Abidy hebreo

Ny Abidy hebreo na Abidy hebrio dia fitambarana litera miisa 22 tsy ahitana zanatsoratra izay anoratana ny fîteny hebreo. Amin’ny fiteny hebreo, io abidy io dia atao hoe אָלֶף־בֵּית עִבְרִי‬ / Alefbet Ivri na האלפבית העברי / Ha-ˈAlefbet ha-Ivri. Tsy misy ny fanavahana ny sorabaventy sy ny soramadinika. Taty aoriana vao nisy marika miendri-teboka atao hoe nikkud izay amantarana ny zanapeo. Vakina avy ankavana miankavia ny soratra hebreo.

Ny abidy hebreo no nanoratana ny boky ao amin' ny Tanakh (Baiboly hebreo), izany hoe izy no nanoratana ny fiteny fototry ny Testamenta Taloha ao amin' ny Baiboly. Izy koa no anoratana ny fitenin' ny Jiosy hafa ankehitriny.

Miisa 22 ny litera ao amin' ny abidy hebreo ka renisoratra avokoa izy ireo. Izany abidy tsy misy zanatsoratra izany no atao hoe abjady (abjad). Tsy ny abidy hebreo ihany no abjady fa ao koa ny abidy arabo sy siriaka. Abjady koa ireo abidy nipoiran' ireo dia ny abidy foinikiana (fenisiana) sy arameana (aramiana) ary ny abidy ogaritika.

	Litera hebreo	Anarany amin' ny fanoratra hebreo	Anarany amin' ny fanoratra latina	Fanononana ny litera	Litera latina manakaiky fanononana
1	א	אָלֶף	Alef	[ʔ] (feo an-danilany)	Tsy misy litera mifanandrify aminy nefa azo soratana hoe « ’ »
2	ב	בֵּית	bet	[b] na [v]	b na v (arakaraka ny fisian' ny dagesh)
3	ג	גִּימֵל	gimel	[g]	g na gh
4	ד	דָּלֶת	dalet	[d]	d na dh (arakaraka ny fisian' ny dagesh)
5	ה	הֵא	he	[h] na tsy tononina	h
6	ו	וָו	vav	[v] na [w]	v na w
7	ז	זַיִן	zayin	[z]	z
8	ח	חֵית	het	[ħ]	kh
9	ט	טֵית	tet	[tʼ]	t
10	י	יוֹד	yod	[i] na tsy tononina	i (zanapeo) na y (renifeo)
11	כ na ך	כַּף	kaf	[k]	k na kh (arakaraka ny fisian' ny dagesh)
12	ל	לָמֶד	lamed	[l]	l
13	מ na ם	מֵם	mem	[m]	m
14	נ na ן	נוּן	nun	[n]	n
15	ס,	סָמֶך	samekh	[s]	s
16	ע	סָמֶך	ayin	[ʕ]	Tsy misy litera mifanandrify aminy, azo soratana hoe «ʿ » na « ‘ »
17	פ na ף	עַיִן	pe	[p]	p na ph na f (arakaraka ny fisian' ny dagesh)
18	צ na ץ	צַדִי	tsade	[ts] na [sˤ]	ts
19	ק	קוֹף	kof	[q] na [kʼ]	k na q
20	ר	רֵישׁ‎	resh	[r]	r
21	ש	שִׁין	shin	[ʃ]	s na sh (arakaraka ny toeran' ny dagesh)
22	ת	תּו	tav	[t] na [θ]	t na th (arakaraka ny fisian' ny dagesh)

Ireo atao anaty fonon-teny tsotra ireo ny anaran' ny litera hebreo amin' ny fampiasana ny abidy hebreo ka avy ankavanana miankavia no famaky azy:

Alef (אָלֶף‬), bet (בֵּית), gimel (גִּימֵל), dalet (דָּלֶת), he (הֵא), vav (וָו‬), zayin (זַיִן), het (חֵית), tet (טֵית), yod (יוֹד‬), kaf (כַּף‬), lamed (לָמֶד), mem (מֵם), nun (נוּן), samekh (סָמֶך), ayin (עַיִן‬), pe (פה), tsade (צַדִי), kof (קוֹף), resh (רֵישׁ‎‬), shin (שִׁין‬), tav (תּו).

Izao avy ny anaran' ny litera ao amin' ny abidy hebreo amin' ny fanononana azy manakaiky indrindra ny fanononana hebreo. Atao anaty fonosana manaraka ny anarany ny endriky ny litera tsirairay.

Alef (א), bet (ב), gimel (ג), dalet (ד), he (ה), vav (ו), zayin (ז), het (ח), tet (ט), yod (י), kaf (כ na ך), lamed (ל), mem (מ na ם), nun (נ na ן), samekh (ס), ayin (ע), pe (פ na ף), tsade (צ na ץ), kof (ק), resh (ר), shin (ש), ary tav (ת).

Marihina fa na ny alef sy ny yod, na dia mifanahaka anarana amin' ny zanatsoratra grika alfa (α) sy iota (ι), dia samy renisoratra fa tsy zanatsoratra.

Misy litera dimy izay mety ho soratana amin' ny fomba roa arakaraka ny toerana misy azy ao amin' ny teny iray: kaf (כ na ך), mem (מ na ם), nun (נ na ן), pe (פ na ף), tsade (צ na ץ). Ny voalohany no soratana raha eo aloha na eny antenantenan' ny teny ilay litera fa ny faharoa kosa raha any am-paran' ny teny.

Aseho eto anaty fononteny tsotra () ny endriky ny litera fa anaty fonon-teny mahitsy [ ] ny fanononana azy.

Alef (א): [ʔ] (feo an-danilany)

Bet (ב): [b] (na [v])

Gimel (ג): [g]

Dalet (ד): [d]

He (ה): [h] na tsy tononina

Vav (ו): [v] (na [w]) na tsy tononina

Zayin (ז): [z]

Het (ח): [ħ] na [χ] (eo anelanelan’ny h sy ny k)

Tet (ט): [tʼ]

Yod (י): [i] na tsy tononina

Kaf (כ na ך): [k]

Lamed (ל): [l]

Mem (מ na ם): [m]

Nun (נ na ן): [n]

Samekh (ס): [s]

Ayin (ע): [ʕ]

Pe (פ na ף): [p]

Tsade (צ na ץ): [ts] na [sˤ].

Kof (ק): [q] na [kʼ] (tononina any am-poto-dela)

Resh (ר): [r]

Shin (ש): [ʃ]

Tav (ת): [t] na [θ]

Alef (א): [ʔ] sy Ayin (ע): [ʕ]

Bet (ב): [b] na [v] sy Vav (ו): [v] na [w] na [u]

He (ה): [h] na tsy tononina sy Het (ח): [ħ] na [χ] (eo anelanelan' ny [h] sy ny [k])

Tet (ט): /tʼ/ sy Tav (ת): [t] na [θ]

Samekh (ס): [s] sy Shin (ש): [ʃ]

Kaf (כ na ך): [k] sy Kof (ק): [q]

Ireto litera ireto dia mety tsy ho voatonona: ny alef (א), ny he (ה), ny vav (ו) ary ny yod (י) raha tsy miaraka amin' ny tebo-janapeo (nikkud).

Misy litera miova fanonona rehefa asiana ny famantarana atao hoe dagesh izay miendrika teboka atao ao anatin’ny litera. Miisa enina ireo litera ireo: ב‬ bet, ג‬ gimel, ד‬ dalet, כ‬ kaf, פ‬ pe ary ת‬ tav.

Bet: בּ [b] na ב [β] (soratana indraindray amin' ny litera latina roa hoe: bh sady mitovitovy fanonona amin' ny v).

Gimel: גּ [g] na ג‬ [ɣ] (soratana indraindray amin' ny litera latina hoe: gh sady mitovitovy fanonona amin' ny r frantsay.

Dalet: דּ [d] na ד‬ [ð] (soratana indraindray amin' ny litera latina hoe: dh sady mitovitovy fanonona amin' ny th ao amin' ny teny anglisy hoe that.

Kaf: כּ na ךּ [k] na כ na ך [x]~[χ] (soratana indraindray amin' ny litera latina roa mifanarakaraka hoe kh sady mitovitovy fanonona amin' ny j espaniola na ny ch alemàna.

Pe: פּ [p] na פ na ף [f] (soratana indraindray amin' ny litera latina roa mifanarakaraka hoe: ph)

Tav: תּ [t] na ת [θ] (soratana indraindray amin' ny litera latina roa mifanarakaraka hoe: th sady mitovitovy amin' ny th ao amin' ny teny anglisy hoe think.

Ampiasaina ihany koa ny dagesh amin' ny litera izay tsy maintsy tononina:

Ny He dia soratana hoe ה ([h]) sady mety tsy ho tononina, fa soratana hoe הּ (misy dagesh anatiny) kosa raha tsy maintsy tononina.

Ny Shin dia soratana שׁ‬ (misy dagesh ambony ankavanana) raha vakina hoe [ʃ], fa soratana שׂ (misy dagesh ambony ankavia) kosa raha vakina hoe [s]. Ny feo [ʃ] dia soratana amin' ny litera latina mifanarakaraka hoe sh ary ny feo [s] amin' ny litera s (ny frantsay dia mety hanoratra azy hoe ss).

Tsy manana litera hanoratana ny zanapeo ny abidy hebreo fa marika famantarana atao hoe nikoda (nikkud) no ampiasainy.

Dimy ny zanapeo fototra ao amin' ny fiteny hebreo ka ny tsirairay amin' ireo dia mety ho heno amin' ny endrika lava (maharitra) na fohy (tsy maharitra). Tsy midika fisiana zanatsoratra mifandraika aminy anefa izany. Ireto avy izy ireo:

Zanapeo fohy: [a], [ɛ], [i], [ɔ] ary [u]

Zanapeo lava: [aː,] [ɛː], [iː], [ɔː] ary [uː]

Tsy manana zana-tsoratra ny abidy hebreo. Taty aoriana, mba hahamora ny famakian-teny dia namorona ny atao hoe nikkud ny manampahaizana jiosy. Teboka tokana na roa na telo miampy na tsia tsipika kely mandry no ampiasaina ka mety hapetraka eo ambany na eo ambon' ny renisoratra tiana hasiana zanapeo. Natao hanehoana ireo zanapeo folo (dimy fohy sy dimy lava) izy ireo, araka izao (ny renisoratra lamed (ל) no ohatra hasiana zanapeo eto):

Fanoratana	Famakiana	Fanoratana	Famakiana
לָ	[laː]	לַ	[la]
לֵ	[lɛː]	לֶ	[lɛ]
לִי	[liː]	לִ	[li]
לוֹ sy  לֹ	[lɔː]	לָ	[lɔ]
לוּ	[luː]	לֻ	[lu]

Ny alef (א) sy ny he (ה) sy ny vav (ו) ary ny yod (י) dia ampiasaina indraindray hanehoana ny zanapeo sasany. Izany no atao amin' ny teny latina hoe matres lectionis (ara-bakiteny: "reni-vakiteny").

Alef (א): [a]

He (ה): [e]

Vav (ו): [u]

Yod (י): [i]

Alef (א): tsy misy litera mifanandrify aminy nefa soratana hoe « ’ » indraindray raha eny ampovoan' ny teny soratana.

Bet (ב): soratana hoe b na v (arakaraka ny fisian' ny dagesh);

Gimel (ג): soratana hoe g na gh (arakaraka ny fisian' ny dagesh);

Dalet (ד): soratana hoe d na dh (arakaraka ny fisian' ny dagesh);

He (ה): soratana hoe h;

Vav (ו): [v] na [w] soratana hoe v na w;

Zayin (ז): [z] soratana hoe z;

Het (ח): soratana hoe kh;

Tet (ט): soratana hoe t;

Yod (י): soratana hoe i (raha zanapeo) na y (raha renifeo);

Kaf (כ na ך): soratana hoe k na kh (arakaraka ny fisian' ny dagesh);

Lamed (ל): soratana hoe l;

Mem (מ na ם): soratana hoe m;

Nun (נ na ן): soratana hoe n;

Samekh (ס): soratana hoe s;

Ayin (ע): [ʕ] tsy misy renisoratra mifanandrify aminy na soratana hoe «ʿ » na « ‘ » (hoatry ny faingo mihantona mivadika na faingo mihantona);

Pe (פ na ף): soratana hoe p na ph na f (arakaraka ny fisian' ny dagesh);

Tsade (צ na ץ): soratana hoe ts;

Kof (ק): soratana hoe k na q;

Resh (ר): soratana hoe r ;

Shin (ש): soratana hoe s na sh (arakaraka ny toeran' ny dagesh);

Tav (ת): soratana hoe t na th (arakaraka ny fisian' ny dagesh);

Ny ankamaroan'ny Baiboly dia tsy manavaka ny fanononana roa izay marihin' ny fampisana dagesh. Izany no anoratana sy amakiana hoe Abrahama fa tsy Avrahama, ohatra.

Misy fomba roa azo anoratana ny zanapeo hebreo amin' ny litera latina ka ny voalohany manaja ny fomba fanoratra ny teny malagasy ary ny faharoa mameno ny banga amin' izany ka manampy ny litera u (jereo: Abidy malagasy).

Ny fomba manaja ny fanoratana malagasy dia tsy ahitana ny litera u, tsy miavaka ny zanapeo lava sy ny zanapeo fohy satria ny tendro satroka (^) dia manova loko ny feo fa tsy manalava azy, izany hoe manalehibe ny fisokatry ny vava manonona. Misy olana ny fampiasana ny litera o irery hanoratana ny [ɔ], ny [ɔ:], ny [u] ary ny [uː].

Zanapeo fohy:

[a] : « a »

[ɛ] : « e »

[i] : « i »

Zanapeo lava:

[aː] : « â »

[ɛː] : « ê »

[iː] : « î »

Hatramin' izay ny ô dia ampiasain' izay manoratra amin' ny teny malagasy ho an' ny fanononana [o] izay manakaiky ny [ɔ] fa tsy natao hanalavana ny feo.

Mameno ny tsy ampy amin' ny fanoratana malagasy ny fampiasana ny u:

Zanapeo fohy:

[a] : « a »

[ɛ] : « e »

[i] : « i »

[ɔ] : « o »

[u] : « u »

Zanapeo lava:

[aː] : « â »

[ɛː] : « ê »

[iː] : « î »

[ɔː] : « ô »

[uː] : « û »

Ny tendro satroka (^) dia manamarika ny halavan' ilay zanapeo. Nefa mety tsy ho izany ny fandraisan' ny mpamaky ny ô izay mety ho vakiny hoe [ɔ] na [ɔː].

Ny Baiboly tsy amin' ny teny hebreo dia ahitana ny anaran' ny litera ao amin' ny abidy hebreo, ohatra ny ao amin' ny Salamo faha-119. Ny mpandika tenin' ny Baiboly amin' ny teny malagasy dia nanagasy ireo litera ireo nefa samy nanana ny safidiny araka ny fiangonana na ny vondrom-piangonana misy azy avy.

Toy izao ny anaran' ny literan' ny abidy hebreo ao amin' ny Baiboly prôtestanta malagasy (Ny Baiboly):

Alefa (א), beta (ב), gimela (ג), daleta (ד), he (ה), vao (ו), zaina (ז), heta (ח), teta (ט), joda (י), kafa (כ na ך), lameda (ל), mema (מ na ם), nona (נ na ן), sameka (ס), aina (ע), pe (פ na ף), tsade (צ na ץ), kofa (ק), resy (ר), sina (ש) ary tao (ת).

Marihina ny anaran' ny Yod (י) izay soratana sy tononina hoe joda. Tsy misy koa ny fanavahana ny o ([u]) sy ny ô ([ɔ]).

Mitovitovy amin' ny an' ny Prôtestanta ny ao amin' ny Baiboly dikan-teny iombonana (Baiboly DIEM) afa-tsy ny ayin (ע) izay soratana hoe haina sy ny kof (ק) izay soratana hoe kôfa ary ny resh (ר) izay soratana hoe resa.

Ny Baiboly katôlika amin'ny teny malagasy (Ny Baiboly Masina) dia nanoratra azy ireo amin' ny fomba hanononana azy manakaiky ny fanononana hebreo ka tsy nanampy -a hamaranana azy sady nampiasana ny tendro satroka (^) hanavahana ny o [u] sy ny ô [ɔ].

Alef (א), bet (ב), gimel (ג), dalet (ד), he (ה), vao (ו), zain (ז), het (ח), tet (ט), iôd (י), kaf (כ na ך), lamed (ל), mem (מ na ם), non (נ na ן), samek (ס), haîna (ע), pe (פ na ף), tsade (צ na ץ), kôf (ק), resh (ר), shin (ש) ary tao (ת).

Mitovy amin' ny anaranan' ny litera hebreo ao amin' ny Baiboly prôtestanta ny an' ny Vavolombelon' i Jehovah (Ny Soratra Masina - Fandikan-tenin' ny Tontolo Vaovao) afa-tsy ny yod (י) izay soratana hoe yôda sy ny resh (ר) izay soratana hoe resa ary ny shin (ש) izay soratana hoe shina.

Tabilaom-pamintinana:

	Ny Baiboly	Ny Baiboly Masina	Ny Baiboly DIEM	Ny Soratra Masina
Alef (א)	Alefa	Alef	Alefa	Alefa
Bet (ב)	Beta	Bet	Beta	Beta
Gimel (ג)	Gimela	Gimel	Gimela	Gimela
Dalet (ד)	Daleta	Dalet	Daleta	Daleta
He (ה)	He	He	He	He
Vav (ו)	Vao	Vao	Vao	Vao
Zayin (ז)	Zaina	Zain	Zaina	Zaina
Het (ח)	Heta	Het	Heta	Heta
Tet (ט)	Teta	Tet	Teta	Teta
Yod (י)	Joda	Iôd	Ioda	Yôda
Kaf (כ na ך)	Kafa	Kaf	Kafa	Kafa
Lamed (ל)	Lameda	Lamed	Lameda	Lameda
Mem (מ na ם)	Mema	Mem	Mema	Mema
Nun (נ na ן)	Nona	Non	Nona	Nona
Samekh (ס)	Sameka	Samek	Sameka	Sameka
Ayin (ע)	Aina	Haîna	Haina	Aina
Pe (פ na ף)	Pe	Pe	Pe	Pe
Tsade (צ na ץ)	Tsade	Tsade	Tsade	Tsade
Kof (ק)	Kofa	Kôf	Kôfa	Kofa
Resh (ר)	Resy	Resh	Resa	Resa
Shin (ש)	Sina	Shin	Sina	Shina
Tav (ת)	Tao	Tao	Tao	Tao

Tsy manana tarehin-tsoratra anoratana isa ny hebreo ka ny litera ao amin' ny abidy ihany no ampiasainy amin' izany. Tamin' ny taonjato faha-2 tal. J.K. no nanombohana nanao izany. Toy izao ny fomba atao: ny litera sivy voalohany anoratana ny venty (1 hatramin’ny 9); ny litera sivy manaraka anoratana ny ampolony; ny litera efatra farany anoratana ny anjatony.

Litera	Isa		Litera	Isa		Litera	Isa
א (alef)	1		י (yod)	10		ק (kof)	100
ב (bet)	2		כ (kaf)	20		ר (resh)	200
ג (gimel)	3		ל (lamed)	30		ש (shin)	300
ד (dalet)	4		מ (mem)	40		ת (tav)	400
ה (he)	5		נ (nun)	50
ו (vav)	6		ס (samekh)	60
ז (zayin)	7		ע (ayin)	70
ח (het)	8		פ (pe)	80
ט (tet)	9		צ (tsade)	90

Ny Gematria dia fomba fanadihadiana ny soratry ny Baiboly (na amin' ny fiteny hebreo na amin' ny fiteny grika) amin' ny alalan' ny fampifanampiana ny isa mifandraika amin' ny literan' ny teny (anarana na sokajin-teny hafa) iray na maro. Ny soratra ao amin' ny Testamenta Taloha no tena anaovan' ny mpanadihady an' izany nefa koa misy ny mampihatra an' izany amin' ny Testamenta Vaovao indrindra fa ao amin' ny Bokin' ny Apôkalipsy.

• Fiteny hebreo
• Abidy arabo
• Abidy ara-drafipeo iraisam-pirenena
• Abidy grika
• Abidy malagasy
• Abidy sirilika
• Abidy latina