Yiddish

Aldeak gorabehera, yiddisharen egoera Espainiako sefardita komunitateek erabiltzen zuten gaztelaniarekin konpara liteke: alegia, bi kasu horietan hizkuntza mendeetan zehar gorde da, batez ere familia barneko transmisioari esker. X. mendean Frantziako juduek Alsaziara abiatu zirenean, aleman hizkuntzaren aldaera bat hartu zuten. Aldaera hori garatzen joan zen, batez ere hebreeraren eraginagatik. Ordurako, judu haiek ez zuten hebreeraz hitz egiten, baina liturgiarako erabiltzen zuten.

Yiddishez idatzitako lehen testuak XIV. mendekoak dira. Geroztik, Ekialdeko Europara egin zituzten emigrazioak zirela medio, hizkuntza Bielorrusia, Ukraina, Lituania, Polonia edo Hungariara zabaldu zen.

Sobietar Batasuneko hizkuntza ofizialetako bat izan zen. Bigarren Mundu Gerraren ostean, yiddish hiztunak diasporara joan ziren, asko Estatu Batuetara edota Latinoamerikara, bereziki Argentinara.

Yiddisha literatur hizkuntza da. Idazle ospetsuenetakoa Isaac Singer estatubatuarra da, 1978ko Nobel Sariduna.

Gaur, yiddisha eta alemana aski hizkuntza desberdinak dira. Jerusalemeko Unibertsitate Hebraikoan irakasten da. Errusiako eta Bielorrusiako hizkuntza ofizialetako bat da, baina Israelen ez du halako estatusik lortu.

Hiztunak 11 milioi inguru ziren XX. mendearen hasieran. Munduan sakabanatuta zeuden juduen artean hizkuntzarik zabalduena zen, beraz; baina bigarren Mundu Gerran Hitleren Alemaniak eragin zuen Holokaustoaren ondoren, hiztun kopurua ikaragarri murriztu zen.

Israel estatu berriaren sustatzaileek ez zuten yiddisharen aldeko erabakirik hartu, hebreera bizitzerritzearen alde baizik; izan ere, yiddishak ez zituen munduko judu komunitate guztiak ordezkatzen, Europa kontinentalekoa bakarrik. Sefardiak aurrez aurre zituzten. Kibbutzetan hebreera irakatsi zuten, eta yiddisharen alde judu ultraortodoxoek jo zuten. Pixkanaka yiddishak indarra galdu zuen, hebreeraren onuran.

Egun, hiru milioi inguru bide dira, gehienak Ekialdeko Europan. Beraz, eremu urriko hizkuntza da eta galtzeko arriskuan dago. Yiddish hiztun komunitateak dira hainbat herrialdetan: Ukraina, Errumania, Polonia, Hungaria, Lituania, Bielorrusia, Argentina, Australia, Belgika, Kanada, Estonia, Letonia, Moldavia, Panama, Puerto Rico, Errusia, Hegoafrika, Uruguai eta Estatu Batuak. Hiztun guztiak elebidunak dira, bizi diren herrialdeko hizkuntza ere hitz egiten baitute (errusiera, ingelesa, hebreera...).

• Baumgarten, Jean (itzulpena eta edizioa, Jerold C. Frakes), Introduction to Old Yiddish Literature, Oxford University Press, Oxford, 2005, ISBN 0-19-927633-1.
• Beider, Alexander. The Origins of Yiddish Dialects, Oxford University Press, Oxford, 2015, ISBN 9780198739319.
• Cohen, David (Rabbi), Yiddish: A Holy Language, Mesorah Publications, New York, 2004 (Hebreeraz).
• Estraikh, Gennady, Soviet Yiddish: Language Planning and Linguistic Development, Clarendon Press, Oxford, 1999, ISBN 0-19-818479-4.
• Fishman, David E., The Rise of Modern Yiddish Culture, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh, 2005, ISBN 0-8229-4272-0.
• Fishman, Joshua A. (ed.), Never Say Die: A Thousand Years of Yiddish in Jewish Life and Letters, Mouton Publishers, The Hague, 1981, ISBN 90-279-7978-2 (yiddishez eta ingelesez).
• Frakes, Jerold C., Early Yiddish Texts 1100-1750, Oxford University Press, Oxford, 2004, ISBN 0-19-926614-X.
• Jacobs, Neil G., Yiddish: A Linguistic Introduction, Cambridge University Press, Cambridge, 2005, ISBN 0-521-77215-X.
• Katz, Dovid, Grammar of the Yiddish Language, Duckworth, London, 1987, ISBN 0-7156-2161-0.
• Katz, Dovid, Words on Fire: The Unfinished Story of Yiddish, Basic Books, New York, 2004, ISBN 0-465-03728-3.
• Kriwaczek, Paul, Yiddish Civilization: The Rise and Fall of a Forgotten Nation, Weidenfeld & Nicolson, London, 2005, ISBN 0-297-82941-6.
• Lansky, Aaron, Outwitting History: How a Young Man Rescued a Million Books and Saved a Vanishing Civilisation, Algonquin Books, Chapel Hill, 2004, ISBN 1-56512-429-4.
• Liptzin, Sol, A History of Yiddish Literature, Jonathan David Publishers, Middle Village, NY, 1972, ISBN 0-8246-0124-6.
• Schaechter, Mordkhe, The Standardized Yiddish Orthography: Rules of Yiddish Spelling, 6th ed., YIVO Institute for Jewish Research, New York, 1999, ISBN 0-914512-25-0 (yiddishez eta ingelesez).
• Shandler, Jeffrey, Adventures in Yiddishland: Postvernacular Language and Culture, University of California Press, Berkeley, 2006, ISBN 0-520-24416-8.
• Weinreich, Uriel. College Yiddish: an Introduction to the Yiddish language and to Jewish Life and Culture, 6th revised ed., YIVO Institute for Jewish Research, New York, 1999, ISBN 0-914512-26-9 (yiddishez eta ingelesez).
• Weinstein, Miriam, Yiddish: A Nation of Words, Ballentine Books, New York, 2001, ISBN 0-345-44730-1.
• Wex, Michael, Born to Kvetch: Yiddish Language and Culture in All Its Moods, St. Martin's Press, New York, 2005, ISBN 0-312-30741-1.
• Wexler, Paul, Two-Tiered Relexification in Yiddish: Jews, Sorbs, Khazars, and the Kiev-Polessian Dialect, Berlin, New York, Mouton de Gruyter, 2002, ISBN 3-11-017258-5.

• Yiddishezko audio-grabaketak
• Yiddisharen ikerketarako webgunea
• Yiddish hiztegia on-line
• Internationale Medienhilfe (IMH) – Yiddish Media Federazioa
• Artikulua judu entziklopedian