadith si bazë argumentimi në gjyq ose në teologji. Në literaturën e hadith-it vlen si e ulët kur trashëgohen hadith-e, në isnad-et e të cilëve figurojnë trashëgues „të dobët“. Për këtë arsye emrat e trashëguesve „të dobët“, dmth. jo të besueshëm, janë përmbledhur në të ashtuquajturit kutub al-du'afa' (كتب الضعفاء = kutubu ʾḍ-ḍuʿafāʾ = libra mbi (trashëguesit) e dobët) bashkë me hadith-et e trashëguara prej tyre. Përmbledhja më e vjetër nga ana tjetër që përmban emrat e trashëguesve të besueshëm që kanë vepruar në Irak është ajo e trashëguar nën titullin kitab al-thikat (كتاب الثقات = kitābu ṯ-ṯiqāt = libri i (trashëguesve) të besueshëm) nga fundi i shekullit të 2-të islamik (fillimi i shekullit të 9-të pas Kr.). Bëhet fjalë për një listë të thjeshtë emrash teologësh pa të dhëna të tjera biografike.

Ignaz Goldziher në veprën e tij pararendëse Muhammedanischen Studien (Halle 1889-1890) e ka përmbledhur me vend karakterin e kritikës së hadith-it:

„Gjurmohej çdo dëshmitar i përmendur në isnad-e, për të zbuluar karakterin e tij, për të parë a është ai i pacënueshëm moralisht dhe fetarisht, se mos ai bën propagandë për qëllime antisunnite, a ka prova për sinqeritetin e tij në përgjithësi, a ka ai vetë aftësinë të rrëfejë besnikërisht atë që ka dëgjuar, a është ai një njeri, dëshmia e të cilit mund të lejohet nga ana ligjore nga një gjykatës si pa të meta. Kjo për arsye se trashëgimi i hadith-it trajtohej si forma më e lartë e shahada-s, e dëshmimit, pasi ravi (rrëfyesi) bën një dëshmi të rëndësisë më të madhe për ndërtimin e jetës fetare kur ai dëgjon këto apo ato fjalë, nga ky apo ai person.“

– Muhammedanische Studien. II. F. 142

Përkrah punës me autenticitetin e trashëgimisë dhe të trashëguesve të saj u zhvillua që herët, nga mesi i shekullit të 2-të islamik (fundi i shekullit të 8-të pas Kr.) një degë e re e shkencës: interpretimi dhe shpjegimi i fjalëve të vështira në hadith-e, jo të njohura gjerësisht dhe të përdorura rrallë. Këto përmbledhje kryesisht të rendit alfabetik quheshin غريب الحديث = ġarīb al-ḥadīṯ = (terma) të rralla në hadith. Në këto vepra autorët, përveç shpjegime gjuhësore të fjalëve, shfrytëzojnë edhe vargje nga poezia arabe për të shpjeguar me anë të tyre përdorimin dhe kuptimin e termave të tilla.^[10]

Përmbledhjet kryesore të hadith-it janë ndër të tjera ato të Al-Bukhari-t († 870), Muslim ibn al-Hadxhāxh-it († 875), Malik ibn Anas-it dhe Ahmad Ibn Hanbal-it. Është veç e diskutueshme deri më sot, nëse Muvatta e Malik ibn Anas-it duhet konceptuar si përmbledhje hadith-i apo si një corpus iuris (latinisht: kod ligjor) i rrymës juridike medinase. Në fakt kjo vepër ndjek rendin e ndërtimit të përmbledhjeve klasike të hadith-it të brezave pasues por ndërpritet nga pasazhe të gjata shkrimesh thjesht juridike (edhe përmes përshkrimit të ra'y (opinio, mendimit individual).

Për përmbledhjet e hadith-it të shiitëve shih: Kutub arba'a

Gjashtë librat

„Gjashtë librat“ (al-Kutub as-sitta) vijues paraqesin kanonin klasik të përmbledhjeve të hadith-it:

• dy të ashtuquajturat përmbledhjet „e shëndosha“:
  • al-Bukhari (810–870): Sahih al-Buchari, al-Xhami as-sahih („Përmbledhja e shëndoshë/autentike“)
  • Muslim ibn al-Hadxhāxh-i (817–875): Sahih Muslim, al-Xhami as-sahih („Përmbledhja e shëndoshë/autentike“)
• Ibn Maxha (824–887): Kitab as-sunan
• Abu Davud as-Sixhistani (817–889): Kitab as-sunan
• Al-Tirmidhi (824–892): al-Xhami as-sahih fi s-sunan
• an-Nasa'i (830–915): Kitab as-sunan

Përveç këtyre gjashtë të ashtuquajturave përmbledhjeve „kanonike“ shkenca e trashëgimisë islamike shton edhe veprën e

• ad-Darimi-t (797-869)^[11]: Kitab as-sunan, e cila gjithashtu është analizuar në Concordance et Indices de la Tradition Musulmane.^[12]

Nën këto vepra të hadith-it është ajo pesëvëllimshe e At-Tirmidhi-t, e para që spikat me vërejtjet kritike të autorit mbi isnad-et dhe me përshkrimin e pikëpamjeve të rrymave juridike mbi hadith-et e veçantë (si burim i jurisprudencës islamike).^[13]

Përmbledhjet e lartpërmendura quhen edhe si vepra musannaf (مصنف = muṣannaf), dmth. një renditje e hadith-eve të ndarë në kapituj sipas përmbajtjes^[14]; kapituj mbi pastërtinë rituale / faljen / pelegrinazhin (haxhin) / martesën / ndarjen / të drejtën e kontratës dhe të blerjes etj. Tek kjo renditje orientohen jo më vonë se Malik ibn Anas-i edhe veprat e para juridike të teologjisë islamike.

Përmbledhjet e mëposhtme të hadith-it janë gjithashtu me rëndësi:

• Malik ibn Anas-i: al-Muvatta`; një vepër ligjore dhe njëkohësisht përmbledhje hadith-esh, ku autori trajton doktrinën ligjore të Medinës në shekullin e 2-të islamik (shek. i 8-të pas Kr.).
• Ahmad Ibn Hanbal-i: Musnad ibn Hanbal; kjo përmbledhje është strukturuar sipas bashkëluftëtarëve të Muhametit, të cilët figurojnë aty si rrëfyes të drejtpërdrejtë të thënieve dhe veprave të profetit. Ndër ta përmenden edhe bashkëluftëtarë anonimë, emrat e të cilëve nuk njiheshin më nga brezat e mëvonshëm. Në vëllimin e fundit të kësaj vepre përmenden gratë e Muhametit dhe gra të tjera, të cilat dinin të rrëfenin për profetin.

Për studiuesit bashkëkohorë të hadith-it sa vjen e është gjithmonë e më tepër në qendër të vëmendjes një vepër e hershme, e krijuar që përpara gjashtë librave:

• Abd ar-Razzak ibn Hammam († 827 në Jemen): al-Musannaf fi l-hadith, një përmbledhje e strukturuar sipas kapitujve të fikh-ut të trashëgimisë mbi profetin dhe pasuesve të tij të drejtpërdrejtë në njëmbëdhjetë vëllime, ku para së gjithash trajtohen normat ligjore të rrymave juridike mekkanase dhe medinase.^[15]

Për kërkimin e një hadith-i të dhënë është e rekomandueshme puna me Konkordancat e hadith-it të A. J. Wensinck etj, të cilat radhisin në listë të gjithë hadith-et e gjashtë përmbledhjeve të mëdha si dhe trashëgimitë e Malik ibn Anas-it dhe Ibn Hanbal-it sipas rregullave të konkordancave. Përmbledhja e Ahmad Ibn Hanbal-it nuk ka qenë strukturuar tematikisht duke e bërë veçanërisht të vështirë punën me të. Ndërkohë ato janë klasifikuar dhe strukturuar tematikisht nga A. M. Omar. CD-ROM-i al-Alfiyya li-s-sunna al-nabawiyya (الألفية للسنة النبوية) përmban 1300 përmbledhje hadith-i dhe libra mbi to.

Hadith kudsi është një formë e veçantë e hadith-it. Ndërsa pjesa më e madhe e hadith-eve vlejnë si të origjinës profetike (نبوي = nabavī), hadith kudsī shihet si i origjinës hyjnore, të shenjtë (قدسي = kudsī ose edhe hadith ilahi حديث إلاهي = ḥadīṯ ilāhī). Një hadith kudsi përmban fjalët e zotit jo fjalë për fjalë si kurani por vetëm si kuptim dhe të dhëna (të treguara) nëpërmjet profetit Muhamet. Një hadith i tillë mund të lindë nëpërmjet frymëzimit hyjnor (ilham) ose një ëndre duke u dalluar kështu nga zbulesa (vahi) e kuranit, e cila sipas besimit mysliman paraqet fjalën origjinale të zotit. Në qoftë se dikush nuk beson në këtë zbulesë, ai akuzohet si i pafe; kjo gjë nuk ngjet në rastin e hadith kudsi-t. Hadith-e të tilla nuk lejohen të thuhen gjatë faljes rituale islamike. Përmbledhjet e para të kësaj trashëgimie janë me origjinë relativisht të vonë, nga shekulli i 13-të dhe 15-të.

• Hadith kudsi, Kurani, Feja islame, Sunna
• Termat islamike në arabisht
• Ghemarah dhe Mishna

• Dieter Ferchl: Ṣaḥīḥ al-Buḫārī. Nachrichten von Taten und Aussprüchen des Propheten Muhammad (Lajme mbi veprat dhe fjalët e profetit Muhamet). Reclam, Stuttgart, 1991, ISBN 3-15-004208-9
• Marco Schöller: Das Buch der Vierzig Hadithe. Kitab al-Arba'in. Mit dem Kommentar von Ibn Daqiq al-'Id al-Nawawi, (Libri i dyzetë hadith-eve. Me një koment të Ibn Dakik al-'Id al-Navavi). Verlag der Weltreligionen. Frankfurt am Main, 2007. ISBN 978-3-458-70006-7
• Muhammad Rassoul: Auszüge aus dem Ṣaḥīḥ al-Buḫāryy (Përmbledhje nga Ṣaḥīḥ al-Buḫāryy). Islamische Bibliothek, Düsseldorf, 2008, ISBN 978-3-941111-02-8

• Berg, H.: The development of exegesis in early Islam: the authenticity of Muslim literature from the formative period. Routledge, 2000. ISBN 0-7007-1224-0
• Lucas, S.: Constructive Critics, Hadith Literature, and the Articulation of Sunni Islam. Brill Academic Publishers, 2004. ISBN 90-04-13319-4
• Robinson, C. F.: Islamic Historiography. Cambridge University Press, 2003. ISBN 0-521-62936-5
• Robson, J., P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel dhe W.P. Heinrichs: Encyclopaedia of Islam, Online Hadith. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912
• Swarup, Ram: Understanding Islam through Hadis. Exposition Press, Smithtown, New York USA (n/d).
• Jonathan A. C. Brown: "Criticism of the Proto-Hadith Canon: Al-daraqutni’s Adjustment of the Sahihayn," Journal of Islamic Studies, 15,1 (2004), 1-37.
• Recep Senturk: Narrative Social Structure: Anatomy of the Hadith Transmission Network, 610-1505 (Stanford, Stanford UP, 2006).
• Jonathan Brown: The Canonization of al-Bukhārī and Muslim. The Formation and Function of the Sunnī Ḥadīth (Leiden, Brill, 2007) (Islamic History and Civilization. Studies and Texts, 69).
• Brown, J. (2007): The Canonization of al-Bukhari and Muslim: The Formation and Function of the Sunni Hadith Canon. Leiden: Brill, 2007.
• Juynboll, G. H. A. (2007): Encyclopedia of Canonical Hadith. Leiden: Brill, 2007.
• Lucas, S.: The Arts of Hadith Compilation and Criticism. University of Chicago, 2002. OCLC 62284281
• Musa, A. Y.: Hadith as Scripture: Discussions on The Authority Of Prophetic Traditions in Islam, New York: Palgrave, 2008. ISBN 0-230-60535-4
• Fred M. Donner: Narratives of Islamic Origins (1998)
• Wilferd Madelung: Succession to Muhammad (1997)
• Ignaz Goldziher: Über die Entwicklung des Hadith. (Mbi zhvillimin e hadith-it). Në: Muhammedanische Studien. Vol. II. Halle 1890. ISBN 3-487-12606-0 (ribotim 2004)
• Josef Horovitz: Alter und Ursprung des Isnad. (Mosha dhe origjina e isnad-it) Në: Islamica. 8/1918. Prej f. 39.
• Birgit Krawietz: Hierarchie der Rechtsquellen im tradierten sunnitischen Islam (Hierarkia e burimeve ligjore në trashëgiminë e fesë islame sunnite), Berlin: Duncker & Humblot, 2002.
• Rüdiger Lohlker: Hadithstudien – Die Überlieferungen des Propheten im Gespräch. (Studime mbi hadith-in. Trashëgimia e profetit në bisedë) Festschrift für Prof. Dr. Tilman Nagel, Verlag Dr. Kovac, Hamburg, 2009. ISBN 978-3-8300-4193-1
• Arent Jan Wensinck: Concordance et Indices de la tradition musulmane: les Six Livres, le Musnad d'Al-Darimi, le Muwatta` de Malik, le Musnad de Ahmad ibn Hanbal. Ribotim. Leiden 1992. ISBN 90-04-09714-7
• Miklos Muranyi: Fiqh. Der Ḥadīṯ als Quelle des Fiqh. (Fikh-u. Hadith-i si burim për fikh-un). Në: Helmut Gätje: Grundriss der Arabischen Philologie. (Vështrim i përgjithshëm i filologjisë arabe). Vol. II. Literaturwissenschaft. Wiesbaden 1987. F. 301–306. ISBN 3-88226-145-5
• Fuat Sezgin: Geschichte des arabischen Schrifttums. (Historia e shkrimeve arabe) Vol. I. Kap. Hadith. F. 53–233. Brill. Leiden 1967. ISBN 90-04-02007-1 (Ribotim 1996)
• John Burton: An Introduction to the Hadith. Edinburgh 1994 ISBN 0-7486-0435-9 (Ribotim 2001)
• Abdul Mannan Omar: Codification According to the Subject Heading of Musnad Imam Ahmad bin Muhammad bin Hanbal. 10 vëllime. Noor Foundation. 2005.(Vol. I.). ISBN 0-9632067-6-1
• The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Vol. 3, f. 28 (hadith qudsi)

• Hadith Search by keyword and find hadith by narrator.
• Hadith by Narrator Find hadith by narrators.
• Hadith Advanced Search Search by keyword.
• Difference between Hadith and Sunnah
• Përkthime në anglisht të përmbledhjeve të mëdha të hadith-it në Center for Muslim-Jewish Engagement të University of Southern California
• Përkthim i shkurtuar (në gjermanisht i hadith-eve të Bukhari dhe Muslim-it)
• Përzgjedhje nga Sahih Bukhari (në gjermanisht)
• Al-Bayan: (Mbi 1700 hadith-e të zgjedhura nga vepra sahih e imam Muslim dhe imam Bukhari në gjermanisht)
• Riyad as-Salihin („Kopshtet e të virtytshmëve“) (Vëllimi I)
• Behnam Sadeghi / Andreas Goerke / Christopher Melchert: A Selective Bibliography of Hadith Studies, Michigan 1995. (Literaturë primare dhe sekondare)