Sonorant

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Inne fonetiek en fonologie is 'ne sonorant of resonant is 'ne spraokklank dae wuuertj gemaak door 'ne kóntinuë, neet-turbelente lóchstruim in 't spraokkenaal; dees waere inne meiste spraoke inne meiste vel stumhöbbendj oetgespraoke; ouch in 't Limbörgs is de stumhöbbendje oetspraok de standerd oetspraok, al kónne ze aangrenzendj aan stumloeaze obstruente ouch stumloeas waere. Klinkers zeen sonorante, aevenes approximante (/j/, /l/, /ʎ/ "lj" en /w/), nasale (/m/, /n/, /ŋ/ "ng" en /ɲ/ "nj"), d'n tik-r [ɾ] enne rollendje r [r].

In ajer litteratuur woort de term resonant gebroek es e synoniem veure sonorant enne sonorant 'n begrensdjere term die verwees nao alle resonante mit oetzunjering van klinkers en halfklinkers. 't Taengeneuvergestèldje vanne sonorant is d'n obstruent.

't Biezunjer kènmirk van sonorante is det ze gezónge kónne waere en daodoor de ènsigste spraokelike klenk die toeandragendj kónne zeen, aangezeen me ze op versjillendje toeanhuuegdjes kan oetspraeke; det geldj dus neet veure obstruente.

Obstruente zeen döks stumloeas, meh sonorante waere bao ummer stumhöbbendj oetgespraoke. 'nen Tupische sonorantinventaer dae in väöl spraeke veurkump is es volg: twieë nasale /m/ en /n/; twieë halfklinkers /w/ en /j/ en twieë liquidae /l/ en /r/.

Inne hiërarchie vanne sonoriteit zeen alle klenk die hoeager zeen es fricatieve sonorante. Daoveur kónne ze de nucleus ('t middedeil) van 'n littergreep in spraoke die det óngersjeid make op 't niveau van sonoriteit.

Sonorante contrastere mit obstruente, die d'r veur zörge det turbulentie inne lóchstruim oetsjèdj of aanvèngk. Óngere obstruente valle fricatieve en ploefklenk, wie /s/ en /t/.

Óngere mitklinkers die achter inne móndj of kael waeren oetgespraoke is 't óngersjied tössen 'nen approximant en 'ne stumhubbendje fricatief zoea wazig det gein inkel bekèndje spraok dao-in e contrast haet. Daoveur contrastere uvulair, faryngeaal en glottaal fricatieve noeatj mit approximante. Ouch in 't Limbörgs zuutj me det trögk inne kael-r /ʁ/ dae zowaal es 'ne fricatief es 'nen approximant wuuertj oetgespraoke.

Fonemische, stumloeaze sonorante zeen zeldjzaam; ze kómmen es foneem slechs veur in 5% vanne spraoke. Stumloeaze sonorante zeen euver 't algemein hieël stil en lestig te herkènne, zelfs veure luuj die ze inne moderspraok höbbe.

In eder val det 'ne stumloeaze sonorant veurkump guuef 't 'ne contrasterendje stumhöbbendje sonorant (dus wen 'n spraok /r̥/ es foneem haet, kump ouch de stumhöbbendjen taengenhenger /r/ veur).

Stumloeaze sonorante kómmen 't meiste veur rónjelóm de Groeaten Oceaan, in Oceanië, Oeas-Azië en Naord- en Zuud-Amerika, en in bepaoldje spraokfemieljes wie 't Austronesisch, Sino-Tibetaans, Na-Dené en 't Eskimo-Aleotisch.

'n Europese spraok mit 'ne stumloeaze sonorant is 't Welsh, worin de stumloeazen alveolairen tril /r̥/ 'ne fonemische staot haet, mer ouch 't Ieslandjs haet stumloeaze sonorante.

Stumloeaze [r̥ l̥ ʍ] en meugelik [m̥ n̥] kome volges sómmige theorieje veur in versjillige Aadgriekse dialekte. 't Attisch dialek vanne klassieke periood haw wersjienlik [r̥] es de regelmaesigen allofoon van /r/ ane begin van e waord en meugelik ouch gegemineerd (dóbbel) inne midde van e waord. Daoveur höbbe väöl Ingelse wäörd oet 't Aadgrieks de spèlling "rh" ane begin en "rrh" inne midde: rhetoric en diarrhea.

Inne Germaanse spraoke kome oearsprunkelik gein stumloeaze sonorante veur, meh door klankverangeringe zeen die waal óntstange. Zoea zeen de clusters /xl/ "hl", /xr/ "hr", /xn/ "hn" en /xw/ "hw" in 't Aad-Ingels, Aadnederlandjs en sómmige Aadnoordse dialekte óntwikkeldj toet de stumloeaze sonorante /l̥/, /r̥/, /n̥/ en /ʍ/. In 't Middelnederlandjs zeen dees later samegeveug mitte stumhöbbendje variante /l/, /r/, /n/ en /w/. In 't Middelingels haet 'n saortgelieke óntwikkeling plaatsgevónje meh bleef /ʍ/ waal stumloeas; 'n situaasje die in sómmige dialekte, worónger 't Sjots, nag ummer besteit. Inne meiste Noordgermaanse spraoke zeen de clusters oetènjelik ouch samegevalle, mer 't Ieslandjs óngersjèdj ze waal nag, al waere ze allewiel net get angester oetgespraoke: [(t)ɬ], [s̞], [tn̥] en [kʋ̥] (of [xʷ] in 't zuje van 't landj). In sómmige Naordzweedse dialekte is de oearsprunkelike /x/ bewaardj gebleve, stumhöbbendj gewaore en verangerdj in 'ne ploefklank. 't Zelvendje riejke klink in Överkalix dus es /gl/, /gr/, /gn/ en /gv/.

Wiejer vindj me in sómmige Ieslandjse en Ingelse dialekte nag 'n /j̊/, al is 't baeter te spraeke van 'ne neet-sonorant [ç]. In 't Zuud-Ieslandjs vindj me deze klank trögk in e waord wie hjálpa /(x)j̊au̯:l̥pʰa/ "helpe" en in 't Brits-Ingels in e waord wie huge /çu:dʒ/ "enorm".

Mitklinkersonorante kónnen ouch syllabische consonante zeen, wie inne Ingelse wäörd bottom /bɒtm̩/ "baom", even /i:vn̩/ "egaal" en level /levl̩/ "niveau". Of obstruente diezelvendje meugelikheid höbbe wuuertj in twievel getróch bieje meiste spraokkóndige. Op 't Ingels kómme dees syllabische consonante trouwes allein ónbeklemtoeandj veur, mit oetzunjering van meugelikerwies sómmige Amerikaanse oetspraoke van wäörd wie bird "vogel" es /bɹ̩:d/. In spraoke wie 't Tsjechisch en 't Slowaaks zeen syllabische consonante aevel e vólwaerdig óngerdeil vanne klankinventaer.

Stumloeaze sonorante höbben 'n sterke neiging stumhöbbendj te waere of fortitie te óngergaon wobie /j̊/ beveurbeeld /ç/ wuuertj en /l̥/ den /ɬ/. Ouch stumhöbbendje sonorante kónne saortgelieke verangeringe óngergaon. Zoea is in 't Frans de /j/ verangerdj in 'n /ʒ/ en is huuj in 't Zweeds 'n saortgelieke verangering gäöndje wiebie /j/ mieër es 'n /ʝ/ wuuertj oetgespraoke (wie de Limbörgsje "g" in gaeve).

'n Anger klankverangering die veurkump in bepaoldje spraoke is denasalisering. Hiebie verangerdj 'ne nasale stop, wie /m/ of /n/, döks middels 'n geprenasaliseerdje tössefaas [ᵐb] of [ⁿd] of 'ne gepósstopdje tössefaas [mᵇ] of [nᵈ], toet [b] of [d]. Zoeaget is op dit memènt ane geng in 't Koreaans, wo /m/ neet [m] is, mer ieëre [m͊]. Det klink óngevieër zowie me de /m/ zów oetspraeke wen me verkaadj is.

Welche sonorante próntj veurkómmen in 't Limbörgs hèngk aaf van 't dialek. In 't kernvocabulair höbbe alle Limbörgse dialekte de mitklinkersonorante /m/, /n/, /ŋ/, /j/, /w/ en /l/. Daoboete höbbe de gemouilleerdje dialekte nag de /ɲ/ enne /ʎ/ en höbbe sómmige spraekers de rollendje r /r/ (of [ɾ]) of 'n approximantische oetspraok vanne kael-r [ʁ̞]. Inne drekke ómgaeving van 'ne stumloeaze klank kónne al dees sonorante ouch 'ne stumloeazen allofoon höbbe, al kump det mit naam bie de /j/ (en in minder maot ouch de /w/) minder veur. Wen de approximantische kael-r [ʁ̞] stumloeas wuuertj oetgespraoke wuuertj t'r 'ne fricatief en klink t'r bao 'tzelvendje wie de Hóllesje hel g /χ/.

Me mót opmirke det inne meiste Limbörgse dialekte de /l/ ummer helder klink, dus neet wie 'n duuster [ɫ].

Sonorante nummen in 't Limbörgs 'n apaarte plaats in, ómdet zie de ènsigste klenk zeen die toeandragendj zeen; dit geldj zowaal veure lang klinkers es de mitklinkersonorante.

• Botma, Bert, and Erik Jan van der Torre. "The prosodic interpretation of sonorants in Dutch." Linguistics in the Netherlands 17.1 (2000): 17-29.
• Goblirsch, Kurt Gustav. "The Icelandic consonant shift in its Germanic context." Arkiv för nordisk filologi 116 (2001): 117-133.
• Ingelse Wikipedia, en waal dees versie.
• Iverson, Gregory K., and Joseph C. Salmons. "Aspiration and laryngeal representation in Germanic." Phonology 12.03 (1995): 369-396.
• Ladefoged, Peter, and Sandra Ferrari Disner. Vowels and consonants. John Wiley & Sons, 2012.